Allah-taala

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Allah (dəqiqləşdirmə).

Allah ( الله , romanlaşdırılmış : Allāhⓘ, Allāhⓘ, ar) — İbrahimi dinlərdə yeganə Tanrını bildirən ərəb sözüdür.[1] Allah adı müsəlmanlardan başqa Yəmənli və bəzi Mizrahi ərəbdilli yəhudilərin, eləcə də Maltada yaşayan Roma Katolikləri, Yaxın Şərq semit xristianları, Aramilər, Maronitlər, Assuriyalılar və Keldanilər tərəfindən də istifadə olunur.

İbrahimi dinlərin kitablarında Allah təcəssüm olunmuş yaradıcıdır. O, birinci şəxslə danışır və bəzən insanların qarşısına “insan obrazı” ilə çıxır.[2] İslamda Allah Müntəkim (intiqam alan), Mütəkəbbirdir (El mütekabbir sözünün kökü kebir sözündəndir. Kebir hərfi mənada böyük deməkdir.), Sabur (çox səbirli), Cəlil (Cəlalət; 1/əzəmət, 2/qəzəb, qəzəb), Rəhim (çox mərhəmətli), Həlim (mülayim), Vədud (sevgili) kimi insani hissləri ifadə edən adlarla da tanınır. Xristianlıqda Allah ata, sufizmdə dost kimidir.[3] Tanaxda da Yehova çox vaxt təcəssüm etdirilir.

Allahı təsvir etmək üçün antropomorfik dilin istifadə edilib-edilməməsi yəhudi, xristian və islam düşüncə tarixində gərgin müzakirələrin mövzusu olmuşdur. İbrahimi dinlərin müqəddəs kitablarında antropomorfik nümunələr, həm də onu məxluqlara bənzəməkdən kənarlaşdıran ifadələr var. Ümumi nöqteyi-nəzərdən demək olar ki, Tövrat və İncildə tənzihdən daha çox bənzətmə var.

Etimologiya və tarixi istifadə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rəşidun Xilafətinin sikkələri. (656). Sasani hökmdarı II. Xosravi təqlid edən büst, Ay-ulduz, Bəsmələ və Zərdüşti atəşi . İslam simvollarının bütpərəst simvollarla əvəzlənməsinin əsrlər boyu davam edən birgə yaşaması, təkamülü və dəyişdirilməsi prosesinə işarə edir.

Allah sözünün ərəb sözü olmadığı iddiası var[4] və sözün mənşəyi klassik ərəb dilçiləri tərəfindən çox müzakirə olunub.[5]

Eramızdan əvvəl 2000-ci ilə aid Kənan panteonunda El və ya İl tanrı mövqeyində idi. El hər şeyə qadirdir, əbədidir, göydə və yerdə olan hər şeyin yeganə hökmdarıdır, hər şeyin yaradıcısı, əhd tanrısıdır və s. kimi keyfiyyətlərə malik idi. El arameycə Eloh, ibranicə Eloah adlanırdı. Əhdi-Cədiddə Eli və Elohi tanrı mənasında istifadə olunurdu. İl və ya El, el və ya il ilə bitən isimlərdə görünməyə davam edir. Cəbri-el, Mika-el, Əzrayil, İsrafil, İsrail, Yishmael (İsmail), Emanuel və s. Məlumdur ki, İslamdan əvvəlki ərəb yazılarında xristianlar eramızın 6-cı əsrində El və Eloha sözlərindən istifadə etmişlər.

Bəsrə məktəbi bunu gizli və ya əzəmətli mənasını verən “lyh” kökündən törənmiş “lah” sözünün fərqli forması hesab edirdi. Digərləri bu sözü köhnə suriyalı və ya ibrani dilindən götürülmüş, əksəriyyət isə ərəbcə Al-ilah -ın Allaha qısaldılması kimi qəbul etmişlər. Alimlərin əksəriyyəti sonuncu nəzəriyyəni qəbul edir və götürülmüş söz nəzəriyyəsinə şübhə ilə yanaşır.[6][7]

