is. kim. chrome m ; ~ çəkmə soulier m en chrome
Xrom
Xrom (Cr) – D. İ. Mendeleyevin kimyəvi elementləri dövri sisteminin 4 dövrünün 6-cı qrupunun 24-cü bir elementi (köhnəlmiş bir təsnifata görə, 6-cı qrupun yan alt qrupu). Kimyəvi elementlərin dövri sistemində 24-cü element. Cr (lat. Chromium) simvolu ilə təyin edilmişdir. Sadə maddə xrom — mavi ağ rəngli bərk metaldır. Xrom bəzən qara metallara aid edilir.
Yunan dilindən elementin adı yun. χρῶμα — rəng, boya — birləşmələrinin rənglərinin müxtəlifliyinə görə.
Orta Uralda, Berezovski qızıl filiz yatağında tapılıb. İlk olaraq Mixail Lomonosovun "Metallurgiyanın ilk təməlləri" əsərində qırmızı qurğuşun filizi, PbCrO4kimi qeyd edilmişdir (1763).
Xrom(VI)oksid
Xrom(VI)oksid (xrom anhidridi) CrO3 — oksigenli, tünd qırmızı kristalları olan, suda asanlıqla həll olan xrom birləşməsidir. Xrom və dixromat turşusu anhidrididir.
Xrom(VI)oksid –bənövşəyi rəngə çalan qara-qırmızı rəngli kristallardı. Hiqroskopikdi, havada yayılır. Atmosfer təzyiqində qaynamatemperaturundan aşağı parçalanır. Suda həll
olması — 166 г/100 г (15 °C), 199 г/100 г (100 °C).
Xrom(VI)oksidini, sulfat turşusunu natrium dixromata təsirindən (kalium dixromata az hallarda) almaq olar:
N
a
2
C
r
2
O
7
+
H
2
S
O
4
→
2
C
r
O
3
+
N
a
2
S
O
4
+
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {Na_{2}Cr_{2}O_{7}+H_{2}SO_{4}\rightarrow 2CrO_{3}+Na_{2}SO_{4}+H_{2}O}}}
CrO3 turşu oksiddir. Suda həll edildikdə, xrom turşusu əmələ gəlir (CrO3 az olanda)
C
r
O
3
+
H
2
O
→
H
2
C
r
O
4
{\displaystyle {\mathsf {CrO_{3}+H_{2}O\rightarrow H_{2}CrO_{4}}}}
və ya dixromat turşusu (CrO3 çox olanda)
2
C
r
O
3
+
H
2
O
→
H
2
C
r
2
O
7
{\displaystyle {\mathsf {2CrO_{3}+H_{2}O\rightarrow H_{2}Cr_{2}O_{7}}}}
Qələvi məhlulları ilə reaksiyaya girdikdə xromatlar alınır:
C
r
O
3
+
2
K
O
H
→
K
2
C
r
O
4
+
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {CrO_{3}+2KOH\rightarrow K_{2}CrO_{4}+H_{2}O}}}
250 °C-dən yuxarı qızdırıldıqda parçalanır və nəticədə xrom(III)oksid və oksigen alınır:
4
C
r
O
3
→
2
C
r
2
O
3
+
3
O
2
{\displaystyle {\mathsf {4CrO_{3}\rightarrow 2Cr_{2}O_{3}+3O_{2}}}}
Bütün Cr (VI) birləşmələri kimi, CrO3 də güclü oksidləşdirici vasitədir (Cr2O3 -ə qədər reduksiya olunur). Məsələn, etanol, aseton və bir çox digər üzvi maddələr toz halına gətirildiqdən sonra xrom VI oksidi ilə təmasda olduqda öz — özünə alovlanır və ya hətta partlayır (bəzi istinad kitablarında "spirtdə və efirdə həll olunur" göstərilsə də). Yaxşı üyüdülməsə xrom anhidridi kristalları ilə təmasda olduqda spirtlərin və ketonların alovlanmasına nail olmaq mümkün deyil.
Xrom (II) oksid
İki polimorf formada mövcuddur. Qırmızı (pirofor deyil) və qara pirofor toz (havada öz-özünə alovlanan) buna görə də qara modifikasiya su qatının altında saxlanılır (su ilə qarşılıqlı təsir göstərmir). Altıbucaqlı kristalları əmələ gətirir. Bütün xrom oksidləri kimi odadavamlıdır. Suda həll olunmur.
