Həmidoğulları bəyliyi

Həmidoğulları bəyliyi (osman. حميد اوغللری, türk. Hamidoğulları) — Paytaxtı Eğirdir olan Kiçik Asiyada türk bəyliyi (əmirliyi, bəyliyi). Təxminən 1300-1423-cü illər arasında onu idarə edən eyniadlı sülalənin adı ilə adlandırılmışdır. Bəylik və sülalə öz adını banisi Həmid bəydən almışdır. Sülalə həmidilər, bəylik – Həmid də adlanırdı. Bəyliyin mərkəzi Antalya olan cənub hissəsi Təkəogulları vilayəti adlanırdı.

Tarixi dövlət
Həmidoğulları bəyliyi
türk. Hamidoğulları, Hamid
1321-ci ildə bəyliyin ərazisi
1321-ci ildə bəyliyin ərazisi
 →
1280 — 1391
Paytaxt Uluborlu, Eğirdir
Rəsmi dilləri Türk dili
Dövlət dini Sünni İslam
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Konyadan Antalyaya gedən yollara nəzarət edən Həmidlər əhəmiyyətli bir qüvvə idi. Bəyliyin banisinin nəvəsi Dündar Antalyanı, Dündarın oğlu İsxak isə Qaramanoğulların da iddia etdiyi keçmiş Əşrəfoğulları bəyliyinin ərazisini bəyliyə birləşdirdi. Bu torpaqlar uğrunda mübarizə ona gətirib çıxardı ki, 1381-ci ildə Hüseyn bəy mübahisəli torpaqlarla birlikdə bəyliyin bir hissəsini Osmanlı Sultanı I Murada satdı. Əlaəddin bəy Karamanlı artıq Murad və I Bəyazidlə torpaq uğrunda mübarizəni davam etdirdi. Həticədə 1390-1398-ci illər arasında Qaramanoğulları və Həmidilər kimi bəyliklər Osmanlılar tərəfindən tutuldu.

1402-ci ildə Ankara döyüşündən sonra bəyliyin cənub hissəsi müstəqilliyini bərpa etdi. Təkəoğulları bəyliyi adı altında 1423-cü ilə qədər mövcudluğunu qorumağı bacardı. Bundan sonra bəylik torpaqları nəhayət Osmanlıların nəzarətinə keçdi.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmid bəyliyinin yaradılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kiçik Asiyada olan dövlətlər, 1301-ci il: A Trabzon imperiyası • B Bizans imperiyası • D Kilikiya Erməni Çarlığı • E Səlcuqlu Dövləti • 1 Çobanoğulları • 2 Qaramanoğulları • 3 İnançoqulları (Ladik) • 4 Sahibataoğulları • 5 Pərvanəoğulları • 6 Menteşeogulları • 10 Əşrəfoğulları • Candaroğulları • Karəsioğulları • Osmanoğulları • Germiyanoğulları • Həmidoğullar

XIII əsrin ikinci yarısına qədər Kiçik Asiya ərazisində iki böyük dövlət var idi ki, onların hər birinin çiçəklənmə dövrü arxada qalmışdı. 1204-cü ildə Konstantinopolun Latın imperiyası, Nikeya imperiyası və Trabzon imperiyası tərəfindən tutulmasından sonra artıq dağılmış Bizans imperiyası 1261-ci ildə daralmış ərazidə müvəqqəti olaraq dirçəldi. Bir vaxtlar Bizansdan əraziləri fəth edən Səlcuq imperatorluğunun bir parçası olan Konya sultanlığı monqolların basqınlarına məruz qalaraq, tədricən mövqelərini itirirdi. Monqolların təzyiqi ilə türk boyları Orta Asiyadan Anadoluya və Suriyaya köç edirdilər.[1][2]

Həmid bəy oğuzların Yomud və ya Salır tayfasına mənsub idi. Anadoluya gəlib I Əlaəddin Keyqubadın xidmətinə girdi.[3][4] II Qiyasəddin Keyxosrovun[3] etimadını qazanan[4] Həmid 1240-cı ildə İsparta və Burdura uc bəyi təyin edilir.[3][4] Məhz Həmid 1250-ci ildə Qiyasəddin Keyxosrovun üç oğlu II İzzəddin Keykavus, Rüknəddin və Əlaəddini qarşılamaq və onların qüvvələri ilə birləşdirmək üçün Tokatı ikiyə bölən Yaşılırmaq çayı üzərində Xıdırlıq körpüsünü tikdirdi.[5] 1291-ci ildə Səlcuqların qüdrəti zəiflədikdə Həmid nəzarət etdiyi torpaqlarda müstəqil bəylik (əmirlik) yaratmağa çalışır.[3][4] Həmid Əlaəddin adına sikkələr zərb edib, onların üzərindəki kitabədə isə təkcə Sultanın adının standart formulunu deyil, həm də əvvəllər İslam sikkələrində rast gəlinməyən qeyri-adi bir ifadə vurdurur: “Allah göstərməsin” (türk. humiyet ani’l-âfât). Ola bilsin ki, bu ifadə monqolların yaratdığı təhlükəyə işarə edirdi. Ola bilsin ki, bu ifadə monqolların yaratdığı təhlükəyə işarə edirdi. II Məsud sürətlə ayrılan ucun öhdəsindən gələ bilməyəndə Elxandan kömək istədi. Keyxatu xan böyük bir ordu ilə Anadoluya gəldi. Karaman, Əşref, daha sonra Həmid qarət və qırğına məruz qaldı. Eğirdir, İsparta və Burdur da hücumlardan əziyyət çəkdi.[3]