Məkkə dinində Allah anlayışı çoxmənalı məna daşıyırdı.[8][9] Allah və ya məbud sözü isim və ya başlıqdan daha çox sifət kimi işlənə bilərdi.[10] İslamdan əvvəlki dövrdə Allah müşrik Məkkə panteonunda bütlə təmsil olunmayan yeganə tanrı və məbud idi. Quranda təsvir edildiyi kimi, Cənubi Ərəbistan tanrıları olan Lat, Uzza və Mənat Allahın qızları adlanırdı.[11]

Urukların, Nəbatilərin və İslamdan əvvəlki Məkkəlilərin də işlətdiyi Allah adı İslamla birlikdə dəyişikliyə uğramış, dostlar, həyat yoldaşları, qızlar və uşaqlar kimi ünsürlərdən təmizlənmişdir.

Ad haqqında İslam baxışları

İsmail Hakkı Altuntaş “Allah sözünün 'İlah'dan törəməsi və bunun semit dinlərinin ümumi istifadəsi olan El/İl-dən törəməsi daha məqbul bir fikirdir. Bütpərəstlərin baş Tanrısının, ölməz Elin adındakı dil dəyişikliklərinin həm yəhudilər, həm müsəlmanlar, həm də bir çox başqa dinlər üçün Allahın adlarının formalaşmasına töhfə verməsi ehtimalı, şübhəsiz ki, diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Bütün dinlər əvvəlki dinlərin inanc, dil, mədəniyyət, həyat və dünyagörüşü kimi bir çox elementlərindən qidalanaraq inkişaf etmişdir. Arami- suryanicə danışan İsa da son nəfəsində Allaha deyirdi: "Eli, Eli, lama şəvaktani", "Allahım, Allahım, niyə məni tərk etdin?" ifadə edir.

Ərəbcə "ilah" adının suriyalı olduğunu və "Laha" və ya aramicə "alaha" sözü ilə əlaqəli olacağını iddia edənlər var.

İslamda Allah təkdir ; əksi, bənzəri və şəriki olmayan yaradanın "öz adı" olduğunu və bu adın kamal, cemal və celal sifətlərinin bütün mənalarını ehtiva etdiyini, adın türkcə "tanrı", ərəbcə "ilah" olduğunu, ingiliscə "god", almanca "gott", farsca "huda" kimi Tanrı adları kimi istifadə edilən bütün sözlərdən fərqli olduğuna inanılır. Buna uyğun olaraq İlah, tanrı, rab kimi sözlər cəm isim kimi işlənə bilər.

Türkiye Diyanət İşləri İdarəsi Allah adının "əl-ilah" sözündən törəməsi fikrinə üstünlük verib.

Allaha inamın inkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İslamdan əvvəlki dəyişikliklər: İbrani dini mətnlərində Allah haqqında antropomorfik ifadələr zamanla zəiflədilir və ya məhv edilir. Məsələn, Biblical Jonah kitabında, Midraş növü, tarixi reallığa əsaslanmayan, təhsil və ya məsləhət məqsədləri üçün Tövrat məsəlində yəhudi tərcüməçiləri qədim mətndən antropomorfik təsvirləri çıxarmışlar.

Muazzez İlmiyə Çığa görə, İbrahimi dinlərdə tanrı təkamül edən bir fiqurdur və tarix boyu antropomorfik təriflərdən azad edilərək daha mücərrəd məfhumlarla ifadə olunur. Başlanğıcda o, insan qiyafəsində bir ailə və ya qəbilə tanrısı olub, ətrafında çoxlu canlıların olduğu səmada sarayda yaşayan, pilləkənlərlə göyə qalxıb enən, başqa tanrıları da tanıyan bir tanrıdır. Bu mərhələdə Kainatın yaradıcısı olan Allah; O, əbədi, hər şeyə qadir və hər şeyi bilən tanrıdır. Bu gün İbrahimi dinlər Tanrının zaman və məkandan üstün olduğuna inanırlar, buna görə də Allah konkret kainatdan müstəqildir, lakin yenə də duaları eşidir və onlara cavab verir.

