Əmin əl-Hüseyni
Hacı Məhəmməd Əmin əl-Hüseyni (ərəb. محمد أمين الحسيني; 1 yanvar 1895, Qüds, Osmanlı imperiyası[7] – 4 iyul 1974[5][6][…], Beyrut) — Qüds müftisi, Fələstindəki ərəb millətçilərinin lideri.
| Hacı Məhəmməd Əmin əl-Hüseyni | |
|---|---|
| ərəb. محمد أمين الحسيني | |
 | |
Qüds müftisi | |
| 1921 – 1948[1][2][3][4] | |
| Əvvəlki | Kamil əl-Hüseyni |
| Sonrakı | Hüssam əd Din-Carullah |
Fələstin prezidenti | |
| 1948 – 1953 | |
| Əvvəlki | vəzifə təsis edilib |
| Sonrakı | vəzifə ləğv edilib |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1 yanvar 1895 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 4 iyul 1974[5][6][…] (79 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Təhsili | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, mufti |
| Dini | sünni islam |
| Hərbi xidmət | |
| Qoşun növü | Ərəb üsyanı |
| Döyüşlər | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əmin əl-Hüseyni 1895-ci ildə Qüdsün ən zəngin və nüfuzlu ərəb ailələrindən birində anadan olmuşdur. O, Qüdsdəki Yəhudi Hərəkatı Alyansının məktəbində, sonra Qahirədə Əl-Əzhər Universitetində[8] və İstanbulda inzibati işçilər hazırlayan məktəbdə təhsil alıb. 1914-1917-ci illərdə Osmanlı ordusunda xidmət etmişdir. Fələstinin ingilis qoşunları tərəfindən işğalından sonra hərbi idarənin rəsmisi oldu. O, Qüdsdə millətçi ərəb gənclərinin iki ən böyük təşkilatından biri olan Ərəb Klubuna rəhbərlik edib.
Əl-Hüseyni 1920-ci ilin aprelində Qüdsdə yəhudilərə qarşı iğtişaşlar təşkil etdiyinə görə Britaniya imperiya məhkəməsi tərəfindən qiyabi olaraq 10 il həbs cəzasına məhkum edilmiş, lakin həmin ilin avqustunda əfv edilmişdir.[9] 1921-ci ilin mayında Britaniyanın ali komissarı Herbert Samuel Hüseyni Qüds müftisi təyin etdi (1921-ci ilin martına qədər bu vəzifəni onun ögey qardaşı tuturdu).
Hüseyni 1929-cu ildə yəhudi talanlarının təşkilində fəal iştirak edib. 1931-ci ildə 22 İslam ölkəsinin iştirak etdiyi Ümumdünya İslam Konfransının sədri olub.[10]
1936-cı ildə Əl-Hüseyni sonradan Yaxın Şərqdə Üçüncü Reyxin maliyyəçisi kimi tanınan isveçrəli bankir Fransua Genotla görüşür.[11] Çak Morseyə görə, 1930-cu illərdə Fələstində baş tutan ərəb üsyanı zamanı nasistlər əl-Hüseynini maliyyələşdiriblər.[12].