Keyxatu xanın bu basqını zamanı Həmid bəy müvəqqəti olaraq dağlara çəkilməli oldu.[3][4] 1299/1300-cü ildə Həmid bəy müstəqilliyini elan etdi və Uluborlunu özünə paytaxt seçdi. Lakin buna baxmayaraq o, Qazan xanının adından sikkələr zərb etdirdi. İsparta, Burdur, Eğridir, Aqros, Gönen, Barle, Keçiborlu, Yalvaç, Çarkarykaşaç, Avşar, Sütçüler, İnçirli, Ağlasun Həmidin nəzarətində idi. Həmid “ulubəy” (böyük bəy) kimi hökmdarlıq edərək, Səlcuq sultanlarının bütün titullarından istifadə edib özünü sultan və padşah adlandırırdı.[3][4] Buna baxmayaraq, Anadolu bəylərinin sikkələrində hələ də Səlcuq sultanının adı qeyd olunurdu. 700-cü ildə (1300-1301) Uluborluda II Məsudun adından sikkə zərb edilmişdir.[3][4]

Dündar bəyin hakimiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Daşmədrəsə

Həmid bəyin ölümündən sonra onun yerinə mərkəzi Gönən olan Pisidiyada Səlcuqların Ucbəyi olan oğlu İlyas keçdi və İlyas bəydən sonra bəyliyin idarəsi böyük oğlu Fələkəddin Dündar bəyə keçdi.[3][4][6] Dündar bəyin hakimiyyətə gəlməsinin dəqiq tarixi məlum deyil, lakin bunun 1314/15-dən[7] gec olmayaraq baş verdiyinə şübhə yoxdur. Həmidin oğlu və Dündarın atası İlyas bəy haqqında mənbələrdə başqa heç bir məlumat qalmamışdır.[7]

Dündarın babası Həmid bəyin sağlığında geniş səlahiyyətlərə malik olan Eğdir və Burdura hökmranlıq etməsi Dündarın 700-cü ildə (1300-1301) tikdirdiyi məqbərə ilə də təsdiqlənir. Ulucəmi Dündar məscidinin üzərindəki kitabə “məliku-üməra” – Səlcuqlar dövründə baş sərkərdə rütbəsi adlanır.[3][4]

Konya ilə Antalya arasındakı yollar Eğdirdən idarə oluna bildiyi üçün Dündar 1307-ci ildə paytaxtı əvvəllər Səlcuqlu sultanlarının yay istirahət yeri kimi istifadə edilən Eğrdirə köçürdü. Dündar şəhəri öz şərəfinə Fələkabad adlandırdı.[3][4]

Dündar bəy qısa müddətdə Aşıkaraağaç, Yeşilova və Tefənni ələ keçirərək hakimiyyət ərazisini bir tərəfdən Dənizli və Germiyanoğullara, digər tərəfdən Antalyaya qədər genişləndirdi. 1312-ci ildə Gölhisar və Qorkutelini tutdu və Antalya divarları önündə dayandı. Lakin o, 1314-cü ilin iyulunda Elxani Məhəmməd Olcaytu Əmir Çobanı Anadoluya göndərəndə Hülakülər dövlətinə sədaqət andı verən türk bəyləri arasında idi.[8]

Antalya hakimliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1316-cı ilin sonunda Əmir Çoban Anadoludan getdi. Məhəmməd Olcaytu vəfat etdikdən sonra Dündar Hülakuilər dövlətindəki hakimiyyət mübarizəsindən istifadə edərək yenidən fəthlərinə başladı. Bu zaman o, Antalyanı tutdu (1316-1318[8]) və türk ənənəsinə görə qohumu, qardaşı Yunusu şəhər hakimi təyin etdi.[4] Bu, Həmidoğlulların Antalya qolunun - Təkənin başlanğıcı oldu.[9] Uzunçarşıla görə, bəyliyin bu hissəsini Mübarizəddin Mehmed bəyin zamanında, digər adıyla Təkə bəy dövründə ayrıca bəylik Təkəoğulları adlandırmağa başladılar.[10]

