Yaqub bəy Gərmiyanoğlu

I Yaqub bəy Gərmiyanoğlu, həmçinin Yaqub bin Əlişir bin Müzəffərdin bin Əlişir (türk. Yakub bin Ali Şir bin Muzaffereddin bin Alişîr) və ya Karmanos Alisurios (yun. Κάρμανος Αλισύριος; v. 1340) — Anadolunun qərbində, Kütahya ətrafında yerləşən Gərmiyan bəyliyinin qurucusu. Gərmiyanın II Məsuda (1284–1297, 1303–1308) qarşı üsyan etməsinə baxmayaraq, Yaqub çox keçməmiş Rum sultanı III Keyqubadın (1298–1302) boyunduruğunu qəbul etmişdir. Rum sultanlığı qısa müddət sonra dağılmışdır. O zaman Yaqubun səltənəti şərqdə Ankaraya qədər uzanırdı, Bizans imperiyasından və Katalon Şərq Kompaniyasından alınan müxtəlif şəhərləri özündə birləşdirdi. Yaqub bir çox qonşularının süzereni idi və onun hakimiyyəti müasir tarixçilər tərəfindən iqtisadi cəhətdən çiçəklənən kimi təsvir edilmişdir. Onun yerinə "Çaxşadan" ləqəbli oğlu Mehmed keçmişdir.

Yaqub bəy Gərmiyanoğlu
təq. 1300 – 1340
SonrakıMehmed Çaxşadan
Şəxsi məlumatlar
Vəfat tarixi 1340
Milliyyəti Anadolu türkü
Fəaliyyəti siyasətçi
Atası Kəriməddin Əlişir
Uşaqları
  • Mehmed Çaxşadan
  • Musa
Dini islam

Zəmin

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XI əsrdə Qərbi Asiyanın çox hissəsi Səlcuqluların hakimiyyətinə tabe idi. Səlcuqlar sülaləsinin bir qolu XII əsrin sonlarından 1237-ci ilə qədər yüksəkliyini görən Anadoluda islam dövləti olan Rum sultanlığını yaratmışdır.[2] Gərmiyan ilk dəfə 1239-cu ildə Rum sultanlığının II Keyxosrovun hakimiyyəti altında meydana çıxdı. I Yaqubun ata tərəfdən babası Müzəffərəddin[3] Malatya ətrafındakı ərazidə Baba İshaqın üsyanını yatırmaq tapşırığı almışdı.[4] II Keyxosrov 1243-cü ildə Kösə dağ döyüşündə Monqol imperiyası tərəfindən böyük məğlubiyyətlə üzləşdi və bu, Rumun vassallaşması ilə nəticələnmiş və hər il böyük vergi ödəməyə məcbur olmuşdur. Monqol imperiyasının parçalanması ilə Anadolu Hülakü xanın (1256–1265) əsasını qoyduğu Elxanilər dövlətinin təsiri altına düşmüşdür. 1277-ci ildə Misirin Məmlük sultanı Baybarsın Anadoluya yürüşü nəticəsində yaranan xaos zamanı Səlcuqlu irsinin iddiaçısı olan Cimri kimi tanınan Alaəddin Siyavuş monqollara qarşı üsyan qaldırmışdı.[2] Gərmiyanoğulları sülaləsinin üzvü Hüsaməddin[b] Qərbi Anadoluda Cimri və Qaramanoğulları bəyi Mehmed ilə vuruşmuşdu.[4] Cimri və Mehmed aradan qaldırılmışdı, lakin Qaramanoğullarının Anadoludakı varlığı davam etmiş və bu, Səlcuqların süqutunun əlaməti olan regionda daha da bölünməyə işarə etmişdi.[2]

Hakimiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1283-cü ildə atası III Keyxosrov monqollar tərəfindən edam edildikdən sonra II Məsud sultan olmuş, ardınca Gərmiyanoğulları Rum sultanlığından müstəqillik elan etməyə cəhd göstərmişdir. Gərmiyanoğulları və Səlcuqlar arasında qarşıdurma II Məsudun ölümündən sonra sakitləşmişdir və Yaqub yeni hökmdar III Keyqubadın vassalı olmağa razı qalmışdır. O zaman Yaqubun səltənəti şərqdə Ankaraya qədər uzanırdı. Nikifor Qriqoraya görə, onun ərazisi Dənizli və Qarahisar, Georgi Paximerə görə isə Tripolisi özündə birləşdirirdi.[4]

Yaqub bəy Gərmiyanoğlu (Türkiyə)
Ankara
Malatya
Denizli
Afyonkarahisar
Simav
Kula
Kütahya
Anadoluda yaşayış məntəqələrinin yeri.

Öməri Yaqubun ən güclü türk əmiri olduğunu, bir çox qonşularının süzereni olduğunu və Bizans imperiyasının ona hər il 100,000 qızıl pul ödədiyini təsvir etmişdir.[4] Öməri daha sonra səyyahlar Heydər Öryan və Balabanın müşahidələrini əsasən, Yaqubun ərazilərinə 700-ə yaxın yaşayış məntəqəsinin daxil olduğunu nəql etmişdir. O, 40,000 süvariyə sahib idi və müharibə dövründə 200,000 qoşun toplamağa qadir idi. Buna baxmayaraq, müasir tarixçi Varlık bu rəqəmi şişirdilmiş hesab edir.[5]