1936-cı il fevralın 11-də Hitleryugend modelində yaratdığı “Al Futuvvah” gənclər təşkilatının ilk toplantısında çıxış edərək, Adolf Hitlerin 6 ardıcılı ilə mübarizəyə başladığını və hazırda 60 milyon nəfər tərəfdarının olduğunu qeyd etdi.[13] "Əl Futuvvah" həm 1936-1939-cu illər iğtişaşları zamanı, həm də 1948-ci ildə əsas gizli ərəb qruplaşmasına çevrildi.[14]
1936-cı ildə ərəb partiyalarının Nablusda keçirilən konfransında 1936-1939-cu illərdə ərəb üsyanına rəhbərlik edən Hüseyninin başçılığı ilə Ali Ərəb Komitəsi təşkil edildi.[15] Polkovnik Frederik Kiş 1938-ci ildə yazırdı:
|
Şübhə etmirəm ki, müfti öz nəhəng səlahiyyətlərindən sui-istifadə etməsəydi, hökumət də on beş il ərzində onun hərəkətlərinə dözməsəydi, onda ərəblər və yəhudilər çoxdan mandat kontekstində anlaşma əldə etmişdilər.[16] | 
|
İkinci Dünya müharibəsi illərində
[redaktə | mənbəni redaktə et]
İkinci Dünya müharibəsinin əvvəlində Britaniya hakimiyyəti əl-Hüseynini müfti vəzifəsindən uzaqlaşdırdı. O, qaçdı, lakin Dəməşq və Beyrutdan ərəb üsyanına rəhbərlik etməyə davam etdi. 1940-cı ildə əl-Hüseyni İraqa getdi və burada 1941-ci ildə almanpərəst Rəşid əl-Qaylaninin Britaniya əleyhinə çevrilişində iştirak etdi. Çevrilişin ingilislər tərəfindən yatırılmasından sonra o, İtaliyada, sonra isə Üçüncü Reyxdə yaşamışdır. O, Almaniya hökumətindən ayda 50.000 marka məvacib alırdı.[17] Müqayisə üçün qeyd edək ki, Alman feldmarşalı həmən dövrdə ayda 25.000 marka məvacib alırdı.
28 noyabr 1941-ci ildə Berlində əl-Hüseyni ilə Adolf Hitler arasında görüş baş verdi. Berlindən yayılan xəbər bülletenində “Fürer ərəb milli hərəkatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan Qüdsün baş müftisini salamlayıb” deyilirdi. Görüş zamanı əl-Hüseyni Hitleri “İslamın müdafiəçisi” adlandırmışdır və o, öz növbəsində müftiyə “Yaxın Şərqdəki yəhudi ünsürlərini məhv edəcəyini” vəd edib.[18]
Əl-Hüseyni görüşdə Hitlerə Almaniya və ərəblərin təbii müttəfiq olduğunu bildirib. Çünki onların ortaq düşmənləri mövcuddur - ingilislər, yəhudilər və kommunistlər. Əl-Hüseyni ümumərəb üsyanı təşkil edəcəyinə söz vermiş və alman ordusunda ərəb legionu yaratmağı təklif etmişdir. Hitler Fələstində “yəhudi milli ocağını” ləğv edəcəyini və müharibədən sonra ərəblərə müstəqillik verəcəyini vəd vermişdir. Lakin Hitlerin rəsmi olaraq belə bir bəyanatı olmamışdır.[19][20] 2010-cu ildə açıqlanan ABŞ kəşfiyyat xidmətlərinin məlumatına görə, Hitler əl-Hüseyniyə Qafqazdan və Afrika Korpusunda xidmət edən alman qoşunlarının “Yaxın Şərqdəki ərəbləri azad edəcəyini” və “Almaniyanın əsas məqsədinin yəhudilərin məhv edilməsi olacağını” vəd edib.[17]
Əmin əl-Hüseyni Yuqoslaviyada Müsəlman Bosniyalılardan ibarət SS diviziyasının ("Xəncər" 13-cü SS Dağ Diviziyası) yaradılmasına kömək etmışdi.[8]
Bundan əlavə, o, Vermaxtın himayəsi altında minlərlə ərəb legionu yaratmağı təklif etmışdi. 1943-cü ildə o, şəxsən Üçüncü Reyxin xarici işlər naziri İoahim fon Ribbentropa müraciət edərək, 5000 yəhudi uşağının Bolqarıstandan Fələstinə mühacirətinin qarşısının alınmasını tələb etdi. Təl-Əvivi bombalamaqda israr edir, alman paraşütçülərinin Fələstinə endirilməsini tələbini qoyurdu. 1944-cü il martın 1-də Berlin Radiosunda müfti bütün İslam dünyasını yəhudilərə qarşı cihada çağırdı. O, bəyan etdi: “Ərəblər! Bir olaraq ayağa qalxın və müqəddəs hüquqlarınız üçün mübarizə aparın. Yəhudiləri harada görsəniz öldürün. Bu, Allaha da, tarixə də, dinə də xoşdur. Bu sənin namusunu qoruyar.”[8]
Müfti müharibədən sonrakı dövrdə də nasistlərlə yaxşı münasibət saxlayıb. Onun yaxın dostları arasında, məsələn, Yozef Gebbels idarəsinin ideoloqu İohann von Leers də olmuşdur.