Son illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Antalyanın ələ keçirilməsindən sonra Dündar bəyin nüfuzu artdı,[11] o, Elxanilərin hakimiyyətini tanımaqdan əl çəkdi, müstəqilliyini bildirdi[4] və özünü sultan elan etdi.[12][13] 1321-ci ildə Elxani Əbu Səid Bahadur xanın adını çəkmədən sikkələr zərb etməyə başladı.[4] Dündarın qohumları Dündara tabe olan şəhərlərdə hökmdarlıq edirdilər: Antalyada Yunus, Dündarın digər qardaşı, keçmiş paytaxt Uluborluda Fərhad, Dündarın oğlu Mehmed Gölhisarda,[4] Yunusun oğullarından biri Xızır bəy Korkuteli.[14][15]

Çobanın oğlu Timurtaş Anadolu bəylərbəyi təyin edildi.[4] O, bəylərin itaətinə nail olmaq üçün bəyliklərə basqın etdi. Qaramanlılara və Əşrəfoğullarına[3] hücumdan sonra Timurtaş Fələkabadı mühasirəyə aldı. Dündar müqavimət göstərə bilməyib Alaniyaya qaçıb. Dündarın qardaşı oğlu və Yunusun böyük oğlu Mahmud xəyanət etdi, dayısı Dündarı onu edam edən Timurtaşa satdı.[3][4][16][11][17]

1327-ci ilin əvvəlində Dündar artıq həyatda deyildi.[3][4][16][11][17] Ola bilsin ki, bəyin məzarı Eğridirdəki Qalanın qapısındadır.[17]

Timurtaş Elxanilərə qarşı üsyan qaldırıb Misirə qaçanda Mahmud da onunla bərabər məmlüklərə sığınmalı oldu.[15]

Bəyliyin dirçəlişi. İsaq, Xızır İsaqoğlu, Xızır Yunusoğlu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yivli minarə

Timurtaş və Mahmudun qaçışından sonra Xızır bəy Antalyada hökmranlıq etməyə başladı.[4][15] Eğridirdə nəzarət müvəqqəti olaraq atası İsaqın adından idarə edən Dündarın nəvəsi - Xızıra keçdi. İsaq özü Timurtaşdan şikayət etmək üçün Qahirəyə getdi.[4] 1328-ci ilin avqustunda Dündarın qatili edam edildi.[18][19] İsaq 1328-ci ildə Eğirdirə qayıtdıqdan sonra oğlu Xızırın müvəqqəti hakimiyyəti başa çatdı.[18] Tarixçilər hesab edirlər ki, İsaq atasının bütün ərazisini idarə edirdi.[20]

İsaq Ağşəhər, Bəyşəhər, Seydişəyəri ilhaq etdi, o da atası Dündar kimi sultan titulundan istifadə etdi və böyük bəy kimi Eğdirdə hökmdarlıq etdi. İsaqın əmisi Mehmed Gəlhisarda,[3][4] İsaqın oğlu Xızır Uluborluda,[4] İsaqın əmisi oğlu və Yunusun (həmçinin Xızır) oğlu Antalyada,[21] İsaqın digər oğlu Zəkəriyyə isə Təkə-Karahisarda hökmranlıq edirdi.[22]

İsaqın ölümündən sonra 1335-ci[4] ilə qədər Xızır bəy ikinci dəfə Eğdirdə hökmranlıq etməyə başladı.[3][4] 756-cı ildə (1364/65) Xızır bəy Həcc ziyarətinə getdi. Xızırın ziyarəti zamanı bəyliyi Uluborluda hökmdar olan oğlu İbrahim bəy idarə edirdi.[3] 770-ci ildə (1368/69) ucaldılmış Kubbeli məscidi kitabəsindən belə məlum olur ki, Xızır bəy bu məscidin tikintisindən bir müddət əvvəl vəfat etmişdir.[3] O, bəylik idarəsini qardaşı oğlu Mustafanın oğlu Hüsaməddin İlyas bəyə həvalə etdi.[4]

Kiprlə mübarizə. Hüsaməddin İlyas və Mübarizəddin Mehmed

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbələr Antalyada Xızır Yunusoğludan sonra kimin hakimiyyətdə olması ilə bağlı ziddiyyətli məlumatlar verir. Əl-Kəlkəşəndinin yazdığına görə, Xızır bəydən sonra Dadi bəy bəyliyin cənub hissəsinin yeni əmiri oldu, Əli isə Xızırın qardaşı Mahmudu onun varisi adlandırdı. İ.Uzunçarşılı Mahmudun Dadi bəydən sonra və ya ondan əvvəl hökmdar olduğunu, 1373-cü ildən əvvəl isə Antalyada Kuçuk (“Kiçik”) ləqəbi ilə tanınan Mahmud bəyin oğlu Mehmed bəyin hakimiyyətə gəldiyini qeyd etmişdir. Son məlumatlara görə, Xızırdan sonra Dadi bəy, ondan sonra isə Mahmud bəyin oğlu Mübarizəddin Mehmed və ya “Kiçik” Mehmed hökmdarlıq etmişdir.[23][24]