Yaqub nəhayət Simav və Kula bölgələrini fəth etmişdir, lakin bu ərazilər sonradan Katalon Şərq Kompaniyası tərəfindən geri qaytarılmışdır. Eynilə, onun əvvəllər ələ keçirdiyi Filadelfiya (sonralar Alaşehir kimi tanınır) 1304-cü ilin yazında katalonlar tərəfindən tutulmuşdur, lakin şəhər 1314-cü ildən ona cizyə ödəməyə başlamışdır.[4] Yaqub Osmanlı dövləti ilə düşmən münasibətdə olmuş, 1313-cü ildə Karacahisar yaxınlığında onlara hücum etməsi üçün Çavdar tatarlarını təxribata çəkmişdir. 1325-ci ildə Həmidoğulları və Əşrəfoğulları bəylərini darmadağın etdikdən sonra Elxanilərin Anadolu valisi Dəmirdaş Qərbi Anadolu hökmdarları üzərində hakimiyyət tətbiq etməyə və Gərmiyan, Filadefila, Dənizli və Menteşe ərazilərini ələ keçirməyə cəhd göstərmişdir. Yaqubun kürəkəni Afyonkarahisar bəyi idi. Ona Dəmirdaşın səlahiyyətində zabit kimi Ərətnanı ələ keçirmək vəzifəsini verilmişdi, lakin uğursuzluqdan sonra Kütahyaya qaçmışdı. Yaqub Eretna ilə döyüşə girmək üzrə olanda 1327-ci ildə Dəmirdaş Yaqubun kürəkənini geri çağırmışdı.[5]

Yaqubun hakimiyyəti altında olan region iqtisadi cəhətdən çiçəklənirdi,[4] ədəbi və elmi himayədarlığın artması müşahidə olunurdu.[6] Ruminin nəvəsi Ulu Arif Çələbi 1312-ci ilə qədər regiona səfər etmiş və Yaqub üzərində mənəvi avtoriteti qorumuşdur.[5]

Kütahya və qalasının görünüşü.

Yaqub padşahlığının sonlarında bir növ sikkə zərb etmişdir.[7] 1307-ci ildə zərb edilən "Xan-ı Gərmiyan" titulundan bəhs edən adı açıqlanmayan sikkə I Yaqubla eyniləşdirilir. Sonralar Sandıqlı qalasının yaxınlıqdakı bulağa köçürülən kitabələrində "Sultan əl-Gərmiyaniyyə Çələbi əl-Əzəm əzzamallahu qədrəhu" kimi xatırlanır. Yaqubun Qarahisar mövləvixanası üçün bir vəqf sahibi idi. İsmayıl Haqqı Uzunçarşılının yazdıqlarına görə, onun Uşak yaxınlığındakı Hacım kəndinin zaviyəsində 1321-ci ilə aid olan başqa bir vəqfinin də olduğu ehtimal edilir, lakin orada sahibinin atasının adı Mehmed olaraq qeyd edilmişdir.[1]

Yaqubun 1340-cı ildə Məmlük sultanlığı ilə məktub mübadiləsi apardığı məlumdur. Bunlar onun həyatının ən son məlum qeydləridir və ölümünün dəqiq ili məlum deyil.[5] Yaqubun ölümündən üç əsr sonra fəaliyyətə başlamış Övliya Çələbinin yazdığına görə, o, Kütahya yaxınlığındakı Hıdırlıq təpəsində dəfn edilmişdir.[6] "Çaxşadan" ləqəbli Mehmed Yaqubun oğlu və varisi idi.[5]

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaqubun atası Əlişirin nəvəsi, Müzəffərəddin Əlişirin oğlu Kəriməddin Əlişir idi. Yaqubun Hüsaməddin adlı bir qardaşı, Bədrəddin Murad adlı bir oğlu olduğu bilinən bir bacısı var idi. Yaqubun iki qızı var idi.[3] 1363-cü il tarixli sənədə əsasən, Yaqubun Musa adlı başqa bir oğlu da var idi.[5]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Sultan əl-Gərmiyaniyyə Çələbi əl-Əzəm əzzamallahu qədrəhu[1]
  2. ↑ Hüsaməddin İsmayıl Haqqı Uzunçarşılıya görə I Yaqubun qardaşı idi.[3]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Uzunçarşılı, 1969. səh. 43–44
  2. ↑ 1 2 3 Peacock, 2000
  3. ↑ 1 2 3 Uzunçarşılı, 1969. səh. 54
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 Mélikoff, 1965
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 Varlık, 1996. səh. 33–35
  6. ↑ 1 2 Varlık, 2013. səh. 279
  7. ↑ Foss, 2022. səh. 210

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Foss, Clive. The Beginnings of the Ottoman Empire. Oxford Studies in Byzantium. Oxford University Press. 2022. ISBN 9780198865438.
  • Mélikoff, I. (1965). "Germiyān-Og̲h̲ullari̊̊". In Lewis, B.; Pellat, Ch. & Schacht, J. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume II: C–G. Leiden: E. J. Brill. OCLC 495469475.
  • Peacock, Andrew Christian Spencer (2000). "Saljuqs iii. Saljuqs of Rum". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. Retrieved 2 March 2024.
  • Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri [Anatolian Beyliks and Aq Qoyunlu, Qara Qoyunlu States] (türk). Turkish Historical Society Press. 1969. ISBN 9751624576. OCLC 563553149. İstifadə tarixi: 8 January 2024.
  • Varlık, Mustafa Çetin (1996). "Germiyanoğulları". TDV Encyclopedia of Islam, Vol. 14 (Gelibolu – Haddesenâ) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies. pp. 33–35. ISBN 978-975-389-441-8.
  • Varlık, Mustafa Çetin (2013). "Yâkub Bey". TDV Encyclopedia of Islam, Vol. 43 (Vekâlet – Yûsî) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies. pp. 278–279. ISBN 978-975-389-754-9.