Azot turşusu və ya oksigen ilə xrom amalgamasının CrHg3 və ya CrHg oksidləşməsi nəticəsində əldə edilir:
2
C
r
H
g
3
+
O
2
→
2
C
r
O
+
6
H
g
{\displaystyle {\mathsf {2CrHg_{3}+O_{2}\rightarrow 2CrO+6Hg}}}
Xrom ııı oksidin reduksiya nəticəsində:
H
3
P
O
2
+
2
C
r
2
O
3
→
4
C
r
O
+
H
3
P
O
4
{\displaystyle {\mathsf {H_{3}PO_{2}+2Cr_{2}O_{3}\rightarrow 4CrO+H_{3}PO_{4}}}}
Cr (CO)6 karbonilin termiki parçalanması ilə də əldə edilə bilər.
1. 697 °C temperaturda parçalanır:
3
C
r
O
→
C
r
2
O
3
+
C
r
{\displaystyle {\mathsf {3CrO\rightarrow Cr_{2}O_{3}+Cr}}}
2. 1000 °C -də hidrogenlə xrom metalına gədər reduksiya edilir:
::
C
r
O
+
H
2
→
1000
o
C
C
r
+
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {CrO+H_{2}{\xrightarrow {1000^{o}C}}Cr+H_{2}O}}}
3. Həmçinin koksla reduksiya etmək olar:
C
r
O
+
C
→
t
C
r
+
C
O
{\displaystyle {\mathsf {CrO+C{\xrightarrow {t}}Cr+CO}}}
4. Əsası xassələr görsədərək xlorid turşusunda həll olunur, nəticədə su və xrom II xlor alınır:
C
r
O
+
2
H
C
l
→
C
r
C
l
2
+
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {CrO+2HCl\rightarrow CrCl_{2}+H_{2}O}}}
Durulaşdırılmış azot və sulfat turşusunda həll olunmur.
Havada qızdırıldıqda güclü reduksiyaedici xüsusiyyətlərini nümayiş etdirərək xrom (III) oksidinə gədər sürətlə oksidləşir.
2
C
r
O
+
C
O
2
→
1000
o
C
C
r
2
O
3
+
C
O
{\displaystyle {\mathsf {2CrO+CO_{2}\ {\xrightarrow {1000^{o}C}}\ Cr_{2}O_{3}+CO}}}
6 -dan az valentliyi olan xrom birləşmələri aşağı toksikliyə malikdir. 6+ valentliyi olan xrom birləşmələri (xrom (VI) oksid) təhlükəli zəhərlər və kanserogenlər kimi tanınır.
Некрасов Б.В. Основы общей химии.
Xrom II sulfat
Xrom II sulfat CrSO4 - qeyri-üzvi birləşmədir, xrom metalının və sulfat turşusunun duzudur, suda həll olan yaşıl kristallar kristallohidratlar əmələ gətirir.
Xrom (II) sulfat rəngsiz, suda həll olunan kristallar əmələ gətirir, sulu məhlulları oksigen olmadıqda sabitdirlər.
CrSO4 • n H2O tərkibli kristallohidratlar əmələ gətirir, burada n = 1, 2, 4, 5 və 7.
Normal şərtlərdə kristallohidrat CrSO4 • 5H2O əmələ gəlir - üçbucaqlı sistemin mavi kristalları, parametrləri a = 0.724 nm, b = 1.094 nm, c = 0.601 nm, α = 125.32 °, β = 97.63 °, γ = 94.32 ° .
Durulaşdırılmış sulfat turşusunun xrom metalına təsiri nəticəsində almaq olar:
C
r
+
H
2
S
O
4
→
C
r
S
O
4
+
H
2
↑
{\displaystyle {\mathsf {Cr+H_{2}SO_{4}\ {\xrightarrow {}}\ CrSO_{4}+H_{2}\uparrow }}}
Durulaşdırılmış sulfat turşusunun xrom (II) asetatına təsiri nəticəsində:
(
C
H
3
C
O
O
)
2
C
r
+
H
2
S
O
4
→
C
r
S
O
4
+
2
C
H
3
C
O
O
H
{\displaystyle {\mathsf {(CH_{3}COO)_{2}Cr+H_{2}SO_{4}\ {\xrightarrow {}}\ CrSO_{4}+2CH_{3}COOH}}}
Əsası oksidlərin turşularla reaksiyası nəticəsində:
C
r
2
(
S
O
4
)
3
+
Z
n
→
2
C
r
S
O
4
+
Z
n
S
O
4
{\displaystyle {\mathsf {Cr_{2}(SO_{4})_{3}+Zn\ {\xrightarrow {}}\ 2CrSO_{4}+ZnSO_{4}}}}
Sulu məhlulları oksigeni udur:
12
C
r
S
O
4
+
3
O
2
→
4
C
r
2
(
S
O
4
)
3
+
2
C
r
2
O
3
{\displaystyle {\mathsf {12CrSO_{4}+3O_{2}\ {\xrightarrow {}}\ 4Cr_{2}(SO_{4})_{3}+2Cr_{2}O_{3}}}}
Oksidləşdirici maddə olmadığı təqdirdə suyu yavaş-yavaş reduksiya edir hansındakı həll olunmuşdur və rediksiyaedici xassələr görsədir.