Müharibədən sonrakı fəaliyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Almaniyanın məğlubiyyətindən bir müddət əvvəl əl-Hüseyni daha iki tərəfdaşının müşayiəti ilə Avstriyanın Klaqenfurt şəhərindən üzərindəki nişanları rənglənmiş Siebel Si 204 DL + NT tipli təlim təyyarəsi ilə İsveçrəyə uşdu. Burada Bern-Belpdə endikdən sonra aerodromda sığınacaq istədi.
Bütün səylərinə, Əmir Şakib Arslanın və Misir səfirinin köməyinə baxmayaraq, İsveçrə hakimiyyəti müftiyə və onu müşayiət edənlərə sığınacaq verməkdən imtina etdikdə və iki alman pilotu Almaniyaya göndərəndə o, fransızlara təslim olmaq qərarına gəldi. O, fransızlar tərəfindən Konstans keçid məntəqəsində həbs edildi. Əvvəlcə Parisin Çerçe-Midi həbsxanasında, sonra isə Paris yaxınlığındakı villada saxlanıldı. Əl-Hüseyni Yuqoslaviya hakimiyyəti tərəfindən mühakimə olunacaq nasist hərbi cinayətkarlar siyahısına salınmışdı. Lakin Ərəb Dövlətləri Liqası marşal Titoya müftinin ekstradisiyasında israr etməmək xahişi ilə müraciət etdi.[21]
1946-cı ildə əl-Hüseyni Fransadan qaça bildi və Qahirədə məskunlaşdı. 1948-ci ildə Ərəb-İsrail müharibəsində ərəblərin məğlubiyyətindən sonra Əl-Hüseyni Qəzzəda (Misir qoşunları tərəfindən işğal edilmiş) "ümum Fələstin hökuməti" yaratdı. Lakin onun real gücü yox idi və onun höküməti tezliklə dağıldı. Sonralar əl-Hüseyni Qahirədə və Beyrutda yaşadı, panislamist xarakterli siyasi fəaliyyətlə məşğul oldu.
Əmin əl-Hüseyni Haşimilər sülaləsinin, xüsusən 1951-ci ildə Qüdsdə Əl-Hüseyni tərəfdarlarından biri tərəfindən öldürülən İordaniya kralı Abdulla ibn Hüseynin qatı əleyhdarı idi.
Fələstin Muxtariyyətinin Qüds məsələləri üzrə keçmiş komissarı Feysəl əl-Hüseyni onun nəvəsidir.
Əmin əl-Hüseyni 4 iyul 1974-cü ildə Beyrutda vəfat etmişdir.
Müasirlərinin rəyləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Fələstində ingilis və yəhudilərə qarşı mübarizədə əl-Hüseyninin silahdaşlarından biri, Ərəb Azadlıq Ordusuna komandanlıq edən, əvvəllər müfti tərəfindən Böyük Britaniya və Fransaya işləməkdə ittiham edilən Fəvzi əl-Kavukci onu tam cahil adlandırır. Əl-Kavukçu onu mütləq və qeyri-səlahiyyət iddiasında, ərəblər arasında populyarlıq uğrunda mübarizədə rəqiblərin meydana çıxmasına imkan verməyən eqosentrik, eləcə də bütün müxaliflərə xəyanət etməkdə günahlandıran və təsir gücünə malik olan digər insanları öldürmək əmri verən gücə can atan bir şəxs kimi təqdim edir.[22]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Sela, 2002. səh. 360
- ↑ Ghandour, 2009. səh. 140
- ↑ Blamires, 2006. səh. 497
- ↑ Mitchell, 2013. səh. 134
- ↑ 1 2 Amin al-Husayni // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France Amīn al- Ḥusaynī // BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 https://afroasian.mediaplaygrounds.co.uk/.
