Proto-dil
Linqvistikada ana dili və ya proto dil əsasən hipotetik və ya yenidən qurulan və çox vaxt sınaqdan keçirilməyən bir dildir; Bu dildən təkamül yolu ilə yeni dillərin meydana gəldiyi və dil ailəsi yaratdığı güman edilir. Tarixi linqvistikanın ağac modelində yerləşdirilmiş bir proto-dil, nəsil ağacı metaforasında proto-dil ana dil adlandırıla bilər. Başqa bir təriflə izah etsək, özündən başqa dillərin və ya ləhcələrin formalaşdığı dildir.
Başqa sözlə, səs quruluşu, məna və forma baxımından bir-birindən az-çox fərqlənən dil və ya şivələrin kök etibarı ilə naməlum bir tarixdə birləşdiyi ümumi dillər bu anlayış altında cəmlənir. Məsələn, ana Altay dili, ana Monqol dili, ana türk dili, Latın dili kimi dillər ana dillər sırasındadır. Proto dil mövcud məlumatların birləşdirilməsi yolu ilə “yenidən formalaşdırılmış” dildir. Proto prefiksi “birinci” və “ən köhnə” deməkdir. Proto dil müəyyən bir dövrün danışıq dili ilə tam olaraq eyni olmaya bilər. Bu, müəyyən fərziyyələrə əsaslanan modeldir və dilin sonrakı variasiyaları arasındakı fərqləri daha yaxşı başa düşmək üçün düsturlar təqdim edir. Bütün insan dillərinin əcdadı olan proto insan dilinin olub-olmaması ilə bağlı mübahisələr davam edir.
Societa Sportivo Calcio Napoli
Società Sportiva Calcio Napoli — İtaliyanın Neapol şəhərində 1926-cı ildə qurulmuş futbol klubudur. Dünyaca məşhur futbolçu Dieqo Armando Maradona da bu klubun formasını 1984–1991-ci illər arasında 188 dəfə geyinmişdir. Klub tarixinin böyük hissəsini İtaliya A Seriyası liqasında keçirmiş və 2013–2014 mövsümünü 3-cü olaraq bitirmişdir. Napoli, 1986–1987 və 1989–1990-cı illərdə İtaliya A Seriyası liqasının qalibi olmuşdur. Həmçinin klub 5 dəfə İtaliya kubokunu, 1990-cı ildə İtaliya Superkubokunu qazanmışdır. Avropa arenasında isə 1988–1989 mövsümündə UEFA Kubokunu başı üzərinə qaldırmışdır. Napoli İtaliyanın cənubunun ən uğurlu , İtaliyanın isə 4-cü ən çox dəstəklənən klubudur. İllik gəlir baxımından İtaliyada 5-ci dünyada isə 22-ci olan klubun 2013-cü ildəki gəliri 116.400.000 € olmuşdur.
== Tarixi ==
2000–2001-ci il mövsümünü İtaliya A Seriyasında 36 xalla 17-ci bitirən Napoli İtaliya B Seriyası liqasına düşdü. 2001–2002 mövsümündə yüksək liqaya qalxa bilməyən klub, 2002–2003 mövsümündə son anda bir alt liqaya düşməkdən xilas olsa da 2003–2004 mövümündə maliyyə problemləri üzündən adını itirir və Napoli Soccer olaraq olaraq İtaliya C1 Seriyası liqasına düşürülür, 2004–2005-ci il mövsümündən isə İtaliya C1 Seriyası liqasında yarışa başlayır.
Proto-German dili
Proto-German dili və ya proto-germanca Hind-Avropa dillərindən olan proto-dildir. ISO 639-2 kodudur. Alman dilləri bu əsas dildən inkişaf etmişdir. Protogerman dilini ana dili kimi danışan insanlara protogerman xalqı deyilir.
Proto insan dili
Linqvistikada proto insan dili və ya birinci insan dili Yer üzündəki bütün dillərin əcdadı olan hipotetik proto-dildir. Dilin mənşəyinin unikal olması, bütün təbii dillərin (ehtimal ki, Orta Paleolitdə) bir mənbədən (monogenetik) formalaşdığı fərziyyəsinə əsaslanır. Bu konsepsiya hələ də mübahisəlidir və tarixi linqvistika tərəfindən təsdiqlənməmişdir.