İslamda Allaha inamın inkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tək olan Allaha iman İslam tövhidinin əsasıdır. Quranda “Allah” sözü 2699 dəfə təkrarlanır. İxlas surəsində İslamın Allaha olan imanını belə xülasə edir:

"De ki; O Allah bir tektir. Allah Samed'dir. Doğurmamıştır ve doğurulmamıştır. Ve O'na hiçbir şey denk olmamıştır."

Bundan başqa; Allah Adəmi öz surətində yaratmışdır [12], Allahın Rəsulu buyurmuşdur: "Heç biriniz arxası üstə uzanıb bir ayağını digərinin üstünə qoymasın ".[13] (Peyğəm 42) ayəsi ilə bağlı Rəsulullahı dinlədim və dedi: "Rəbbimiz baldırını açar, hər bir mömin kişi və hər bir mömin qadın Ona səcdə edər. Münafiq olaraq özlərinə səcdə edənlər və dünyada ikən özünü göstərənlər geridə qalacaqlar" kimi buna bənzər ifadələrə dini mənbələrdə rast gəlinir.

Din alimləri məxluqa oxşamayan və hər cür əskik sifətlərdən münezzeh olan Allahın vəsfinə zidd olan Antropomorf ifadələri mütəşabih adlandırır və əsl mənalarının bilinə bilməyəcəyini bildirirlər.

Quran və hədis rəvayətlərində Allah qəzəblənir və, intiqam yolunu tutur, sakitləşir, fikirləşir, incidir (Rəhim), bağışlar; O, ağa (Rəbb) və “padşah (Malik) olur, evi və taxtı var . “Zorba” (Cebbar), “sevən”, (Vedûd), qəzəbli (Cəlil)dir. Quranda Muğirə oğlu Vəlid insana bənzər bir dillə zenim (degenerasiya) kimi təhqir olunur. Quranda Allahın 99 adı arasında intiqam alan, səbir edən ( nağıl danışmaq, özünə dost və düşmənçilik etmək kimi [14]) kimi adlar belə təyin olunur. Şəxsi tanrı və Allaha insanlıq bəxş et.

İki əli,[15] üzü,[16][17] "gözləri",[18][19][20][21] mədəsi və ayaqları yaradıcı inancı kimi ilahiyyatçılar tərəfindən sorğulanmış və müxtəlif baxışlar və məzhəblər bu kontekstdə meydana çıxdı.[22]

  • Şiə: Allahın vəsfini simvolik ifadələrlə təsdiq edir.
  • Sufi: O, Allahın şəklinin olmadığına, əbədi olduğuna, indiki halımızın Onu görmək iqtidarında olmadığına və Allahın “hər yerdə” olduğuna inanır.
  • Mücessime, Müşebbihe, Sələfi, Vəhhabi: Allahı məsəllərlə vəsf edir, ona əl-üz nisbət verir və onun ərşdə oturduğunu qəbul edirlər. Sələfiliyin nəzəriyyəçisi kimi qəbul edilən İbn Teymiyyə demişdir: “Allah Ərşə bərabərdir, ondan nə böyük, nə də kiçikdir”. ifadələrdən istifadə edir.
  • Maturidi - Əşəri: Görmək və eşitmək kimi məhdud insan-tanrı bənzətməsini qəbul edir.
  • Mutezile - Cəhmiyyə: İslamda rasional məzhəb kimi tanınan Cəhmiyyə və Mutezile bunu tövhidə zidd hesab edir və Allah`ın insana bənzərliyinə qarşı çıxır və mücərrədlik edir.

İslam dini fəlsəfəsinin ənənəvi adı olan Kəlamcılıqda zaman və məkanı Allaha aid etmək onun mücəssəməsi hesab olunur. Bundan əlavə, Allahın insanlara bənzəməsi ( antropomorfizm ) müşəbbihe olaraq təyin edilir və İslama zidd və küfr kimi rədd edilir. Tövratdakı " Allahın Yaqubla güləşdiyi" (Huşeya 12:3) və xristian trilogiyasındakı "Ata Allah" fiquru tənqid olunur. İlahiyyatçılar Quran (Taha-5 və Əraf 54) və müqəddəs hədislərdə, İslam mənbələrində Allahı məkan (göy, Ərş) və “Allahın əli”, “Allahın üzü”, “ İnsanın Rəhman surətində yaradılması”[23][24] kimi ifadələri, Allahın eşitməsi və görməsi kimi ifadələri məcazi ifadələr kimi təyin edirlər.

