Mentalitet

Mentalitet (latın dilindən mens və ya mentis - ruh, ruh (daha dar mənada - ağıl)) - sosial və ya etnik qrupa, millətə, insanlara, milliyətə xas zehni, emosional, mədəni xüsusiyyətlər, dəyər yönümləri və münasibətlər toplusudur. Bu termin tarix elmində yaranıb, lakin indi psixologiya və sosiologiyada tez-tez istifadə olunur. Zehniyyət anlayışı müəyyən bir qrup insanları xarakterizə edən münasibətləri, qiymətləndirmələri, dəyərləri, davranış normaları və əxlaqı, zehniyyəti, dini mənsubiyyəti və digər bir çox nüansları əhatə edir. Mentalitet - yalan elmi anlayışdır. Onun heç bir toxunula bilən xüsusiyyəti mövcud deyil. <...>Dəyərlər mövcuddur. Dəyərlər mədəniyyəti qurur. Hər ölkədə mədəniyyət fərqlidir. Mənim fikrim ondan ibarət deyil ki, bütün insanlar eynidir, halbuki çox ümumi şey var.

Kolonial mentalitet və ya müstəmləkə zehniyyəti — insanların müstəmləkəçilik nəticəsində hiss etdikləri etnik və ya mədəni aşağılığın, yəni başqa bir qrup tərəfindən müstəmləkə edilməsinin daxililəşmiş münasibətidir. Bu, müstəmləkəçinin mədəni dəyərlərinin mahiyyət etibarı ilə özününkindən daha üstün olduğu inamına uyğun gəlir. Termin postkolonial alimlər tərəfindən dekolonizasiyadan sonra keçmiş koloniyalarda mövcud olan müstəmləkəçiliyin nəsillərarası təsirlərini müzakirə etmək üçün istifadə edilmişdir. Tarixi müstəmləkə təcrübələrində ideoloji hökmranlığı formalaşdırmaq üçün əməliyyat konsepsiyası kimi istifadə olunur. Psixologiyada müstəmləkəçilik zehniyyəti müstəmləkəçiliklə üzləşmiş populyasiyalarda kollektiv depressiya, narahatlıq və digər geniş yayılmış psixi sağlamlıq problemləri hallarını izah etmək üçün istifadə edilmişdir.

Yengəc mentaliteti özünü hər kəsdən üstün tutmaq, eqoizm və heç bir kəsin irəliləməsinə imkan verməməklə əlaqəli düşüncə tərzidir. Bu metafor səbətdəki yengəcləri nəzərdə tutaraq işlədilir. Əslində yengəclərin hər biri səbətdən bir-bir asanlıqla azad ola bilər, lakin əvəzində onlar bir-birlərini aşağı dartaraq heç birinin səbətdən azad olmasına imkan vermirlər və bu da onların kütləvi ölümünə gətirib çıxarır.

Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri və ya Azərbaycan mentaliteti — Azərbaycan mühitində və mədəniyyətində vacib hesab edilən davranış normaları (ədəb), ailə dəyərləri, inanclar, ənənələr və s.-ni əhatə edən anlayış. XIII əsr monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə Elxanilərin həm İran Azərbaycanı, həm müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Şamanizm adətləri İslamın təsiri ilə dəyişikliklərə məruz qalmış, zərərsiz və vacib olmayan yerlərdə özünü qorumuşdur. Qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni sahəsində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, azərbaycanlıların cümə axşamı ölülərin ruhuna hörmətən yediyi aşın qədim şamanizm qalıntısı olduğuna şübhə yoxdur. Bir Azərbaycan nağılında şahzadələr nişanlılarını seçmək üçün qızlara alma atması adəti XVII əsrdə Azərbaycanda yaşayan monqollarda mövcud olmuşdur. Elxani hökmdarı Hülakü xanın vəziri Nəsirəddin Tusi monqol və şərq türklərinin adət, mədəniyyət və ənənələrinə tamamilə vaqif olmuş, onun oğlu da tamamilə türkləşmişdir. Əslən yəhudi olan, vəzir Fəzlullah Rəşidəddin də türk adət və ənənələrini mənimsəmişdir. Fəzlullah Rəşidəddinin oğulları Qiyasəddin və Cəlaləddin türklər tərəfindən fəzilət və əxlaqları, Elxani qanun və nizamlarını bildiklərini görə mədh edilib sevilmişdir. İslam incəsənəti üzrə türkiyəli mütəxəssis Birgül Açıkyıldız hesab edir ki, erməni qəbiristanlıqlarında (məsələn, Culfada) tapılan erməni yazıları və tipik erməni ornamentləri olan qoç formalı qəbir daşları ətraf mədəniyyətlərin — kürd və Azərbaycan adət-ənənələrinin təsiri altında yaranıb.