сущ,; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1 ) инсандин, гьайвандин, пӀузаррилай кӀалхандал кьван бедендин пай. Сивяй акъуддай гьар са келима алцумна акъуда. Ф. Са тӀур цӀудан сиве твамир. Ф. Рагьметлудан сивел жедай михьи хъуьруьн, хуш рохунар, ачух рафтарвал зи рикӀелай алатзавач. ЛГ, 2002, 15. V. Хуьрек тӀуьрдалай гуьгъуьниз сивера яд экъуьр хьувуна кӀанда. ЛГ. 1994. 1. ӀV. Синонимар: кӀуф, тӀиш. 2) къен авай затӀарин кӀан патаз акси пад. Нефес къведай са тӀимин чка туна, чувалдин сив квена, гваз хтана. Ф. Халуни хтул. Инал къари гьахьна каркундин къенез. Къене патай каркундин сив кутӀун хьувуна ада Вичи- вич авадарна гьуьлуьз. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Гуьлселем - Вуна а къуюдин сив кӀев хъувунани, чан хва? А. Р., Я, Я. Хендедадин мехъер. 3) яргъи патахъди физвай ва я экӀя хьанвай затӀунин сифте кьил. # вацӀун~, кӀамун ~, рекьин ~, багъдин ~, тамун ~ 4) кас. Фу кьит тир, артухан сив хизандиз пар жезвай ва я къуьзуь итимдихъ кьилдаказ гелкъведай кас герек жезвай, ахьтин касдивай хзандин рузи артухаруник пай кутаз хьун мумкин жезвачир. А. Къ. Нехирбанни лекь. 5) сив хуьнин вацра мусурманри фу тенезвай йикъан вахт.
* сив акун гл., низ нин фикир чир хьун. Лагьана заз дидеди са няниз: - Вун це лугьуз муьштерияр атанвай, Вун кӀанибур хуьруьн къене ацӀанва. Ви сив такунмаз, чан руш, завайни Муьштерийриз вугуз хьанач са гафни. Х. Т. Нагара яр хкязава.
* сив атӀун кил. сив хкудун.
* сив ахьа хьана нар. мягьтел хьана, гьейран хьана. Гьеле сифтегьан классра амаз Зилфи эмеди чи кӀвале гам храдайла, зун адаз гьейранвилелди килигдай. Ада жуьреба-жуьре рангарин гьалар сад-садав кьадайвал агудна кваквар ийидайла, зун сив ахъа хьана адаз килигиз амукьдай. Я. Я. Нурар ва хъенар. Вердихана рикӀивай лугьузвай ихтилатрихъ Гьажикъулиди сив ахъа хьана яб акалзавай. Ж. Гь. Юргьадилай гуьгъуьниз.
* сив ахъаюн \[ачухун ! гл., ни рахун (къал алаз), никай-квекай ятӀани фикир лугьун. \[Сефибег\]. - Вуна «алчахар» ямир, алчах туширтӀа, вун дустагъра гьатдачир. Жуван сив артух ачухмир... Я. Я. Сифте кьван. Ахъайнавай абуру сивер: я рухвайриз эвер гузвай, я стхайриз, я гъуьлериз Вач лугьузвай гъазаватдиз. И. Гь. Алжирдин. дишегьлияр. Манидин гафар вичел гьалчзавай ккӀалар тирди Эслиди гьасятда кьатӀуннай. Амма ада чуькьни авуначир. Аквар гьаларай, хейлин инсанар алан булахдал вичин сив ахъаюн адаз кутугна акуначир. З. Э. Муькъвел гелер. Антоним: сив кӀватӀун.
* сив кьун гл., ни нин 1) рахаз тун тавун, Анжах Алидаран квач мад чи кӀвале хъхьана виже къведач. Халкьарин сивер къаз жедайди туш, лагьана секинсуз хьайи суса. А. И. Самур. 2) сив хуьн.
* сив кӀватӀун \[агалун гл., ни рахун тавун. Хьана ман, жуван сив кӀватӀа, хипен хам алай жанавур. Вунни дабан атӀудайбурукай я. З. Э. Къазимегьамед. \[Жора\]. ~: Им вуч аванс я, Али? Чун гьеле ученикар яни? \[Али\]. Жуван сив агала. Къе куьн ученикар ятӀа, пака неченикар жеда. А. Аминов. Шуьшедал гелер. Антоним: сив ахъаюн \[ачухун\].