İslamda ərş
[redaktə | mənbəni redaktə et]

Allah ərş adlanan, mələklərin daşıdığı və ətrafında həmd edilən ərşdə oturur.[25] Aləmin idarəsi də buradan həyata keçirilir.[26] Taxt üzləri qoç və ya insan, şir, öküz və qartal olan mələklər tərəfindən aparılır. Axirətdə bəzi peyğəmbərlərin iştirakı ilə sayı dörd olan daşıyıcıların sayının səkkizə çatacağı, digər vaxtlarda isə Allahı təsbih edərkən ərəbcə və farsca danışdıqları rəvayət edilir.[27]

Material və ölçü
Şayiələrə görə, Ərş işıqdan, işıq suyundan və ya yaqutdan yaradılmış böyük sütunlu taxtdır.[28] Taxt alt, yuxarı, sağ, sol, çəkisi, kölgəsi, küncləri və sütunları olan böyük, günbəzşəkilli obyektdir.[29] Yeddi göy və yer kürsüyə görə səhranın ortasına atılmış halqalar halqasıdır və kürsüyə nisbətdə Ərşin ölçüsü səhra qədərdir.[30]
Yer
Ərş firdevs/adn cənnətinin yeddinci səmanın üstündə, Allah isə Ərşin üstündədir. Günəşin orbiti Ərşin altındadır və nurunu Ərşin nurundan alır.[31]
İlahiyyatçılara görə Allahın sifətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]

Allahın sifətləri İslam əqidəsini təşkil edən və ilahiyyatçı adlanan İslam filosoflarının təyin etdiyi sifətlərə aiddir. Müzakirələr zaman keçdikcə İslam intellektualizmində tanrının daha mücərrəd (transsendent, supra-mövcud) tərifini gətirdi. Kəlamda Allahın vücudu və ya varlığı onun felləri, adları və şünat kimi ifadə olunan sifətləri ilə işlənmişdir.

İlahiyyatçıların fikrincə, Allah Özü məchuldur, Allahı tanımaq Onun Sifətlərini bilməklə mümkündür. Məzhəblərə görə fərqli olsa da, Allahın sifətləri ilahiliyin ayrılmaz tələbi kimi qəbul edilən vacib və subuti sifətlərdən ibarətdir;

Şəxsi sifətlər
Yalnız Allahda olduğuna inanılan sifətlərdir. Onun varlığı vacib, İbn Sinanın ifadəsində ( vacibülvücud ), əzəli, əbədi varlığı ( beka ), tək məbud ( Vəhdaniyyet ), bənzəməz ( Muhalefetun lil havadis), varlığa möhtac olmayan, öz nəfsi ilə möhkəm olan ( Kıyam bi nəfsihi ).
Subuti sifətləri
Bunlar ilahiyyatçılar tərəfindən Allahın ruhunun fitrətində sabit və daimi olan, lakin başqa varlıqlarda oxşar olan sifətlər kimi təyin edilir. Həyata malik olmaq, elm sahibi olmaq, eşitmək ( Yarı ), görmək ( basar ), iradə olmaq, bir şey istəmək ( İradə ), bacarmaq ( qüdrət ), söz söyləmək ( Kəlam ) kimi sıralana bilər. Subûti sifətlərindən də yaradılış (təqvin) qəbul edilir.
Kəlam anlayışında Allahın varlığına və birliyinə dəlillər
[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlahiyyatçılar arasında Allahın varlığının sübutu və sifətləri uzun müzakirələrə səbəb olmuşdur. İlahiyyatçılar bildirirlər ki, Allahın fitrətini bilmək olmaz, olmayanı isə ağılla bilmək olar. Buna görə də, Allahın bənzəri olmadığı kimi, əksi də yoxdur.