2
C
r
S
O
4
+
2
H
2
O
→
2
C
r
(
O
H
)
S
O
4
+
H
2
↑
{\displaystyle {\mathsf {2CrSO_{4}+2H_{2}O\ {\xrightarrow {}}\ 2Cr(OH)SO_{4}+H_{2}\uparrow }}}
İnert atmosferdə qələvi məhlulları və ammonyakla reaksiyaya qirir və gəhvəyi rəngdə xrom (II) hidroksid çöküntüsü yaranır.
C
r
S
O
4
+
2
N
a
O
H
→
N
2
C
r
(
O
H
)
2
↓
+
N
a
2
S
O
4
{\displaystyle {\mathsf {CrSO_{4}+2NaOH\ {\xrightarrow {N_{2}}}\ Cr(OH)_{2}\downarrow +Na_{2}SO_{4}}}}
Natrium sulfid məhlulu ilə reaksiyaya girərək xrom (II) sulfidin qara çöküntüsünü əmələ gətirir:
C
r
S
O
4
+
N
a
2
S
→
C
r
S
↓
+
N
a
2
S
O
4
{\displaystyle {\mathsf {CrSO_{4}+Na_{2}S\ {\xrightarrow {}}\ CrS\downarrow +Na_{2}SO_{4}}}}
Analitik kimyada oksigen uducu kimi.
Üzvi kimyada katalizator və reduksiyaedici kimi istifadə olunur.
Химическая энциклопедия / Редкол.: Зефиров Н.С. и др.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
Cinsi xromatin
== Barr cisimciyi ==
Kişi və Qadın hüceyrələrində autosomların sayının bərabər olması ilə yanaşı X-xromosomlarının miqdarında fərq vardır. Nəzəri olaraq, qadınlarda X-ilişikli genlərin hamısı ikiqat dozada olduğu üçün qadının somatik hüceyrələrində bu geblər iki dəfə çox məhsul sintez etməlidir. Lakin artıq məlumdur ki, kariotipə X-xromosomunun əlavə olunması müxtəlif patalogiyalara səbəb olur . Kariotipdə X-xromosomunlarının sayı artdıqca onun klinik təzahürü daha ağır olur . Deməli, belə bir nəticəyə gəlmək olat ki, hətta X-xromosomların normal (XX) ikiqat dozasında belə X-ilişikli genlərin ikiqat ekspressiyası baş vermir. Başqa sözlə, X-ilişikli genlərin ekspressiyasının özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır və bu genlərin dozasının kompensasiya olunması tam fərqli mexanizmklə baş verir.1949-cu ildə Murrey L. Barr və Evart Bertram pişiyun interfazada olan sinir hüceyrələrini elektrik cərəyanı ilə qıcıqlandırdıqdan sonra tədqiq edərkən dişi pişiyin sinir hüceyrələrində tünd rənglənən xromatin cisimciklər aşkar etdilər. Erkək pişiyin hüceyrələrində isə buna rast gəlinmir. Deməli, dişi pişiklərdə elektrik qıcıqlandırıcılarınınq təsiri altında sinir hüceyrələrinin nüvə pərdəsi altında xromatin yığımlar əmələ gəlir. Sonrakı mərhələdə qıcığın təsiri kəsilərsəq, hüceyrənin funksional vəziyyətindən asılı olaraq xromatin yığmları yerini dəyişə bilər, ya da hem görünməyə bilər. Xromatin yığımların dişi pişiklərin hüceyrələrində nüvş pərdəsi altında çox toplanması, erkəkkərdə isə nadir hallarda rast gəlinməsi bunun bilavasitə cinsiyyətlə bağlı olduğunu göstərir.