1361-ci ildə Kipr krallığı kralı Antalyanı tutdu.[25] Bu zaman Mehmed İstanosda idi.[26] Səlibçi ordusu Anadolu sahillərini tərk etdikdən sonra Mehmed bəy şəhəri geri almağa qərar verdi.[27] Mehmedin İlyas bəy və Qaraman bəyliyinin köməyi ilə 1373-cü ilə qədər şəhəri geri qaytarmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.[26][28] Mehmed hətta şəhəri satın almağı təklif etdi, lakin istəyi rədd edildi.[28]

Məmlük sultanı Anadolu bəylərinə, o cümlədən İlyas bəy və Mehmed bəy (Antaliyanın süqutundan sonra paytaxtı Qorquda köçürən) anti-Kipr ittifaqına qoşulmaq təklifi ilə məktublar göndərdi.[29][15] Bəylər ittifaq qurdular və 1367-ci ilin fevralında Qaramanoğlu Ələddin Əli bəyin yanına gəldilər.[4] İlyas bəy və İsa bəy Aydınidin komandanlığı altında 40 min nəfərlik ordu ilə Kipr kralının hakimiyyəti altında olan Korikusa yaxınlaşdı.[3][4] Kipr kralı Pyer de Lüzinyan qardaşı Janı köməyə göndərdi. 28 fevral 1367-ci ildə o, İlyas bəyin oxatanlarının məharətli və sərrast atışlarına baxmayaraq, altı qalerada olan ordusu ilə birlikdə sahilə çıxdı.[3] Ağır itki verən səlibçilər qalaya sığınmaq məcburiyyətində qaldılar. Lakin 1367-ci il martın 7-də bəylər düşərgələrini dağıtdılar, mühasirəni qaldırdılar və Korikosu tərk etdilər. Buna səbəb Qahirədə iğtişaşlar barədə xəbərlər oldu.[3]

Korikosdakı kampaniyadan sonra İlyas bəylə Ələddin Əli bəyin münasibətləri pisləşdi. Onların arasında mübarizə başladı, bu zaman Ələddin Əli bəy Fələkabada hücum edərək şəhəri yerlə-yeksan etdi və İlyas bəy Süleyman Germianoğlunun yanına qaçdı. İlyas Süleymanın və Osmanlı sultanı I Muradın köməyi ilə yalnız iki ildən sonra bəyliyi bərpa edə bildi.[3][4]

1373-cü ilin aprelində Kipr-Genuya müharibəsi başladı. Kipr üçün Antalyada qarnizon saxlamaq çox baha başa gəlirdi. 14 may 1373-cü ildə Mehmed bəy Antalyanı işğal etdi. Müxtəlif mənbələrə görə, bu ya hücum nəticəsində baş verib, ya da Kipr kralı ilə razılaşmanın nəticəsi olub.[30][31][32][33][34] Mehmedin ölüm tarixi bilinmir, lakin o, 1377-ci ilin dekabrından sonra vəfat etmişdir.[15][10]

Hüseyn bəy. Bəyliyin bir hissəsini Osmanlılara satılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlyas bəyin ölüm tarixi məlum deyil, lakin ehtimal ki, 1375-ci ildən əvvəl baş verib. Onun ölümündən sonra oğlu Kəmaləddin Hüseyn bəy bəy olur.[4] 1381/82-ci ildə I Murad Kütahyaya gələndə Qaramanoğlu Əlaəddin bəyin Həmidoğulları bəyliyini ələ keçirmək istəyindən narahat olan Hüseyni yanına çağırdı. Hüseyn Sultanla görüşdə Əşrəfoğullarının keçmiş torpaqlarını Murada 80 min qızıla satmağa razı oldu.[4] Hüseyn bəy özünü Osmanlının vassalı kimi tanıdı və İsparta, Uluborlu, Keçiborlu, Burdur və Gölhisar bölgələrində hökmranlıq etməyə icazə aldı.[4] Hüseynin Osmanlı ordusuna göndərdiyi 2000 oxatan 1389-cu ildə Kosovo döyüşündə iştirak etmiş və Osmanlıların qələbəsində mühüm rol oynamışdır.[4] I Murad döyüşdə öldükdən sonra Osmanlı taxtını onun oğlu I Bəyazid tutdu. Anadolu bəylərinin bir hissəsi hakimiyyət dəyişikliyindən istifadə etmək qərarına gəldi və Sultana tabe olmaqdan imtina edərək müqavilələri pozdular. Bəyazid ordu ilə Anadoluya gedib bəyləri itaətə gətirməli oldu. Nəticədə Aydınoğulları bəyliyi, Sarıxanoğulları bəyliyi, Menteşeoğulları bəyliyi və Germiyanoğulları bəyliyi bəyləri əsir götürüldü.[4] 1392-ci ildə Bayezid Candaroğulları bəyliyi ərazilərini də ilhaq etdi.[35]