- ↑ 1 2 3 Мальцев В. А. Исламский проект Третьего рейха // ru:НГ-Религии. 11.11.2009.
- ↑ Zvi Elpeleg. The Grand Mufti: Haj Amin Al-Hussaini, Founder of the Palestinian National Movement. Psychology Press. 1993. 6–7. ISBN 978-0-714-63432-6.
- ↑ Erik Freas. "Hajj Amin al-Husayni and the Haram al-Sharif—a pan-Islamic or Palestinian nationalist cause?". jstor.org (ingilis). British Journal of Middle Eastern Studies Vol. 39, No. 1 (APRIL 2012), pp. 19-51 (33 pages). 2012. 2021-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-24.
- ↑ (и контакты с которым аль-Хусейни поддерживал до своей смерти в 1974 году)
- ↑ Chuck Morse. The Nazi Connection to Islamic Terrorism: Adolf Hitler and Haj Amin Al-Husseini. iUniverse. 2003. 41–42. ISBN 0595289444, 9780595289448.
- ↑ Encyclopedia of the Modern Middle East & North Africa: D-K Por Philip Mattar, p. 860 см также Futuwwa
- ↑ Ami Isseroff. Arab Revolt (in Palestine) Arxivləşdirilib 2019-02-09 at the Wayback Machine
- ↑ Лакер, 2000
- ↑ F. H. Kish. Palestine Diary, London, 1938, p.20
- ↑ 1 2 SAM ROBERTS. "Declassified Papers Show U.S. Recruited Ex-Nazis" (ingilis). nytimes.com. 2010-12-11. 2013-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-22.
- ↑ И. Лосин, «Огненный столп», Иерусалим, 1982, с. 335
- ↑ Benny Morris (Бенни Моррис). Righteous Victims. Vintage books. 2001. ISBN 978-0-679-74475-7. стр.166
- ↑ Barry Rubin(editor), Walter Laqueur(editor). The Israel-Arab Reader: A Documentary History of the Middle East Conflict, 7th Edition. Penguin. 2008. səh. 501. ISBN 978-0-14-311379-9. стр.51-54
- ↑ Зеленая крона с черными корнями, Сергей Лопатников, профессор, 26 сентября 2005 Arxivləşdirilib 2019-03-04 at the Wayback Machine ПОЛИТ.РУ
- ↑ Laila Parsons. Soldiering for Arab nationalism: Fawzi Al-Qawuqji in Palestine (PDF). (ingilis). | год = 2007 | том = 36 | номер = 4 | страницы = 44 | doi = | issn = 0377-919X | ref = Parsons | archiveurl = https://web.archive.org/web/20140201110946/http://www.mcgill.ca/files/islamicstudies/Parsons.Journal.Palestine.Studies.pdf | archivedate = 2014-02-01 | издательство = en:University of California Press }}
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Black, Edwin. "Banking on Baghdad, " (Wiley and Sons, NY 2003), specifically chapters 16 and 17 for Amin’s alliance with the Nazis.
- Carpi,Daniel. The Mufti of Jerusalem: Amin el-Husseini, and his diplomatic activity during World War II, October 1941-July 1943, in Studies in Zionism, Vol VII (1983), pp101–131.