I insan xromosomu
Birinci insan xromosomu və ya I insan xromosomu- 23 cüt xromosomun ən böyüyü, somatik 22 cüt xromosomdan biri. Birinci insan xromosomunda 4234 gen cəmləşir
== I xromosom genləri ==
=== p - uzun qol ===
ACADM — ortazəncirli asil-КоА-dehidrogenaza - ing. acyl CoA dehydrogenase;
CD2 — membran zülalı, hüceyrələr arası adgeziya malekulu;
COL11A1 — XI tip α1 kollagen zənciri;
CPT2 — karnitin-palmitoiltransferaaza 2;
CRB1 — crumbs Drosophila;
CLCN6 — xlorid kanal 6;
DAB1 — disabled Drosophila;
DBT — şaxələnmiş transasilaza E2 dihidrolipoamid;
DIRAS3 —
ENO1 — α-enolaza ;
ESPN — ;
GALE — Qalaktoza-4-epimeraza;
GJB3 — ;
HMGCL — 3-hidroksimetil-3-metilqlutaril-КоА-liaza;
HSD3B1 — 3β-hidroksi-Δ5-steroid-dehidrogenaza və steroid-Δ-izomeraza 1;
HSD3B2 — 3β-hidroksi-Δ5-steroid-dehidrogenaza və steroid-Δ-izomeraza 2;
KCNQ4 —ing. voltage-gated potassium channel;
KIF1B — kinezin;
LIN28 — lin-28 genin homoloqu C. elegans;
LRP8 — apolipoprotein E;
MFN2 — mitofuzin 2;
MTHFR — 5,10-metilentetrahidrofolat-reduktaza;
MUTYH — mutY genin homoloqu E. coli;
NCDN — neyroxondrin
NGF;
PARK7 — Parkinson xəstəliyi ilə assosiasiya olunan gen 7;
PDE4B — fosfodiesteraza 4B
PINK1 — PTEN;
PLOD1 — prokollagen lizin 1, və ya 2-oksoqlütorat-5-dioksigenaza 1;
PTPRF — tirozin fosfataza F zülalına oxşar reseptor;
STMN1 — statmin 1;
TSHB — Tireotropin hormonun β yarım vahidi;
UBIAD1;
UROD — uroporfirogendekarboksilaza.
=== q - kiçik qol ===
AGT — angiotenzinogen;
APOA2 — аpolipoprotein A-II;
AQP10:
ASPM — mikrosefalia ilə assosiasiya olunan genin homoloqu asp Drosophila;
== Xəstəliklər ==
I insan xromosomu ilə bağlı 890 irsi genetik xəstəlik mövcuddur.
Xroma körfəzi
Xroma körfəzi — Şərqi Sibir dənizinin şərqində yerləşən körfəz. Xrom Oxu yarımadası ilə materik arasında yerləşir. Materik daxilinə 100 km məsafədə daxil olur. Eni isə 5 km-dir.
Sahillərində tundra bitkiləri yayılmışdır. Əsasən hamardır. Bəzi hissələrdə isə hündürlük 15 metrə çatır. Körfəzə Xroma, Lapça, Keremesıt, Kuçunnay çayları tökülür. Xroma qolu ilə Vostoçnı körfəzi birləşir. Şərq hissəsində Uzenski adası yerləşir.
Xromaffin üzvlər
Xromaffin üzvlər — lat. organa chromaffinia ya paraqanqlionar – lat. paraganglia ya adrenal sistem simpatik kötük mayasından, xüsusi xromaffinoblast adlanan hüceyrələrdən inkişaf edən törəmələrə deyilir; bu üzvləri təşkil edən xromaffin hüceyrələri xrom duzları təsirindən tünd qonur rəngə boyanmaları ilə fərglənir. Burada iştirak edən, yaxşı inkişaf etmiş xromaffin hüceyrələri – simpatik paraqanqlion, zəif inkişaf etmiş xromaffin törəmələri isə – parasimpatik paraqanqlion hesab edilir.
Xromaffin üzvlərə böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsi, yuxu yumağı, ürəküstü paraqanqlion, aortayanı cisimciklər, büzdüm cisimciyi və peritonarxası hücrəli toxumada aorta boyu yerləşmiş xromaffin hüceyrələri aiddir.
Yuxu yumağı ya yuxuarası paraqanqlion – lat. glomus caroticum forma və böyüklük cəhətcə düyü dənəsinə bənzəyir. Ümumi yuxu arteriyasının xarici və daxili yuxu arteriyalarına bölünən yerində yerləşmişdir. Rəngi qanın miqdarından asılı olaraq sarı-qırmızi, ya açıq-boz, konsinstensiyası xeyli sərt və xarici səthi dənəli olur. Yetişmiş şəxsdə uzunluğu 5–8 mm, eni 2–3 mm və qalınlığı 1,5–2 mm-dir; çəkisi 22 mq-a çatır.
Xroman
Xroman (benzodihidropuran) — heterotsiklik quruluşa malik üzvi birləşmədir və kimyəvi formulu: С 9 Н 10 О Daha mürəkkəb quruluşa malik törəmələri vardır: tokoferol, tokotrienol. Dianin birləşməsi, eləcə də dərman preparatları- troqlitazon, ormeloxifene və nebivolol. Bu maddələr çox vaxt elə xromanlar adlanır.