Qaramanoğlu Əlaəddin bəy Həmidoğulları bəyliyinin bir hissəsini Osmanlılara satmasından narazı idi. 1390/91-ci illərdə o, Həmidoğulların keçmiş ərazilərinə hücum etdi. Osmanlı qaynaqları Əlaəddinə basqı kampaniyası nəticəsində şimal Həmidoğulları bəyliyinə aid olan bütün torpaqların Osmanlılar tərəfindən tutularaq sancağa çevrildiyini və buranı I Bəyazidin oğlu İsa Çələbinin idarə etdiyi qeyd edilir.[4][29] Ola bilsin ki, Həmidoğlu Hüseyn bəy 1391-ci ildə vəfat etdi və oğlu Mustafa Bəyazid xidmətinə girdi. Bəyliyin şimal hissəsi öz mövcudluğunu dayandırdı.[36]

Osman bəy. Bəyliyin cənub hissəsinin ləğvi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Antalyada Mübarizəddin Mehmed bəyin vəfatından sonra onun yerinə oğlu Osman keçdi. Osmanın dövründə Antalya əvvəlki əhəmiyyətini itirdi. 1387-ci ildə I Murad Əlaəddin bəy Qaramani üzərində qələbə çalıb Bəyşehiri tutanda Təkə bölgəsinə getmədi. Ona xəbər verildi ki, Bəy Təkə düşməndir, ancaq iki şəhəri olan bir kasıbdır, ona güc sərf etməyə dəyməz.[15][37]

Təxminən 793-cü ildə (1391) İldırım Bayəzid Təkə-elini tutdu və orada nəzarəti Firuz bəyə verdi.[15]

Ankara döyüşündə I Bəyazidin oğlu Mustafa Çələbinin komandanlığı ilə keçmiş Həmid bəyliyindən (Təkə də daxil olmaqla) bir dəstə iştirak etdi.[38] Döyüş zamanı Aydından olan əsgərlər Əmir Teymurun ordusunda öz bəylərini görüb tərəflərini dəyişdilər. Onların ardınca başqa bəyliklərdən, o cümlədən Həmidoğulları bəyliyindən olan dəstələr də Əmir Teymurun tərəfinə keçdi.[3] 1402-ci ildə bu döyüşdə Bayezid məğlub olub əsir alındıqdan sonra cənub əmirliyi bərpa olundu, Osman yenidən bəy oldu.[29] 1423-cü ildə Osman Qaramanlılarla ittifaqda[39] Antalyanı ələ keçirmək cəhdi zamanı öldürüldü. Nəticədə Həmidoğulları bəyliyinin son torpaqları Osmanlılar tərəfindən tutuldu.[15]

Məmlük Sultanı Barsbayin Kiprə göndərdiyi qüvvələr arasında 7 iyul 1426-cı ildə öldürülən Təkəoğlu bəyi də var idi. Böyük ehtimalla bu Osmanın oğlu Mustafa olub.[15]

Nəzarət sistemi və ordu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəyliyin idarə olunması və təşkili bölgədəki digər türkmən bəylikləri ilə eyni idi.[40] Fəth edilmiş torpaqlar ağsaqqal bəyin qohumları arasında bölüşdürülür, lakin bütün bəylik ərazisində sikkələr zərb edilir və xütbə yalnız onun adına oxunurdu.[41]

Bəylikdə çoxlu dərviş lojaları var idi. İbn Bətutə onun Burdur, İsparta, Eğridir və Gölhisardakı şeyxlərin məskənlərində necə qarşıladıqlarını təsvir etmişdir.[4]

Dündar bəyin dövründə bəylik ordusunda 15 min atlı və piyada var idi. Dündar müxtəlif hərbi taktikalardan istifadə edir, sülh dövründə hərbi manevrlər və rəsmi paradlar təşkil edir, orduya diqqət yetirir və döyüşə hazır vəziyyətdə saxlayırdı. Hüseyn bəyin Kosovo döyüşünə göndərdiyi 2000 oxatan bəyliyin hərbi hazırlığını göstərir. Həmidoğulları timar kimi torpaq ayırırdılar. Səlcuqlar və Osmanlılar kimi Həmidoğulları da vəqflər qurmuşdular.[4]