* сив хкудун \[атӀун нугъ. \] гл. ни сивер хуьзвай инсанди яд хъун, фу тӀуьн. Ша вуна и сив хкудур, вун рекьизва, - лугьуз алахъдай адал мукьва-кьилияр. -Ваъ, - лугьудай Рамазана, - рекьин гьикӀ хьайитӀани ийида, са кьиникъ патал завай Аллагь тааладин вичин лукӀран хиве тунвай буржуникай кьил хкудиз жедач. З. Э. Зи Иван гьахъ я. Са пӀапӀрус къачуна, лагьана: Им за сив хкудайла чӀугвада. З. Э. Йифен тӀурфан. Антоним; сивкьун.
* сив хуьн гл., ни экв малум жедай вахтунилай няни жедалди са затӀни тӀуьн, хьун, чӀугун тавун. Сив хуьн гилан цӀийи яшайишдив кьадай адет туш. Т. Гьуьсейнов. Бадедихъ вичин къайгъуярни авай. Гатфариз, Рамазандин вацра ада сив хуьдай. А. Р. Салам, эллер! Мусурман динди къалурзавайвал, гьар са мусурманди Рамазандин вацра и адет кьилиз акъудуналди вичик квай гунагьар тӀимиларда, и кардин нетижа яз, а мусурман кьейила, женнетдиз фида. ЛГ.
* сив элкъуьрун гл., ни пел тадияр гун, экъуьгъунар авун. - Мад гила гьич, - лагьана, ада пенжердиз вил яна, -пакамаз фена, и зи сив за а МегьяцӀан гададал элкъуьрда. З. Э. Рагьманан ферма.
* сив япарив агакьун гл., лап шадвилин гьалдикди сив кьадардилай артух ахъаз рахун. - АкӀ ятӀа ви кар чранва, - гила отделдин зеведишдин сив, лугьудайвал, лап япарихъ кьван атанвай, вилерани са жуьредин амалдарвилин цӀарцӀар гьатнавай. Я. Я. Са фурун вакӀар.
* сиве амаз ( сивемаз рах. ) нар. лугьузвай са вуч ятӀани куьтягь тавунамаз. Манидин кьатӀ сивемаз, Къецелай рак гатана. ШенпӀи кьуна Селминаз Къизан патав атана. Х. Х. Тапан дуст.
* сиве некӀедин дад амаз хьун гл., вуж. аял яз хьун, аялзамаз, гъвечӀизмаз хьун. НекӀедин дад амаз сиве, Диде-буба гьатна хиве. Х. Т. Малла Иса. Синоним: сивел некӀедин гел аламаз.
* сиве сав акӀайди (акӀанвайди) \[кьурди\] хьиз нар. рахаз тежез. Вагь, чи хипехъан, кьарай атӀайди, сиве сав акӀайди хьиз акъвазнава хьи. Гь. М. Гезентидин эхир. \[Верди\]. – ГьакӀ лагь ман, езнед хва еэне! ТахьайтӀа сиве сав акӀанвайди хьиз келима лугьуз тежез амукьда. Гь. М. ЧӀурукӀа элкъвей крар. Суддин заседанияр физ пуд югъ хьана. Суддик квайбуру гьарда вичиз акур ва ван хьайи гьал лагьана. Тек са фекьи сиве сав кьурди хьиз кисна акъвазнавай. Къ. Къ. Фекьидин фитне.
* сиве \[сиве-сара\] гьатун гл., вуж, вуч нин. са гаф ва я ихтилат инсанри тикрар авун. «Ам аквазвач хьи», лугьуз са юкъуз виридан сиве ван гьатна. А. Ф. Риза. АлукӀна за гурара, Акъвазна чи валара. Гьатна сиве-сарара, Дуван хьана, чекмеяр. К. А. Чекмеяр. Синонимар: меце гьатун, кендирагъ хьун.