Bu gün mövcud olan dillərin əcdadı olduğu iddia edilən bu dilin hipotetik Neandertal dilindən əvvəl olduğu iddia edilmir.
== Terminologiya ==
Bu konsepsiya üçün ümumi qəbul edilmiş termin yoxdur. Bu mövzunu öyrənən tədqiqatların əksəriyyəti haqqında danışdıqları dil üçün bir ad təklif etmirlər. Bəzən Proto-World (Proto dünya) və ya Proto-human (Proto insan) terminlərindən istifadə olunur. Merritt Ruhlen Proto-Sapiens terminindən istifadə etmişdir.
== Tarix ==
Dilin monogenetik mənşəyinə dair ilk ciddi və elmi tədqiqat Alfredo Trombettinin 1905-ci ildə nəşr olunan L'unità d'origine del linguaggio kitabı olmuşdur. Trombetti mümkün ümumi əcdadın yüz min ilə iki yüz min il əvvəl arasında danışıldığını təxmin edirdi.
Proto-Hind-Avropa dili
Proto-Hind-Avropa dili və ya Hind-Avropa ana dili Hind-Avropa dillərinin müştərək əcdadı olduğu iddia edilən hipotetik dil ailəsidir. Proto-Hind-Avropalıların danışdıqları bu dil haqqında yazılı məlumat olmadığından, onun haqqında məlum olanlar tarixi linqvistika və yenidənqurma metodlarından istifadə edərək bu dil ailəsindəki dillərin müqayisəsi nəticəsində aşkar edilən xüsusiyyətlərə əsaslanır. Tarixən Hind-Avropa dilinin təxminən eramızdan əvvəl 3500-cü illərdə danışıldığı güman edilir. Ancaq tarixlə bağlı fikirlər müxtəlifdir. Ehtimal olunur ki, dilin ilkin danışanları Şimali Qara dənizdə, Şərqi Avropanın Xəzər çöllərində yaşamışlar. Proto-Hind-Avropa dilində danışanlar köç yolu ilə bir-birindən ayrıldıqda, bu dil müxtəlif alt qollara bölünmüşdür. Bu gün Hind-Avropa dil ailəsində təxminən 445 yaşayan dil mövcuddur.
== Nəzəriyyənin inkişafı ==
Proto-Hind-Avropa dilinin linqvistik və fonetik xüsusiyyətlərinə dair birbaşa konkret sübut yoxdur. Bu hipotetik dil müasir linqvistikanın müqayisəli metodundan istifadə edilməklə hazırlanmışdır. Müqayisəli metod neoqrammatik məktəb tərəfindən əsası qoyulmuş səs qaydalarına əsaslanır.
Proto-hind-avropa xalqı
Proto-Hind-Avropalılar və ya birinci Hind-Avropalılar dil rekonstruksiyalarına görə Hind-Avropa dillərinin əcdadı olan proto-Hind-Avropa dilində (İngilis dilində: PIE) danışmış Avrasiyanın ibtidai icma quruluşu dövründəki xalqlarıdırlar.
Bu xalq haqqında məlumatlar əsasən linqvistik rekonstruksiyalardan və arxeoloji və arxeogenetik sübutlardan ibarətdir. Proto-hind-avropalılar çox güman ki, son Neolit dövründə, təxminən eramızdan əvvəl IV minillikdə yaşamışdırlar. Ümumiyyətlə, alimlər bu tayfanın Şərqi Avropanın çöl zonasında (indiki Ukrayna və Rusiya) yaşadığını güman edirlər. Bəzi arxeoloqlar PIE-nin hələ orta neolit (e.ə. 5500-4500) və hətta erkən neolit (e.ə. 7500-5500) dövrlərində yaşadığını dəstəkləyir və onun mənşəyi ilə bağlı alternativ fərziyyələr irəli sürürlər.
