Şimonoseki müqaviləsi

Şimonoseki[1] müqaviləsi (yap. 下関条約 şimoneseki jo Çində Maquan Müqaviləsi olaraq bilinir, çin. 馬關條約) — 5 aprel (17) 1895-ci ildə Yaponiya imperiyası ilə Tsin sülaləsi arasında Çinin 1894-1895-ci illərdə Yaponiya–Çin müharibəsində məğlub olması nəticəsində Şimonoseki şəhərində bağlanmış qeyri-bərabər saziş. Müqavilə Çin ərazisinin parçalanması uğrunda imperialist güclərin mübarizəsinin əsasını qoydu və və ölkənin yarım müstəmləkəyə çevrilməsində əsas mərhələ oldu.[2]

Şimonoseki müqaviləsi
Şimonoseki müqaviləsi
Müqavilənin tipi Qeyri-bərabər müqavilə
İmzalanma tarixi 17 aprel 1895-ci il
İmzalanma yeri Şimonoseki şəhəri
Tərəflər Yaponiya imperiyası,
Tsin sülaləsi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Vikimənbənin loqosu Şimonoseki müqaviləsi Vikimənbədə
Şimonoseki müqaviləsinin imzalanması

Ümumi məlumat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaponiya-Çin müharibəsinin başlanmasından üç ay sonra (1894-1895) Çin barışıq əldə etmək üçün yollar axtarmağa başladı: qaçılmaz hərbi məğlubiyyətə əlavə olaraq, qaçılmaz hərbi məğlubiyyətə səbəb imperatiriça Tsinin 60 illik yubileyindən əvvəl hərbi əməliyyatları dayandırmaq istəyi idi. 1894-cü il noyabrın əvvəlində Tsinlər Koreyanın suverenliyinin tanınması şərti ilə barışıq müqaviləsi təklif etdi. Ancaq Yaponiya bu təklifdən artıq razı qalmadı, indi ərazi iddialarının əhatə dairəsinə Lyaodun yarımadası, Tayvan, Penxu adaları (Peskador) və hətta Fucyen və Makaonun sahil əyaləti də daxil idi.

Yaponiya, 1895-ci ilin yanvarında Çanq Yinhuanq və Şao Yulianın namizədliyini "səlahiyyətinin olmaması" səbəbindən rədd etdikdən sonra Li Honqzhanq - paytaxt Çjili əyalətinin qubernatoru, sülh tərəfdarı və Tsin imperiyasının ən nüfuzlu və eyni zamanda ən iyrənc hörmətli şəxslərindən biri Çindən Şimonosekiyə səfir olaraq göndərildi. Ona Tsinin tamamilə ümidsizliyinin nəticəsi olan "ərazi güzəştləri" səlahiyyəti verildi: Çin Yaponiyanın Tayvanın ilhaqını tələb edəcəyinə əmin idi İngiltərə və Rusiya adanın kredit üçün girov kimi istifadə edilməsi təklifini rədd etdikdən sonra "atalarının torpaqlarını (Lyaodun)" qorumağa ümid edərək bu ərazi itkisinə hazırlaşdı.[3]

Müqavilənin imzalanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Danışıqların gedişatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şimonoseki Müqaviləsinin imzalandığı Şanpanro salonu

Danışıqlar Tsin sülaləsinin müşaviri vəzifəsini icra edən keçmiş ABŞ dövlət katibi Con Fosterin iştirakı ilə 1895-ci il martın 20-dən 17-dək davam etdi. Danışıqlara paralel olaraq, Yapon donanması Çin adalarına doğru irəlilədi, dərhal əldə edilmiş ərazilərin işğalına başladı.

Martın 24-də Li Xuncjan yapon ekstremisti tərəfindən arxadan vuruldu. Çinli bir diplomatın həyatına edilən cəhd qəzəbli fırtına doğurdu və yaponlardan tələblərini bir qədər aşağı salmağa və müvəqqəti atəşkəsə razı olmağa məcbur etdi. Sülh danışıqları müvəqqəti dayandırıldı. Yalnız aprelin 1-də bərpa edildi. Yaponiya böyük ərazilərin (Lyaoudun, ona bitişik adalarla Tayvan və [[Penhuledao|Penxu arxipelaqı]]) verilməsini tələb etdi, bu barədə Li Xuncjan dərhal Pekinə məlumat verdi. Əslində,  hər iki tərəf güzəştə getmək istəmədikdə Çin nümayəndəsi son dərəcə çətin vəziyyətə düşdü. Tayvanın təhvil verilməsini qətiliklə israr edən Yaponiya tərəfinin nümayəndəsi İto Hirobuminin qətiyyətli mövqeyi Pekini adanı qorumaq fikrindən getdikcə imtina etməyə məcbur etdi: aprelin 10-da dördüncü görüşdən sonra Li ən son anda Tayvanın faydalı qazıntılarını güzəştə getməklə,torpaqları və itaətində olanların əvvəlki kimi Çində qalması haqqında teleqram aldı; aprelin 12-də Pekin "Tayvanın yarısını, Cənubi Tayvanın Penxuya yaxın hissəsini verməyə",lakin Şimali Tayvanın Çində qalacağını elan etdi. Ito Hirobumi, Pekin tərəfindən başqa bir gecikmə halında danışıqları pozacağını təhdidini etdikdən sonra, 14 apreldə Li Xuncjana sülh şərtlərini imzalamağa icazə verildi; 17 aprel Şimonosek müqaviləsi imzalandı.