Xromane, 2 və 3 mövqelərində orto əridilmiş bir benzol halqa olan bir piran halqadan ibarət olan bir benzopirandır
Fenolun və asetonun kondesləşməsindən alınır . Mezitil fenolun oksidləşməsindən Dianin birləşməsi alınır. Dianin bu reaksiyanı turş mühitdə aparmışdır 2,2,4-trimetil-4–4(oksifenil)xroman adlandırmışdır
Qaynama temperaturu: 215 °C
Molekul kütləsi: 268,3 q\mol
Alışma temperaturu: 156,4 oC
Sərbəst oksi qrupun iştirakı ilə β-(o-oksifenil) etilalkil (XXXV və XLII) və ya arilketon təsiri il γ-xromen (XLIII) əmələ gəlir ki, buda katalizator iştirakı ilə xromana bərpa olunur(VI).
Natrium amalqaması və spirt qüvvətli reduksiyaedicidir və ketonların xromanlara reduksiya edilməsində istifadə edilir(XLVII-XLVIII)
Tibbdə və yüngül sənayedə istifadə edilir.
Кан Р., Дермер О. Введение в химическую номенклатуру = Introduction to Chemical Nomenclature / Пер. с англ. Н. Н. Щербиновской, под ред.
Xromatid
Xromatid — Xromatida (Yunan Xrōmat- "rəng" + -id), təkrarlanan xromosomun yarısıdır. Replikasiyadan əvvəl bir xromosom bir DNT molekulundan ibarətdir. Replikasiyada bir DNT molekulu kopyalanır və iki molekula xromatidlər deyilir. Hüceyrə bölgüsünün sonrakı mərhələlərində bu xromatidlər uzununa bölünür və ayrı - ayrı xromosomlara çevrilir.
Xromatid cütləri ümumiyyətlə genetik cəhətdən eynidir və homoziqot hesab olunur. Ancaq mutasiyalar baş verərsə, kiçik fərqlər olacaq və bu halda heteroziqot olacaqlar. Xromatidlərin cütləşməsi bir orqanizmin ploidliyi ilə, yəni bir xromosomun homoloji versiyalarının sayı ilə qarışdırılmamalıdır.
Qız xromatidlər, ümumi bir sentromer ilə bağlanan bir xromosomun iki xromatidindən biridir. Qız xromatidlərin ayrılmasından sonra (cinsi çoxalma zamanı mitozun anafazası və ya meyozun II anafazası zamanı) yenidən xromosomlar adlanır və hər biri öz valideynini təşkil edən fərdi xromatidlərdən biri ilə eyni genetik kütləyə malikdir. İki bacı xromatidin DNT ardıcıllığı tamamilə eynidır (çox nadir DNT kopyalama səhvləri istisna olmaqla).
Xromatin
Xromatin — Xromatin, eukariotik hüceyrələrdə olan bir DNT, protein və RNT kompleksidir. Əsas funksiyası uzun DNT molekullarını daha kompakt, daha sıx strukturlara qablaşdırmaqdır. Bu, tellərin dolaşmasına mane olur və hüceyrə bölünməsi zamanı DNT-nin möhkəmləndirilməsində, DNT zədələnməsinin qarşısının alınmasında və gen köçrülməsinin və DNT replikasiyasının tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Mitoz və meyoz zamanı xromatin anafazda xromosomların düzgün quruluşunu asanlaşdırır; bu mərhələdə görünən xromosomların xarakterik formaları, DNT-nin yüksək qatılaşdırılmış xromatinə bükülməsinin nəticəsidir.
Xromatinin əsas protein komponentləri, DNT-yə bağlanan və iplərin sarıldığı "lövbər" kimi fəaliyyət göstərən histonlardır. Ümumiyyətlə, xromatin təşkilatının üç səviyyəsi vardır:
DNT histon zülallarını əhatə edir, nükleosomlar və meydana gətirir (xromatin).
Birdən çox histon, ən kompakt formada (heteroxromatin) nükleosom massivlərindən ibarət olan 30 nanometrlik bir lifə bükülür.
30 nm lifin daha yüksək səviyyəli DNT-nin üst-üstə sarılması metafaz xromosomunu (mitoz və mayoz zamanı) əmələ gətirir.
Lakin bir çox orqanizm bu təşkilati qanunauyğunluqları izləmir. Məsələn, quşların sperma və eritrositlərində əksər eukarotik hüceyrələrə nisbətən daha sıx dolu xromatin var və tripanosomatoid protozoa xromatinlərini görünən xromosomlara ümumiyyətlə qatışdırmır.