Sülalə üzvlərinin yeganə məlum sikkəsi Hüsaməddin İlyas bəyin Fələkabadda (Eğridir) zərb etdiyi gümüş sikkədir.[4]

İnşaat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı xəzinə kitablarında bəyliyin demək olar ki, hər bir yaşayış məntəqəsində bəylər tərəfindən tikilmiş məscidlərin olması qeyd olunurdu. Uluborluda yalnız Həmid bəyin tikdirdiyi məscidin minarəsi günümüzə gəlib çatmışdır. Dündar bəy məsciddən kənarda Mühiddin bulağı tikdirib, indi yalnız onun xarabalıqları qalıb. Burdurda 1300-cü ildə Dündar bəy Ulucəmi (Ulu Cami) inşa etdirib.[4] İspartada, Keçəçi bölgəsində Bedrəddin Xızır bəy məscid tikdirib, hansı ki, hələ də ibadət üçün açıqdır. Xızır bəy həmin ərazidə hamam tda inşa etdirib. Lakin hamam tamamilə məhv edilib. Həmin ərazidə Xızır bəyin tikdirdiyi hamam da tamamilə dağıdılıb.[4] 1302-ci ildə Eğridirdə Dündar bəy Daşmədrəsəni tikdirib.[42] Xızır bəy 1327/28-ci ildə şəhərdə mədrəsə tikdirib, indi orada onun xarabalıqları qalır.[4] Eğridirdə tikdirdiyi Xızır bəy məscidi Dündar bəy mədrəsəsi ilə tağlı divarla birləşir və vəqf qeydlərində Böyük Məscidi və "Cami-e-Edidir məscid"i kimi qeyd olunur. O, bu günə qədər gəlib çatmışdır. Eğirdirdəki Baba Sultan Təkkəsi 1357/58-ci ildə Hüsaməddin İlyas bəy tərəfindən inşa edilmişdir. Burdurda 1344/45-ci ildə Müzəffərəddin Mustafa bəy Müzəffəriyyə mədrəsəsini tikdirmiş, lakin bu günə qədər onun yalnız kitabəsi gəlib çatıb. 1319-cu ildə Korkutelidə Sinanəddin Xızır bəy Sinanəddin mədrəsəsini tikdirir. Mədrəsənin dörd divarı, sütunların və tağların bir hissəsi qalıb.[4]

Mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sülalənin nümayəndələri, xüsusən Həmid bəy arif insanlara himayədarlıq edir, onların xeyrinə vəqflər yaradırdılar. Həmid bəy Köyunqyocu-Babaya Gəncəli kəndində böyük bir torpaq sahəsini dini mədrəsə yaratmaq üçün bağışlayıb. Həmidin oğlu İlyas bəy Keçiborluda torpaq və bir çox başqa mülkləri Şeyx Şikənə verib. Dündarın Səlcuqlu üslubunda tikdirdiyi Daşmədrəsə mədəniyyət və elm mərkəzinə çevrilib. İbn Bətutə mədrəsənin Müderrisi (müəllim) və musiqiçi Müslihəddin Mustafa ibn Məhəmməd haqda yazırdı. İbn Batuta görə, Mustafa Misirdə və Dəməşqdə məşhur idi. Müslihəddin “Mulk”, “Yasin” və “İxlas” surələrinə türkcə təfsirlər yazır, onları Xızır bəyə ithaf edirdi. Nəcməddin-i-Dai əsərinin fars dilindən tərcüməsi 1351-ci ildə tamamlanaraq Korkutelidə hökmdarlıq edən Yunus bəyin oğlu Qiyasəddin Əbdürrəhim bəyə həsr edilmişdir.[4]

İqtisadiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Burdur, Uluborlu, Gönen və Barlada sabun hazırlanırdı. Uluborlu, Keçiborlu və Burdurda sabun-yağ müəssisələri var idi. Egridir, Yalvaç, Gönen ve İspartada boyalar istehsal olunurdu. İsparta, Burdur, Edirid, Uluborlu, Genen və Ağlasunda incə pambıq parça istehsalı qurulmuşdu.[4]

Bəylik ərazisində buğda və yulaf becərilir, qoyun-keçi yetişdirilirdi. Bölgədə toxunan türkmən xalçaları məşhur idi. Adraqan saqqızı İsparta və ona bitişik ərazilərdəki ağaclardan alınır, daha sonra Misir və Avropa bazarlarına çıxarılırdı. Ondan göy rəngdə boya, zərləmə, həmçinin dərman kimi istifadə edilirdi.[4]

Sülalənin təmsilçiləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmidoğulları bəyləri Təkəoğluları bəyləri
Adı Hökmranlığının başlanması Hökmranlığının sonu Nömrəsi Adı Hökmranlığının başlanması Hökmranlığının sonu Nömrəsi
Seyfəddin Həmidbəy 1291[3][4][43] 1300[4] 1314/15-ci illərə qədər[7] 1
İlyas ?[7] ?[7] 2
Dündar bəy Həmid 1314/15-ci illərə qədər[7]/1301[6] 1326/27

