FƏLSƏFƏ

yunancadan alınma söz olaraq fəlsəfə hikmət sevgisi deməkdir. Yəni müdrikliyə yönəlmək anlamında istifadə edilir. Orta əsrlərdə antik filosofların metodlarına istinad etmiş filosofların əsərlərini və düşüncələrini bu sözlə ifadə edirdilər. Ən qədim dövrlərdən başlayaraq Yaxın Şərq və Aralıq dənizinin cənub sahillərində yerləşmiş bölgələrdə elmlə bərabər fəlsəfi düşüncə də inkişaf etmişdir. Müsəlmanların bu yerlərə gəlişinə qədər burada aristotelizm, platonçuluq, pifaqorçuluq və yeni platonçuluq kimi fəlsəfi məktəblər geniş yayılmışdır. O zaman yunan və Yaxın Şərq mədəniyyətlərinin sintez olduğu yer Suriya dünya fəlsəfi düşüncəsinin inkişaf etməsində çox böyük rol oynamışdır. Porfirius, Yamblix kimi yeni platonçular bu bölgədən çıxmışdılar. Orada antik dövrün sonlarında Edessa şəhərində böyük fəlsəfi məktəb yaranmışdır. Xristianlığın Roma imperiyasında (xüsusilə, onun Şərq bölgələrində) ölkənin rəsmi dininə çevrilməsindən sonra, din adamları imperatorluğun hakimiyyət dairələri ilə birlikdə bu dinlə rəqabət apara biləcək hər hansı ideya və inanclarla barışmaz savaş aparmışdırlar. Beləliklə, ölkə başçıları ilə anlaşmaya gəlmiş Xristian kilsəsinin davamçıları, antik fəlsəfi irsə ağır zərbələr endirmişdirlər. Bir-birinin ardınca bütün fəlsəfi məktəblər bağlanmış, filosoflar isə təqib olunurdular. Fəlsəfi kitablar tonqallarda yandırılırdı. Afinada yerləşmiş o dövrün sonuncu elm ocağı olmuş yeni platonçuların məktəbi də məhz 529-cu ildə imperatorun əmri ilə bağlanmışdır. İmperiyada hakim din olan Ortodoks (Pravoslav) kilsəsinin təlimi ilə tam və ya da qismən razılaşmayan digər xristian məzhəblərinin davamçıları da təqib olunurdular. O zaman filosofların çoxu artıq xristianlığın monofizit və nestorian təriqətlərini qəbul etmişdilər. Bu təriqətləri isə rəsmi kilsə tanımamış, davamçılarını “heretik” (yollarını azmış) adlandırılmışdılar. Belə bir ağır durumda yalnız Suriyanın Edessa şəhərində bir fəlsəfi məktəb fəaliyyətini davam edirdi. Xristianlığın Roma imperiyasında tam qələbə çalmasından sonra da bu məktəbin ənənələrini rəsmi kilsə tərəfindən “heretik” adlandırılmış nestorian xristianları qoruyub saxlayırdılar. Ağır təqiblərdən qorunmaq üçün yeni platonçular, aristotelçilər və digər fəlsəfi məktəblərin davamçıları İrana köçüb bir müddət orada fəaliyyət göstərdilər. İranın Sasani sülaləsindən olan şahları Romadan qaçdıqlarına görə onları dəstəkləyirdilər. Beləliklə, İranın ayrı-ayrı şəhərlərində, bir zamanlar antik fəlsəfi və mədəni irsi qoruyub saxlayaraq inkişaf etdirmiş elmi və fəlsəfi məktəblər mövcud olmuşdur. V – VI əsrlərdə Nüseybin və Nişapur şəhərlərində yerləşən məktəblər (akademiyalar) çox tanınmışdılar. Burada riyaziyyat, astronomiya, tibb, coğrafiya kimi elmlər öyrənilirdi. Nestorian xristianları da antik fəlsəfi və elmi irsin qoruyucuları hesab