* сиве тур тӀуб кӀас тийидай прил.,; вуж лап секин, факъир. - Амма Паша ваз ахквадач. Ам кӀекрез леэн ядай чкадиз акъуддайвал я, - гъавурдик кутуна Абдула. - Сиве тур тӀуб кӀас тийидай Паша? А Паша гьихьтин кисай аламат ятӀа, заз чир хьана. З. Э. Йифен тӀурфан. Сиве тур тӀуб кӀас тийидай кас яз къалуриз, Гьамид гьакъикъатда кьве кӀвачел къекъведай жанавур я. А. А. Пад хьайи рагъ.
* сиве тӀуб кьуна акъвазун гл., вуж мягьтел яз. вуч ийидатӀа тийижиз акъвазун. Руракъарин жегьилар сиве тӀуб кьуна_акъвазнач. А. А. Пад хьайи рагъ.
* сиве цӀай авай прил.,; вуж гаф ва векъидаказ рахадай, экъуьгъунардай, кикӀидай. Ида-ада «Сиве цӀай авай Гуьзелагъадиз руш гудани?» - лугьузни хьана. А. М. Булахдал.
* сиве яд кьун гл., ни рахун тавун.... "Дагъустан-Азгрбайжан" тӀвар алай обществоди тухузвай мярекатар анжах азербайжанвийриз талукь я; "Лезги газет" Азербайжанда кхьин кьадагъа я, Лезги театрни аниз ахъайзавач... Вучиз? Вучиз лагьайтӀа "Садвал" гьерекат амач, Милли советни кӀватӀ хъжезмач. Депутатрини сиве яд кьунва. Гь. Къ. Шарвилияр хьурай бул. Антоним: сивив тӀветӀ агакь тавун.
* сиве яд цанвайди \[кьунвайди\] хьиз нар., вуч авун гаф акъуд тийиз, рахан тийиз. Чун кьилди амукьайла, руш сиве яд цанвайди хьиз кисна акъваздай, сивяй са келима акъудна захъ галаз бегьемвилелди рахадачир. Я. Я. Нурар ва хъенар. Сиве яд кьунвайди хьиз кисна кӀваляй акъатна, гурарай эвичӀна и пуд кас, хъалхъас хъипер хьиз, илис жез-жез гьарнихъ сад фена. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.
* сивел атай прил.,; вуч фикир тавуна лагьай. Килиг, куьне, рушар, садра куь мецерин аявал ая. Зунни квез яд чӀугвадай лит туш. Куьне сивел атай вуч лагьайтӀани, завайни эхиз жедач. Я. Я. Нурар ва хъенар. Вуч хьайитӀани атай сивел, Межлисра рахаз хъсан туш. А. Билалов. Хъсан туш.
* сивел кири алачирди сущ. гзаф рахадайди. Рамзиятаз Салман сивел кири алачирди хьуниз килигна бегенмиш тушир. 3. Э. Рамзият.
* сивел жебкьен эцигун гл., ни-куь нин рахун акъвазарун, лаларун. Амма Марьяман пуд машиндини йикъалай-юкъуз къайдадик кваз кӀвалах авуни абурун сиверал жебкьен эцигна. З. Э. Луьткведа. Синоним: сивиз дапӀар \[кӀун\] ягъун. сивел къаб \[дапӀар,
* сивел пад алачир прил.,; вуж гзаф рахадай, вахтунда рахун акъвазар тежедай, фикир тагана гаф лугьудай. Адан сивел къаб алачир папа гьавайда лугьузвани; «Тупунив ягъайтӀани чикӀин тийидай кӀвал ава захъ». Гь. М. Гьуьруьханум. Дагъустандиз... экъуьгъунар ийиз, сивел пад алачир ар ягъизвайбур акурла, гъаятда авай кесибривай таб гуз хьанач. А. И. Самур. - Вахъ галаз за зи хтул ракъурда?! ~ Зал крчар алани, вуч я? - Сивел дапӀар алач. - Я чан чӀехи вах, сивел дапӀар эцигайла, къвалай акъатда эхир! За вучрай?! Гъахьтинди яз халкьнава ман зун Халикьди. Къурбанд хьуй зун вичиз! А. Къ. Нехирбанни лекь.
* сивел къаб алачирди сущ. рахунрал гзаф рикӀ алайди, Са сивел къаб алачирда чӀехи арифдардикай, Авай-авачирдини кутуна, жемятдин арада къундармаяр чукӀурна. А. Э. Шаирдин тарсар.