- Elpeleg,Zvi, The Grand Mufti: Haj Amin Al-Hussaini, Founder of the Palestinian National Movement, tr. David Harvey, ed. by Shmuel Himelstein Frank Cass Publishers, 1993, ISBN 0-7146-3432-8)
- Jbara,Taysir. Palestinian Leader, Hajj Amin Al-Husoyni, Mufti of Jerusalem, Kingston Press Series. Leaders, Politics, and Social Change in the Islamic World, No 5, Kingston Press, 1985, ISBN 0-940670-21-6)
- Khalidi, Rashid. 'The Formation of Palestinian Identity: The Critical Years, 1917—1923' in James Jankowski and Israel Gershoni (eds.) Rethinking Nationalism in the Arab Middle East, (Columbia University Press, 1997, ISBN 0-231-10695-5)
- Laqueur, Walter and Rubin, Barry M. The Israel-Arab Reader: A Documentary History of the Middle East Conflict (ru:Penguin Books 6th Rev edition, 2001, ISBN 0-14-029713-8)
- Levenberg, Haim. Military Preparations of the Arab Community in Palestine: 1945—1948. London: Routledge, 1993. ISBN 0-7146-3439-5
- Lewis, Bernard. The Jews of Islam, Princeton University Press, Princeton 1984, ISBN 0-691-00807-8
- Lewis, Bernard. The Middle East: A Brief History of the Last 2,000 Years. New York: Scribner, 1995.
- Lewis, Bernard. Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice. W.W. Norton & Company, 1999. ISBN 0-393-31839-7
- Mattar, Philip. The Mufti of Jerusalem (en:Columbia University Press revised edition, 1988, ISBN 0-231-06463-2)
- Mattar, Philip. The Mufti of Jerusalem: Al-Hajj Amin al-Husayni and the Palestinian National Movement. en:Columbia University Press. 1992. ISBN 0231064632, 9780231064637.
- Mattar, Philip. 'Al-Husayni and Iraq’s quest for independence, 1939—1941' in en:Arab Studies Quarterly 6,4 (1984), 267—281.
- Morse, Chuck. The Nazi Connection to Islamic Terrorism: Adolf Hitler and Haj Amin Al-Husseini. iUniverse. 2003. ISBN 0595289444, 9780595289448.
- Nicosia,Francis R. The Third Reich and the Palestine Question, Transaction Publishers, 2007 ISBN 0-7658-0624-X
- Pappé,Ilan. The Making of the Arab-Israeli Conflict, 1947—1951, I.B.Tauris, 1994
- Parfrey, Adam. (ed.) Extreme Islam: Anti-American Propaganda of Muslim Fundamentalism, Last Gasp, 2002, ISBN 0-922915-78-4)
- Moshe Pearlman|Pearlman, Moshe. Mufti of Jerusalem: The Story of Haj Amin el Husseini, (V Gollancz, 1947)
- Philip Rees,Biographical Dictionary of the Extreme Right Since 1890 Macmillan Library Reference, 1991, ISBN 0-13-089301-3)
- Schechtman, Joseph B.. The Mufti and the Fuehrer: The rise and fall of Haj Amin el-Husseini, (T. Yoseloff, 1965)
- Taggar, Yehuda , The Mufti of Jerusalem and Palestine Arab Politics, 1930—1937 (Outstanding en:These from the London School of Economics and Political Science) (Garland Pub, 1987, ISBN 0-8240-1933-4)
- van Paassen, Pierre Days of our Years (Hillman-Curl, Inc., 1939, LC 39027058) pp. 363–373
- Who was the Grand Mufti, Haj Muhammed Amin al-Husseini? (Article on Amin al-Husayni, including a picture with Hitler)
- Robinson, Glenn E. (1997). Building a Palestinian State: The Incomplete Revolution. en:Indiana University Press. ISBN 0-253-21082-8
- Sachar, Howard M. (2006). A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time, 2nd ed., revised and updated. New York: Alfred A. Knopf. ISBN 0-679-76563-8
- Sachar, Howard. Aliyah: The People of Israel. World Publishing Company, 1961
- Schlor, Joachim (1999). Tel Aviv: From Dream to City. Reaktion Books. ISBN 1-86189-033-8
- Scholch, Alexander (1985) «The Demographic Development of Palestine 1850—1882», International Journal of Middle East Studies, XII, 4, November 1985, pp. 485–505
- Segev, Tom. One Palestine, Complete: Jews and Arabs Under the British Mandate. Trans. Haim Watzman. New York: Henry Holt and Company, 2001.