Xromatoqrafiya
Xromatoqrafiya (yun. "chroma" – boya, rəng + "grapho" – yazıram) – qarışıqların ayrılması üsuludur.
Analitik kimya metodları arasında ən çox istifadə olunanı xromatoqrafiyadır (bax: Analitik kimya). Onu qarışıqları ayrı-ayrı komponentlərinə (tərkib hissələrinə) ayırmaq, qazşəkilli qarışıqları fərqləndirmək və identifikasiya etmək (təyin etmək), kimyəvi reaksiyaların gedişində reagentlərin qatılığının dəyişməsinə nəzarət etmək və s. üçün tətbiq edirlər.
Xromatoqraf – xromatoqrafik analiz aparmaq üçün istifadə edilən cihazdır. Ona istənilən kimya laboratoriyasında və kimya sənayesində rast gəlmək olar.
Bu analiz metodunu ilk dəfə rus alimi Mixail Svet 1903-cü ildə tətbiq etmişdir. O, xlorofilin tərkibini öyrənmiş və onu müxtəlif rəngli laylara ayırmışdır. Bunun üçün içərisində təbaşir tozu olan borudan xlorofil məhlulunu keçirmişdir.
Xromistlər
Xromistlər (lat. Chromista) — bioloji aləm. Xromistlər polifiletik qrupdur. 1981-ci ildə Tomas Kavalir-Smit tərəfindən təklif edilmişdir. Əvvəllər protistlərin yarımaləmi hesab edilirdi.
Xromit
Xromşpinelidlər (xromitlər); ümumi formula (Mg,Fe)(Cr,Al,Fe)2O4: xromit – FeCr2O4; maqnezioxromit – (Mg, Fe)Cr2O4; alümoxromit – Fe (Cr,Al)2O4; xrompikotit – (Mg, Fe)(Cr,Al)2O4 — kubik sinqoniya. Rast gəlmə tezliyi şkalası: tez-tez rast gələn.
Rəng – qaradan qonuru-qarayadək; Mineralın cizgisinin rəngi – qonur; Parıltı – yarımmetal parıltıdan qatranıyadək; Şəffaflıq – qeyri-şəffaf; Sıxlıq – 4,5-5,1; S – 5,5-7,5. Kövrəkdir; Ayrılma – {111} üzrə tam qeyri-mükəmməl; Sınıqlar – qeyri-hamardan qabıqlıyadək; Başqa xassələr – FeO və Fe2O3 ilə zəngin olan xromşpinelidlər güclü maqnitlik xassəsi ilə səciyyələnir; Morfologiya – kristallar: oktaedrik, nadir hallarda – dodekaedrik; İkiləşmə: {111} üzrə; Mineral aqreqatları: dənəvər, nodullar, püruzlar.
Ultraəsasi maqmatizmlə sıx əlaqədar maqmatik əmələgəlmələr olub, müxtəlif hiperbazitlərdə rast gəlir. Meteoritlərdə və ay süxurlarında xromşpinelid tapıntıları məlumdur. Kimyəvi dayanıqlı birləşmələr kimi adətən səpintilərdə olur; Qırıntı material kimi qumdaşlarında, dolomitlərdə, mərmərlərdə və s. müşahidə edilir. Birlikdə rast gəldiyi minerallar: olivin, serpentin, bronzit, uvarovit, talk, kemmererit, platin, vezuvian və b. Mineralın tapıldığı yerlər: Saranski, Qoloqorski, Alapayev (Rusiya); Kempirsay (Qazaxıstan); Gebeler, Fetxis, Güleman (Türkiyə); Buşveld komleksi (CAR); Moa dairəsi (Kuba) və b.
Xromon
Xromon piran həlqəsində əvəzolunmu ketoqrup ilə benzopiranın törəməsidir. Bu maddə kumarin izomeridir. Xromonun törəmələri “xromon” kimi məlumdurlar. Bütün xromonlar olmasa da, çoxları fenilpropanoidlərdir.
Xromonlar təbii birləşmələrdir. Onlar benzol və g-piron həlgələrin kondensləşməsi nəticəsində əmələ gəlirlər. Öz təbiətinə görə onlar flavonoid və kumarınə çox yaxındır.
Kumarinlər kimi xromonlar da oksi-, metoksi-, alkoksi-, alkil və başqa törəmələr əmələ gətirir. Xromonlar furan həlqəsi ilə kondensləşəyək furanxromonlar əmələ gətirirlər. Bunlardan tibbdə geniş istifadə olunur.