* сивел кӀвенкӀ алаз хьун гл., нин гзаф ва векъидаказ, гьинал хьайитӀани рахун. Къадуч сивел кӀвенкӀ алай, гзаф сигъал ч \] алалди рахадай кас я. 3. Э. Рамзият. Лап чӀехи хьайилани, гьикьван дагъларин къанунри къабулзавачиртӀани, Жамал рушарихъ галаз кьугъвазмай. Эхир адаз са сивел кӀвенкӀ алай дишегьлиди лагьана: - Эй, папар-хала! Ви таяр-туьшер кимел ала. Алад абурун патав. Гь. Къ. Лацу марал.
* сивел некӀедин гел \[дад\] аламаз нар., вуч авун \[Къурбан\] - Яъ, яъ, садра дангьуздин итимдин сивяй акъатзавай гафариз килиг тӀун, сивел некӀедин гел аламаз, гила заз рекьер къалурдайди хьанани? Гь. Гь. Адетдин къармахра. Синоним: сиве некӀедин дад амаз
* сивел фу элягьун гл., ни тӀимил кьван фу тӀуьн. Са сивел фу эляна, балкӀандиз пул хкиз Герейханован совхоздал физ кӀвачин хьана. Шейх Желил буба. Аян хьана.
* сивел элягьун рах., гл., ни вуч тӀуьн (тӀимил). \[Гьуьруьханум\]. - КӀвале таза нисини ава, чӀухлухарни. Ша вуна са сивел эля. З. Э. Гуьлзада.
* сивел ял атун нугъ., кил. сивиз цӀаран яд атун.
* сивер акъатун гл., нин. пӀузаррал хирер хьун (са затӀ, кар гьайиф атуникди, мекьи хьуникди). Фугъарадив вуч еке дерт агатна, Гьайафди лап кана, сивер акъатна. Е. Э. Гачал гьей!
* сивера къекъуьн кил. сиве(ра) къекъуьн.
* сивив тӀветӀ агакь тавун гл., нин зарбдиз, шаддиз ва жувахъ агъуна (рахунар авун ). Вичин хесет тирвал, капан юкьвал гъуд гьалчиз рахазвай адан сивив тӀветӀ агакьзавачир. З. Э. Зулун пеш. Куьне садра автӀа хандакӀ ацӀура. Амай крар ахпа веревирд ийида, - шаддаказ рахазвай адан сивив тӀветӀ агакьзавачир. З. Э. КУТВ-диз фена. Синоним: сивив чӀиб агакь тавун. Антоним: сиве яд кьун.
* сивив чӀиб агакь тавун гл., нин хъвер кваз вичелай разивилин тарифардай рахунар авун. Арха атанваз акурла, Кавхадин сивив чӀиб агакь хъийидачир, сивел атайди-татайди рахадай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Синоним: сивив тӀветӀ агакь тавун. Антоним: сиве яд кьун.
* сивиз дапӀар \[кӀун\] ягъун гл., ни, куь нин рахунар акъвазарун, лаларун. Эгер ихтиярар зи гъиле авайтӀа, валлагь ва биллагь, за ви сивиз дапӀар ядай. Н. А. Вагьанда къванер. Билала, вич фена, Герейханован совхоздай къелемар гъана. ГъалатӀ тавуна, фарашдаказ экъечӀай къелемри хуьре авай бязи лагълагъчийрин сивиз кӀун яна. З. Э. Ишигълаван дере. Синоним: сивел жебкьен эцигун.
* сивиз килигун гл., вуж нин лагьайвал авун. Райондин уьмуьрдай кьил акъудун залан акъвазай Пурият кӀанзни~такӀанзни Кьарибован сивиз килигиз, гьадан гафар, фикирар тикрар хъувуниз мажбур жезвай. Б. Гь. Къарид руш.
* сивиз къай гун гл., ни гзаф ва файдасуз рахун. Ракъият, ваз вуч аватӀа чидани, нагьакьа жуван сивиз къай гумир. Гуьдек зи кьилив атанвайди я. Завай адан кефи хаз жедач. Б. Гь. Гуьдек. Азиз, бес я, тӀимил рахух, файда авач гьараюнкай, Гумир вуна жуван сивиз акьван гзаф къай йифериз. А. Мир. Гъезелар.