Eramızdan əvvəl II minilliyin əvvəllərində proto-hind-avropalıların müxtəlif qolları Anadolu (Hitlər), Egey (Miken yunanlarının əcdadları), Şimali Avropa (İp çaplı keramika mədəniyyəti), Mərkəzi Asiya (Yamnaya mədəniyyəti) və Cənubi Sibirin də (Afanasievo mədəniyyəti) daxil olduğu Avrasiyanın çox uzaq və müxtəlif hissələrinə səpələnmişdirlər.
== Mədəniyyət ==
Linqvistik rekonstruksiyadan istifadə edərək proto-Hind-Avropa dilinin hipotetik xüsusiyyətləri üzə çıxardılmışdır. Bu linqvistik xüsusiyyətlərin proto-hind-avropalıların mədəniyyətini və mühitini əks etdirdiyini fərz etsək, aşağıdakı mədəni və ekoloji xüsusiyyətlərin ümumi olduğu təklif olunur:
Pastorallıq (çobanlıq), ev heyvanları, at və it yetişdirilməsi
Kotandan istifadə, əkinçilik və taxıl becərilməsi
Qışda qarlı iqlim
Su ilə və ya su yolu ilə nəqliyyat
Arabalarda təkərlərdən istifadə
Göy ilahlarına sitayiş; “* Dyḗus Ph2tḗr” və “* dyeu ph2ter” (“göy atası”) köklərindən sanskrit dilində Dyáuṣ Pitṛ́, Qədim Yunan dilində Zeus patēr (Ζεύς πατήρ), latın dilində Iūpiter və İlliriya dilində Deipaturos sözləri meydana gəlmişdir.
Proto Cənubi Qafqaz dili
Proto-Cənubi Qafqaz dili və ya Proto Kartveli dili (gürcücə: წინარექართველური ენა, ts'inarekartveluri ena) müasir Cənubi Qafqaz xalqlarının əcdadlarının danışdığı Cənubi Qafqaz dilinin müştərək atasının linqvistik baxımından yenidən yaradılmış dilidir. Bu dilin mövcudluğu mövcud Cənubi Qafqaz dillərini bir-biri ilə müqayisə edərək dilin geniş konturunu yenidən quran linqvistiklər tərəfindən geniş şəkildə qəbul edilir. Linqvistiklər Gerhard Diters və Georgi Klimov proto-Cənubi Qafqaz və Cənubi Qafqaz dilləri arasında Proto-Karto-Zan və ya Proto-Gürcü-Zan adlı proto-dil olduğunu düşünürlər.
== Qarşılıqlı təsirlər ==
Proto-Cənubi Qafqaz dillərinin səs dəyişmə qanunauyğunluqları Hind-Avropa dillərinə çox bənzəyir və buna görə də proto-Cənubi Qafqaz dillərinin Hind-Avropa dilləri ilə nisbətən erkən dövrlərdə qarşılıqlı əlaqədə olduğu düşünülür. Bu əlaqə Hind-Avropa dillərindən proto-Cənubi Qafqaz dillərinə keçən sözlərlə möhkəmlənir. Proto Cənubi Qafqaz dillərində “döş” mənasını verən *Mḳerd sözünün proto Hind-Avropa dillərində “ürək” mənasını verən *ḱerd sözü ilə əlaqəli olduğu güman edilir. Bundan əlavə, proto-Cənubi Qafqaz dillərində “isti” mənasını verən *ṭep- sözünün də birbaşa olaraq proto-hind-Avropa dillərində tamamilə eyni mənaya gələn *tep sözündən alınmış ola bilər.
Proto-Cənubi Qafqaz dilində şərab mənasını verən *ɣwino kökünün ümumiyyətlə ya proto-hind-Avropa dilindən, ya da proto-erməni dilindən (*ɣʷeinyo-) götürülməklə yarandığı güman edilir. Digər tərəfdən, bəzi alimlərin fikrincə, bu söz “əymək” mənasını verən və proto kartveli dilinə mənsub olan *ɣun- kökündən təkamül edərək yaranmışdır.
== Varisləri ilə münasibətləri ==
Proto-Cənubi Qafqaz dillərinin müasir varisləri Gürcü, svan, minqrel və laz dilləridir.