[11][4][3][16][17]

1324[6]

3 Yunus[4] 1316/1318

1321[6]

1326-cı ilə qədər[4] 1
Xızır bəy Həmid (İsaqın adından 1326/27[11][4][3][16][17][6] 1328[18][6] 4 Mahmud ?[6]

1326-cı ilə qədər

1324[6]

1327[4][15]

2
İsaq bəy Həmid 1328 1335-ci ilə qədər[4][3] 5 Sinanəddin Xızır bəy 1327[6][4][15] 1332/33-cü illər arası[21] və 1361[24] 3
Xızır 1335-ci ilə qədər 1358/59-cu illərə qədər[3] 4 Dadi ? ? 4
Hüsaməddin ?[6]

1358/59-cu ilə qədər[3]

?[6]

1370[3][4]

5 Mübarizəddin Mahmud bəy

(Küçük Mehmet,

Təkkə bəy, Zindcirqıran

1332/33-cü illər arası[21] və 1361[24]

1372[6]

1377[10] və 1381-ci illər arası[4] 5
Qaramanilər işğalı 1370 1372[3][4]
Hüsaməddin İlyas 1372 Hicri 776-cı ilə qədər[3] (1374[10]/75[4]) 5
Kəmaləddin Hüseyn bəy Həmid Hicri 776-cı ilə qədər[3] (1374[10]/75[4])

1374[6]

1391[4][29][6] 6 Osman bəy Təkkəoğlu ?[6]

1377-ci və 1381-ci illər

?[6]

1391[15]-1400[15]

6
Mustafa (?) ? ?[15] 7
Osmanlı işğalı 1391 1391-1400 1402[29]
Osman 1402[6][29] 1423[39][6] 6
Osmanlı işğalı 1423

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Uzunçarşılı, 1969. səh. 39
  2. ↑ Uzunçarşılı, 40
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Kofoğlu, 2018
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Kofoğlu, 1997
  5. ↑ Turgut, 2016. səh. 405
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Bosworth, 2014
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 Üçok, 1955. səh. 75
  8. ↑ 1 2 Kofoğlu, 2019
  9. ↑ Uzunçarşılı, 1933. səh. 95
  10. ↑ 1 2 3 4 5 Uzunçarşılı, 1969
  11. ↑ 1 2 3 4 5 Kofoğlu, 1995
  12. ↑ Kayhan, 2018
  13. ↑ Kofoğlu, 2019. səh. 30
  14. ↑ Kofoğlu, 2019. səh. 29
  15. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Kofoğlu, 2011
  16. ↑ 1 2 3 4 Kofoğlu, 2019. səh. 30—31
  17. ↑ 1 2 3 4 5 Üçok, 1955. səh. 77
  18. ↑ 1 2 3 Kofoğlu, 2019. səh. 34
  19. ↑ Solak, 2014. səh. 68—69
  20. ↑ Kofoğlu, 2019. səh. 33
  21. ↑ 1 2 3 Kofoğlu, 2019. səh. 35
  22. ↑ Tekindağ, 1977. səh. 64
  23. ↑ Kofoğlu, 2019. səh. 35—36
  24. ↑ 1 2 3 Tekindağ, 1977. səh. 65
  25. ↑ Kofoğlu, 2019. səh. 36
  26. ↑ 1 2 Леонтий Махера, 1999
  27. ↑ Hill, 2010. səh. 322
  28. ↑ 1 2 Hill, 2010. səh. 323
  29. ↑ 1 2 3 4 5 6 Planhol, 1997
  30. ↑ Hill, 2010. səh. 389
  31. ↑ Bustron, 1884. səh. 296
  32. ↑ d'Amadi, 1893. səh. 441
  33. ↑ Strambaldi, 1893. səh. 148—149
  34. ↑ Kofoğlu, 2019. səh. 39
  35. ↑ Emecen, 2009
  36. ↑ Üçok, 1955. səh. 79
  37. ↑ Kofoğlu, 2019. səh. 41
  38. ↑ Нешри, 1984
  39. ↑ 1 2 Cezar, Sertoğlu, 2010. səh. 24
  40. ↑ Emecen, Tanman, 2009
  41. ↑ Жуков, 1988
  42. ↑ Eryavuz, 1994
  43. ↑ Еремеев, Мейер, 1992