Müqavilənin şərtləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikimənbədə bu mətnin orijinalı var.
Bax: Симоносекский договор

Razılaşma 11 maddədən ibarət idi, buna əsasən Çin Koreyanın müstəqilliyini tanıdı, Yaponiyanın Koreyada genişlənməsi üçün əlverişli imkanlar yaratdı; Tayvan adası, Penxu adaları və Lyaodun yarımadası əbədi olaraq Yaponiyaya köçürüldü; 200 milyon lian məbləğində kompensasiya; ticarət üçün bir sıra limanlar açdı; yaponlara Çində sənaye müəssisələri tikmək və oraya sənaye avadanlıqları gətirmək hüququnu verdi. Son bənd, Çinin digər güclərlə bağladığı müqavilələrə daxil edilən ən çox bəyənilən millət prinsipinə görə, xarici kapitalın Çinə iqtisadi nüfuz etməsi üçün geniş imkanlar açdı.

Bundan əlavə, sülh müqaviləsi ratifikasiya edildikdən və hər iki ölkəyə mübadiləsindən sonra   dərhal yüksək səviyyəli rəsmiləri Tayvana göndərməli və iki ay ərzində Tayvanın Yaponiyaya qəti səkildə təhvil verilməsi haqqında sənəd mübadiləsi edilməli idi.

Üçlü müdaxilə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üçlü müdaxilə

Yaponiyanın Çinə tətbiq etdiyi şərtlər Rusiya, Almaniya və Fransanın qondarma "üçtərəfli müdaxiləsinə" səbəb oldu - bu dövrdə Çin ilə geniş əlaqələri saxlamış və bu səbəbdən imzalanmış müqaviləni öz maraqlarına zərər verən kimi qəbul etmişdi. 23 aprel 1895-ci ildə Rusiya, Almaniya və Fransa Lyaodun yarımadasının ilhaqından imtina etmək istəyi ilə Yaponiya hökumətinə müraciət etdi; Port Artur üzərində Yapon nəzarətinin qurulmasına səbəb ola biləcək bir müddətdə, Qərb müttəfiqləri tərəfindən dəstəklənən II Nikolay, Port Arturun Rusiya üçün buzsuz bir liman kimi öz fikirlərinə sahib idi.

Nəticələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şimonoseki müqaviləsinin Yapon versiyası, 17 aprel 1895-ci il

Yaponiya qansız müharibədən 1895-ci ilin Noyabr ayında Çindən 30 milyon lyanlıq əlavə kompensasiya alaraq imtina etməyə məcbur oldu.Buna baxmayaraq, bu məcburi güzəşt Yaponiyada milli alçaqlıq kimi qəbul edildi və bir çox yapon tarixçisinin fikrincə, bu, əvvəllər iqtisadi hegemonluğa əsaslanan Yaponiyanın xarici siyasətinin açıq millətçiliyə, militarizmə və ərazi genişlənməsinə çevrilməsində bir dönüş nöqtəsi idi[3].

Yaponiyanın ilk koloniyası olan Tayvanın tutulması, onu Asiyada müstəmləkə gücünə çevirdi, bu da Tokionun imperiya ambisiyalarının və müstəmləkə iddialarının böyüməsini əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirdi.

1898-ci ildə zəifləyən Çin Port Arturu Rusiyaya 25 illik güzəşt üçün təhvil verməyə razı oldu və Rusiyaya dəmir yolu inşa etmək hüququnu verdi. Beləliklə, Rusiya və Yaponiyanın maraq dairələri və təsir dairələri bir-birinə zidd oldu, çünki Port Arturun möhkəmləndirilmiş ərazisinə daxil olmaq üçün Rusiya, bütün Xarici Mancuriya, Harbinə qədər - Yaponiyanın təsir dairəsi hesab etdiyi Koreyaya birbaşa bitişik olan ərazilərə nəzarət etməli idi. Yaponiyanın Qərb ölkələrinə güzəşt etməsi Yapon cəmiyyəti tərəfindən kəskin şəkildə qəbul edildi və Yaponiyada militarist və ekspansionist dairələrin güclənməsi ilə 1904-1905-ci illər Rus-Yapon müharibəsinə səbəb oldu.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Это общепринятый вариант написания города, употребимый в подавляющем большинстве авторитетных источников (как российских, так и китайских Arxivləşdirilib 2010-10-31 at the Wayback Machine). Однако согласно системе Поливанова, а также ряду японских источников (в частности, энциклопедии «Япония от А до Я» Arxivləşdirilib 2008-12-16 at the Wayback Machine и сайту посольства Японии Arxivləşdirilib 2010-04-21 at the Wayback Machine) название пишется через «э» — «Симоносэкский».
  2. ↑ Симоносекский договор 1895. . 12 (Историческая энциклопедия). Жуков Е.М., Науч. совет изд-ва «Сов.энциклопедия», Отд-ние истории АН СССР. М.: Сов.энциклопедия. 1969. 874.
  3. ↑ 1 2 Головачёв В. Ц. Симоносекский договор и борьба Китая против уступки Тайваня (1894 - 1895) // Восток. № 5. 2008. 20–30.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]


П:  Çin portalı