- Shahin, Mariam (2005). Palestine: A Guide, Interlink
- Sayigh, Yezid (2000). Armed Struggle and the Search for State: The Palestinian National Movement, 1949—1993. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-829643-6
- Schwanitz, Wolfgang G. The Schaikh and The Shoah, Webversion 4-2009 Arxivləşdirilib 2011-07-19 at the Wayback Machine
- Shlaim, Avi (2001). Israel and the Arab Coalition. In Eugene Rogan and Avi Shlaim (eds.). The War for Palestine (pp. 79-103). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-79476-5
- Stillman, Norman. «Jews of the Arab World between European Colonialism, Zionism, and Arab Nationalism» in Judaism and Islam: Boundaries, Communications, and Interaction: Essays in Honor of William M. Brinner. Benjamin H. Hary, William M. Brinner, John Lewis Hayeseds, eds. Brill, 2000. ISBN 90-04-11914-0
- Zertal, Idith (2005). Israel’s Holocaust and the Politics of Nationhood. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-85096-7
- «Encyclopedia of the Holocaust» 1990 Macmillan Publishing Company New York, NY 10022
- «Himmler’s Bosnian Division; The Waffen-SS Handschar Division 1943—1945» by George Lepre. Algen: Shiffer, 1997. ISBN 0-7643-0134-9
- Deutsche — Juden — Völkermord. Der Holocaust als Geschichte und Gegenwart (Germans, Jews, Genocide — The Holocaust as History and Present). Klaus Michael Mallmann and Martin Cüppers. Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt, 2006.
- The Trouble with Islam Today by Irshad Manji, St. Martin’s Griffin (paperback), 2005, ISBN 0-312-32700-5
- Nazi Germany Propaganda Aimed at Arabs and Muslims During World War II and the Holocaust: Old Themes, New Archival Findings, Draft, not for quotation without permission, Jeffrey Herf Professor, Department of History Francis Scott Key Hall, University of Maryland, College Park
- Understanding the Palestinian Movement // Part 4 — How did the 'Palestinian movement' emerge? by Francisco Gil-White, 13 June 2006
- Caroline Glick. "A few notable anniversaries on the Palestinians' big day" (ingilis). counterjihadreport.com. 2012-11-29. 2013-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-02.
- Лакер В. История сионизма. Экспресс (5000 nüs.). М.: Крон-пресс. Пер. с англ.: А. Блейз, О. Блейз. 2000 [A History of Zionism]. ISBN 5-232-01104-9.
- Wolfgang G. Schwanitz. Amin al-Husaini und das Dritte Reich, Webversion 5-2008 Arxivləşdirilib 2022-08-08 at the Wayback Machine
- Он же. Amin al-Husaini, Webversion 4-2010 Arxivləşdirilib 2022-08-05 at the Wayback Machine
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Husseini, Haj Amin (1895–1974) at passia.org (with photos)
- 10 December 1941. Deutsche Wochenschau No. 588. The Fuhrer receives the Grand Mufti (Haj Amin al-Husseini) of Jerusalem — YouTube platformasında [ölü keçid]
- ru:Иерусалимский муфтий хадж Амин эль-Хусейни.
- Хусейни Хадж (Мухаммад) Амин ал- — статья из Электронной еврейской энциклопедии
- «Арабский нацизм». Историко-публицистический проект[ölü keçid]Дов Конторер, «Вести», 10 июня 2004 г.
- Дов Конторер. «Часть VIII. Пересадка в Париже»
- А. Непомнящий. Мышьяк для евреев
- А. Непомнящий. Муфтий и нацисты
- Арабы Эрец Исраэль, под руководством муфтия, несут прямую ответственность за уничтожение сотен тысяч евреев во время Катастрофы
- "Чак Морзе: «Лидеры исламского террора — прямые наследники Гитлера»". ru:newsru.co.il. 2006-03-20. İstifadə tarixi: 2012-11-18.
- Найдена поздравительная телеграмма муфтию от Гиммлера Arxivləşdirilib 2017-12-28 at the Wayback Machine