edilirdi. Onlar Bizansda xristian təəssübkeşlərindən qurtulmuş bir çox yazılı əsərləri yunan dilindən Suriya və Fars dilinə tərcümə etmişdirlər. Müsəlmanlar Yaxın Şərqi və İranı ələ keçirəndən sonra bu məktəblərin inkişafı üçün daha da əlverişli şərait yaranmışdır. Orta əsr xristian alimlərindən fərqli olaraq erkən İslam ölkələrində filosofları təqib etməmişdirlər. Üstəlik böyük surətlə inkişaf edən müsəlman cəmiyyətləri Avropa ölkələrini geridə qoymuşdular. Beləliklə, İslam mədəniyyətində antik dövrün dünyagörüşünə maraq artmağa başlamışdır. Müsəlman mütəfəkkirləri antik fəlsəfi istiqamətlərlə tanış olmuş, əsərlərində onlara istinad etmiş, filosofların metodlarını yenidən istifadə etməyə başlamışdırlar. Üstəlik o dövrlərdə İslam dininin bir çox müddəalarına yeni baxışların tətbiq edilməsi ehtiyacı da duyulurdu. Çünki, İslam dünya dininə çevriləndən sonra müsəlmanlar öncəki zamanlarda rast gəlmədikləri nəzəri və hüquqi problemlərlə üzləşməyə başlamışdılar. Onları isə yalnız Quran və hədislərə müraciət etməklə həll etmək olmurdu. Buna görə də, yeni metodlar işlənməli idi. Bundan başqa dini müddəalar sistemləşdirilməli, tənqidçilərin cavabları verilməli idi. Bütün bu kimi problemlər bəzi fəlsəfi metodlarının dini elmlərdə istifadəsi ilə həll edilirdi. Beləliklə, müsəlman ilahiyyatında kəlam (I) elmi formalaşmışdır. Burada əsasən fəlsəfi metodlardan istifadə edərək dinin əsaslarını izah edilməyə və ya irəli sürülən iradlar cavablandırılmağa çalışılırdı. Beləliklə müsəlmanlar Antik Yunan, İran və Hind fəlsəfələrinin metodlarını mənimsəmiş, onları inkişaf etdirmişdirlər. Fəlsəfəni inkişaf etdirən müsəlman filosoflar eyni zamanda İslam dininin prinsiplərinə də münasibət bildirmişdirlər. Ancaq, dini elmlərdən fərqli olaraq fəlsəfi metodlar təkcə müqəddəs kitabların deyil, həmçinin düşüncənin dəlilləri üzərində qurulmuşdur. Beləliklə, Orta əsr İslam cəmiyyətində bir yandan müqəddəs kitabların üzərində qurulan kəlam, təfsir, fiqh kimi dini elmlər, digər tərəfdən isə məntiqi dəlillərə əsaslanan fəlsəfə, riyaziyyat və təbiət elmləri inkişaf edirdi. Müsəlmanlar dünyanın bir çox yerlərinə hakim olduqdan sonra, Xilafətdə surətli inkişaf müşahidə olunmuşdur. O zaman yunan, süryani, eləcə də başqa dillərdən müxtəlif fəlsəfi və elmi əsərlərin ərəb dilinə tərcümə edilməsi dövrü başlamışdır. Bu proses o dövrdə Abbasi Xilafətinin paytaxtı və dünyada mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuş Bağdad şəhərində surətlə inkişaf edirdi. Ən görkəmli orta əsr müsəlman filosofları Əl-Kindi, əl-Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd və s. olmuşdurlar. Orta əsrlərdə fəlsəfi düşüncənin inkişafından sonra müsəlman fəlsəfi fikri obyektiv səbəblər üzündən zəifləmişdir. Sonrakı dövrlərdə isə müsəlman dünyasında parlaq fəlsəfi fikirlər artıq irəli sürülməmişdir.