* сивиз кьей ! кӀус лагьай, лугьузвай гафар, ийизвай ихтилат бегенмиш хьайида суьгьбетчидиз лугьудай ибара. \[Мирим\]. - Сивиз кьей Эфенди! Кьилиз акъатдач вуч лагьай гаф я, аквазвачни ваз гзаф хуьрера калхузар жезавайди. Гь. Гь. Колхоз.
* сивиз кьий ! межд. са ни ятӀани лагьай гаф бегенмиш хьайила, адаз жуван чими гьиссер къалурун патал лугьудай ибара. Ви сивиз кьий акьван иер, Лацу хъуьхъвер, чулав кифер... Е. Э. Хьана хьи.
* сивиз цӀаран яд атун гл., нин иштагь къати хьуникди сивиз гъер атун. ТуькӀуьр навай стол акур Юзбеган сивиз цӀаран яд атана. А. М. Са истикан чай. Шашлик! Адан тӀвар кьурла, иштагь ачух жез, гьамиша зи сивиз цӀаран яд къведайди я. М. Ш.
* сивик (сивин) рак \[пад\] квачиз хьун гл., нин гзаф рахун, алазни-алачизни манасуз рахунар а вун. Тек са сивик рак тахьунилай гъейри, чавай адак кутаз жедай рахна, багъна ава. Б. Гь. Къарид руш. \[Агъа\]. - Ваз Аллагьди цӀай, ялав къурда... Ви сивик пад кумач. Х. Т., Къ. М. Ашукь Саид. За ваз а кьиляйни лагьана, ахпани. ТабзаватӀа, зун Валидин хва Варис туш, ятӀа. вуна лугьур сивин пад квачир, ери-бине авачир авара я! Къ. М. Урусатдин цуьк. Сада лугьудай гаф фагьум-фикирна, жакьвана лугьуда, сада, сивин пад квачирда хьиз, гьа вичин сивел вуч атайтӀани лугьуз жеда. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай.
* сивин къав сущ. винел патан сарарилай туьтуьнал кьван чка.
* сивин пад квачиз хьун кил. сивик рак \[пад\] квачиз хьун.
* сивин яд фин нугъ., кил. сивиз цӀаран яд атун.
* сивихъ галай ядни галудна нар., вуч авун лап тадиз, фад. - Абур вуч суалар я, гуьзел Маркиза? - артисткади хьиз, лацу руша хабар кьуна. - Зун ви истемишун, сивихъ галай ядни галудна, кьиле тухуз гьазур я! Къ. М. Птул руш.
* сивихъай атӀун гл., нин вуч гун тавун, чуьнуьхун. - Я руш, абур жедай крар туш гьа, таза аялрин сивихъай атӀана кьве виш грамм дуьдгъвер недалди, адаз агъу тӀуьртӀа хъсан тушни? Къ. Къ. ЧӀурун паб.
* сивяй кьур акъатун гл., нин хьана алатай кардин гьайифар чӀугун. ГьакӀ хьайила хуьре амукьдач гишинбур, Амукьдач масад ийирбур истисмар, Акъат хьана кефер чӀугур сивяй кьур, Къерехда амукьда душман кулакар. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар.
* сивяй хайиди (яни?) кӀус амайбурулай артуханди, виневайди (яни?). Адаз акьван гъуьрметар вучиз ийизвайди я? Ам сивяй хайиди яни? Р.
* сивяй цӀай чкӀиз нар., вуч авун гзаф векъивилелди (рахун). Бесханум сивяй цӀай чкӀиз рахазвай, ада вичин сивел вуч атайтӀани лугьузвай. Н. А. Лезги намус. И арада гьинай ятӀани сивяй цӀай чкӀиз Бекир атана акъатна. М. Мамеджафаров. Тек гуьмбет.
* сивяй чӀугур хьтин прил.,; вуч дуьз, яргъи ва цӀалцӀам. - За сивяй чӀугур хьтин симин тарар ва къавук кутадай чукьванарни гъварар атӀуда, - лагьана а активдин собранидай хквезвай йифиз авур рахунрин фикир гадарнавай Шамсиди. З. Э. Ишигълаван дере.