Xromoplastlar
Xromoplastlar — başqa plastidlərdən sarı, narıncı, qırmızı və qonur rəngləri ilə fərqlənirlər. Xromoplastlara daha çox tərəvəzlərdə, məsələn, qırmızı bibər, qarpız, pomidor və ərik, itburnu, üvəz kimi meyvələrdə rast gəlmək olur. Xromoplastlara sarı, narıncı və qırmızı rəng verən piqmentlər – karotinoidlərdir. 60-a qədər növ müxtəlifliyi var. Ən çox
yayılmış piqmentlərdən karotini və ksantofili göstərmək olar.
Xromoplastlar çöp, üçbucaq, çoxbucaqlı, sap, romb və s. şəklində olur. Xromoplastların üzərində çox hallarda nişasta dənəcikləri, zülal kristalları və yağ damlaları görünür. Ehtimal ki, bu maddələrin sintezi ilə xromoplastlar arasında müəyyən münasibət vardır.
Xromoproteidlər
Xromoproteidlər — zülalların rəngli birləşmələrlə əmələ gətirdiyi proteidlərə deyilir. Bunlara hemproteidlər, xlorofilproteidlər, kobamidproteidlər, retinalproteidlər və flavinproteidlər daxildir. "Chroma" sözü yunanca "boyaq" deməkdir.
Hemproteidlərə öz bioloji funksiyasına görə ferment olmayanlar hemoqlobin, mioqlobin və ferment olanlar (sitoxromlar, katalaza, peroksidaza) daxildir.
Hemproteidlərdən olan hem dəmir metalı ilə protoporfirinin əmələ gətirdiyi kompleksdir.
A. M. Məhərrəmov, M. Ə. Allahverdiyev.
Xromosfer
Xromosfer — Günəşin səthindən 14–15 min km məsafəyə qədər uzaqlaşan qaz təbəqəsidir. O, Günəş fotosferinin üzərində yüksək temperaturlu qazlardan ibarət olan təbəqədir. Xromosferdə bəzən fotosferdən şüalanan intensiv alovun püskürməsi yaranır və ətrafa yayılır. Ətrafa səpələnən qırmızı alov dillərindən ibarət olan, hündürlüyü bir neçə yüz km-ə (500 km) çatan qızmar kütlənin çıxıntısı protuberanslar yaranır. Bu zaman Yer atmosferinə və maqnit sahəsinə gələn ultrabənövşəyi şüaların təsiri güclənir.
Xromosom
Xromosom — DNT və zülallardan əmələ gəlmiş hüceyrəvi struktur. Hüceyrə nüvəsinin daimi və mütləq vahidi sayılır. Yunan dilindən tərcümədə boyanan cisimciklər deməkdir. Hüceyrənin daxili quruluşunu öyrənmək məqsədilə işlənilən əsas boyalarla rənglənir.
Hüceyrə bütün canlı formalarının ən kiçik vahididir. Eukariot hüceyrələr sitoplazma və nüvədən meydana gəlmişdir.
Hüceyrənin bölünməsi dövründə xromosom ikiləşir və bala hüceyrələrə bərabər miqdarda paylanır (mitoz bölünmə).
Xromosom termini ilk dəfə 1888-ci ildə V. Valdeyer təkilf etmişdir. Xromosomlar mitotik bölünmə prosesində əsas boyalarla intensiv boyanma qabiliyyətinə malikdir. İlk dəfə 1848-ci ildə alman botaniki V. Qofmeyster tradeskansiya tozcuqlarının ana hüceyrələrini tədqiq edərkən xromosomları müşahidə etmişdir.
Xromosom mutasiyaları
Aberrasiya (lat. abberrasia - kənarlaşma) — xromosomun və ya xromatidlərin müəyyən səbəbdən qırılması nəticəsində baş verən dəyişilmə və ya xromosomların quruluşunun mutasiya nəticəsində dəyişməsi. Adətən, qırılmış uclar yeni uzlaşmada birləşir.
Xromosom mutasiyaları xromosomların bilavasitə quruluşunda baş verən dəyişiklərlə əlaqədardır.Bu mutasiyalar 2 qrupa ayrılır:
1)Xromosomdaxili 2)Xromosomlararası
Xromosomdaxili mutasiyalara delesiya,duplikasiya,inversiya və tranzpozisiya aiddir.