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Леонтий Махера. Повесть о сладкой земле Кипр // Крестоносцы позднего средневековья. М.: Изд-во МГУ. 1999.
  • Мехмед Нешри. Огледало на света: История на османския двор. София: Отечествения фронт. Ред. Мария Калицин. 1984.
  • Strambaldi D. Chronique de Chypre. publ. R. Mas Latrie [Collection de documents inédits sur l’histoire de France. Histoire politique]. Paris. 1893.
  • d'Amadi. Chronique de Chypre. publ. R. Mas Latrie [Collection de documents inédits sur l’histoire de France. Histoire politique]. Paris. 1893.
  • Bustron Florio. Chronique de l'Île de Chypre. Publiée par René de Mas Latrie. [Paris Impr. national]. René Marie Louis Mas Latrie. 1884.
  • Еремеев Д. Е., Мейер М. С. История Турции в средние века и новое время. М.: Изд-во Московского университета. 1992. ISBN 5211022017.
  • Жуков К. А. Эгейские эмираты в XIV-XV вв. Изд-во «Наука», Главная редакция восточной литературы. 1988.
  • Bosworth C. E. 118. The Hamid oghullari and the Tekke oghullari // New Islamic Dynasties. Edinburgh University Press. 2014. ISBN 978-0-7486-9648-2. (ing.)
  • Cezar M., Sertoğlu M. Mufassal Osmanlı tarihi: resimli-haritalı. 1. Türk Tarih Kurumu. 2010. ISBN 9789751623225. (türk.)
  • Coşan E. XV. Asır Türk Yazarlarından Muslihu'd-din, Hamid-Oğulları ve Hızır Bey // Vakıflar Dergisi (13). 1981. (türk.)
  • Emecen F., Tanman M.B. Saruhanoğulları // Islam Ansiklopedisi . 36 (türk). 2009. (türk.)
  • Emecen F. Encyclopedia of the Ottoman Empire (PDF). 2009. ISSN 0-8160-6259-5 (#bad_issn). (ing.)
  • Eryavuz S. Dündar Bey Medresesi // Islam Ansiklopedisi . 10. 1994. (türk.)
  • Hill George. A History of Cyprus. 2. Cambridge University Press. 2010. ISBN 978-1-108-02063-3.
  • Kayhan H. Hamidoğulları Beyliği Ekonomisi // Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti Sempozyumu - V. 2018. (türk.)
  • Kofoğlu S. Hamidoğulları Beyliği. İslam Tarihi ve Medeniyeti. 11: Anadolu Beylikleri. Siyer Basim Yayin Dagitim San. Ve Tic. Ltd. Sti. 2018. 227–242. ISBN 978-605-7558-41-1. (türk.)
  • Kofoğlu S. Hamidoğulları // Islam Ansiklopedisi . 15. 1997. (türk.)
  • Kofoğlu S. Tekeoğulları // Islam Ansiklopedisi . 40. 2011. (türk.)
  • Kofoğlu S. Principality of Tekeoğulları // Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi . 4. 2019.
  • Kofoğlu S. Feleküddin Dündar Bey // Islam Ansiklopedisi . 12. 1995. (türk.)
  • Planhol X. de. Ḥamīd, or Ḥamīd Og̲h̲ullari̊. E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936. 9. Leiden: BRILL. In Houtsma, Martijn Theodoor. 1997. 132–133.
  • Solak K. Moğol Sülemiş ve Timurtaş İsyanları Karşısında Anadolu'da Türkmenlerin Tutumu (PDF) // Cappadocıa Journal Of Hıstory And Socıal Scıences, Kapadokya Tarih ve Sosyal Bilimler Dergisi . 3. 2014. (türk.)
  • Tekindağ Ş. Teke-Eli ve Teke-Oğulları (PDF) // Tarih Enstitüsü Dergisi (7—8). 1977. (türk.)
  • Turgut V. Hamidoğulları ve Tekeoğulları'nın Menşei ve Vakıflarına. Dair // Journal of Turkish Studies . 46. 2016. (türk.)
  • Üçok Bahriye. Hamitoğulları Beyliği // Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi . 4 (1—2). 1955. (türk.)
  • Uzunçarşılı İ. H. Hamid oğulları // Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1969. 62–69. (türk.)
  • Узунчаршили, Исмаил Хакки. .|заглавие=Osmanlı Tarihi|ссылка=http://docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TAR%C4%B0H/UZUNCARSILI/Uzuncarsili_Isma%C4%B1l_Hakk%C4%B1_Osmanli_Tarihi_c_I.pdf%7Cместо=Ankara%7Cиздательство=Türk[ölü keçid] Tarih Kurumu|год=|ref=Uzunçarşılı|seite=|часть=Hamid oğulları Beyliği|pages=49—54, cild 1|isbn=9756945125|isbn2=}} (türk.)
  • Узунчаршили, Исмаил Хакки. .|заглавие=Teke Oğulları|место=Ankara|год=1933|ref=Uzunçarşılı|seite=95—98|издание=Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi|}} (türk.)