Delesiya. Bir genin hətta genlər blokunun yerləşdiyi müxtəlif ölçüdə xoromosom sahələrinin itməsi prosesidir.Xromosomun müəyyən sahələrinin qırılıb itməsi irsi materialda çatışmazlığa səbəb olur.Delesiyalar xromosomun həm uc,həm də daxili sahələrini əhatə edə bilər.Əgər delesiya xromosomunun iki çiynindən birinin telomer hissəsini əhatə edirsə,onun interkalyar delesiyası baş verir.Delesiyaya uğramış xromosomun sentromeri varsa,hüceyrə bölünən zaman başqa xromosomlar kimi o da irsən ötürülür.Sentromeri olmayan xromosom fraqmenti isə hüceyrə bölünən zaman,bir qayda olaraq,itirilir.Norml romosomlar interkalyar delesiya hesabına delesiya ilgəyinin əmələ gəlməsinə səbəb olur.Məsələn,insanın 5-ci xromosomunun qısa çiynindən kiçik fraqmentin itməsi,„pişik çığırtısı”sindromunun yaranmasına səbəb olur.Əgər delessiya xromosomlarda genlərin çox hissəsinin itməsinə səbəb olurs,bu,letal sonluqla qurtarır və belə xromosom aberrasiyalarını tədqiq etmək mümkün deyil.
Duplikasiya.Haploid genomda xromosomun hər hansı bir lokusu və ya bütöv bir sahəsi iki dəfə artmışsa,bu duplikasiyadır.Delesiyada olduğu kimi duplikasiya zamanı da heteroziqotlarda kompensasiya ilgəyi əmələ gəlir.Duplikasiya xromosomların ayrı-ayrı sahələrinin ikiləşməsi və xromosomun şiyinlərinin uzanmasıdır.Duplikasiya meyoz prosesində konyuqasiya edən homoloji xromosomlar arasında qeyri-bərabər krossinqoverin nəticəsində yaranır.Bu,interfazada DNT-nin replikasiyası zamanı səhvlərin nəticəsində də əmələ gələ bilər.
Duplikasiyanın nəticəsini 3 qrupa bölmə olar:1)onlar genotipdə gen artıqlığına səbəb olur; 2)fenotip dəyişkənliyinə səbəb olur; 3)təkamül prosesində duplikasiyalar genetik dəyişkənliklərin mühüm mənbəyi hesab edilir.Həm genlərin,həm də nukleotidlərin amplifikasiyası hesabına genomda tandemlər formalaşmıdır.
İnversiya.Xromosom aberrasiyalarının elə bir formasıdır ki, bu halda xromosom fraqmentinin hər 2 tərəfindən qırılması,öz oxu ətrafında 180ํ° çevrilməsi və yenidən qırıldığı yerə birləşməsi baş verir.İnversiya genetik materialın itməsinə səbəb olmur.Bu zaman xromosomun uzunluğu boyu genetik materialın quruluşunun yenidən təşkil olunması baş verir.Əvvəlcə xromosom ilgəyi əmələ gəlir,sonra iki yerdən qırılma baş verir və yaxınlıqdakı küt ucları ilə bu fraqmentlər yenidn birləşir.
Xromosomlar
Hüceyrələrdə bölünmə vaxtının xaricindəki müddətlərdə DNT uzun və dairəvi şəkil alır. Bu şəkilə "Xromatin ağ" deyirlər. Bölünmə səhifələrində xromatin ağ qısalır ve qalınlaşır. Beləcə xromosomu meydana gətirir. Xromosomun içində DNT ve protein mövcuddur. Xromosomların şəkli, böyüklüyü ve ədədi hər cürü üçün fərqlı və sabitdir. Eyni xromosom ədədinə sahib olma iki orqanizmin bir-birinə bənzəməsini gərəkdirmir. Orqanizmlərın bənzərliyi fərqliliyi ve inkişaf etmişliyi xromosom ədədinə deyil DNT'dəki bəzi düzülüşlərlə bağlıdır.
İnsanda 46 ədəd xromosom mövcuddur.
İnsan xromosomları
Hüceyrələrdə bölünmə vaxtının xaricindəki müddətlərdə DNT uzun və dairəvi şəkil alır. Bu şəkilə "Xromatin ağ" deyirlər. Bölünmə səhifələrində xromatin ağ qısalır ve qalınlaşır. Beləcə xromosomu meydana gətirir. Xromosomun içində DNT ve protein mövcuddur. Xromosomların şəkli, böyüklüyü ve ədədi hər cürü üçün fərqlı və sabitdir. Eyni xromosom ədədinə sahib olma iki orqanizmin bir-birinə bənzəməsini gərəkdirmir. Orqanizmlərın bənzərliyi fərqliliyi ve inkişaf etmişliyi xromosom ədədinə deyil DNT'dəki bəzi düzülüşlərlə bağlıdır.
İnsanda 46 ədəd xromosom mövcuddur.