Xeyir və şərin tanrısının ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirildiyi Manixeylik və Zərdüştilik kimi dinlərdən fərqli olaraq, İslam dini tək tanrı etiqadını qəbul etmiş və “xeyir və şər kimi Allahdandır” müddəası imanın əsaslarından biri hesab olunur.

İlahiyyatçılar Allahın varlığını sübut etmək üçün bəzi müddəaları saymışlar;

  • Hudus dəlili: "Kainatda hər şey sonra olduğu üçün, onların hamısından əvvəl və sonra onları (birinci səbəb) yaradan bir varlıq olmalıdır."
  • Sərəncamın sübutu: "Kainatdakı nizam nizam-intizam qurucusunun varlığını sübut edir."
  • Mümkünlüyün sübutu: "Kainatda hər şey ya mümkündür, ya da mümkün deyil. Bu qaydanın bir istisnası olmalıdır, yəni yoxluğu qeyri-mümkün olan Allahdır”.
  • Əvvəlki biliklərin sübutu: “Kainatda hər şey biliklə (ilkin bilik) mövcud ola bilər. Bu biliyi olan biri olmalıdır”.
  • Qəbul dəlili: “Hər kəs Allahın varlığını qəbul edir, ona görə də mövcuddur”.

Digərləri: İbda dəlili, İhtirənin dəlili, Burhan-i İnni (Əsərdən müəllifə), Burhan-i Limmi (Müssirdən əsərə), Burhan-ı Temanu, Burhan-i Telazum .

Şəxsi sifətlərdən biri olan Vəhdaniyyət, Xristianlıq haqqında ən bariz fərqi təşkil etdiyi üçün İslam ədəbiyyatında mühüm yer tutur. “İxlas ” surəsində ifadə edildiyi kimi, Allah birdir (sayca – vəhy ) və təkdir. (məhiyyət-i nəfs-ül- ehadiyyənin əmrinə əsasən ).

Sufi baxışları
[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sufilərə görə Allah hər şeydə aşkardır (görünür) və əslində hər şeydir. Ondan kənar mövcudluq səltənəti, varlığı ilə yoxluğu bərabər olan bir illüziyadır. Allah insanların şəklini və bədənini ( hulul ) alır, onunla danışılır və dostlaşır.

Hallac-ı Mənsurun yazdığına görə, Müşəbbihe İtikadi məzhəbinə bənzər fikirlərə inanmaq böyük günah sayılırdı və nəticədə insanları “ tövhid ” etiqadından çıxarıb, onun varlığını inkar etməyə sürükləyirdi.[32][33]

Allahın adları
[redaktə | mənbəni redaktə et]

“Allahın adları” ( Ar . “əl-Əsmaü’l-Hüsna”, Tr . “Ən gözəl adlar”) Quranda və hədislərdə Allaha aid edilən və ya Allahı ifadə etmək üçün istifadə edilən fel və ya sifətlərdən gəlmişdir. İslam mistisizmində bunlardan 99-u müalicə, ayin və dualarda istifadə olunur. Bunlardan başqa İslam cəmiyyətində Allah üçün Rab, “Hüda”, Yezdan, Çələb kimi adlar da istifadə olunur.

Bu adların bəziləri ərəbləşmiş söz köklərindən yeni tələffüz və semantik aidiyyətlər etməklə törəmə adlardan ibarətdir; Allah, Halik, Malik, Hakim, Hənnan, Sultan, Kəbir, Fatir, Fəttah, Rəb, Hadi, Təvvab, Müsavvir, Quddus və s.[4]

Quranda və kitablarında adları çəkilən peyğəmbərlər çox vaxt özlərini Yehovaya bağlasalar da[34][35] İslamda Yahve / Yahweh adı işlədilmir və bilinmir. Quranda Cəbrayıl və Mikayıl kimi mələk adları digər İbrahim dinlərində olduğu kimi El (və ya İl) ilə əlaqələndirilir. Quranda da adı çəkilən və İslamda ənənəvi olaraq namaza başlamaq üçün istifadə edilən Allahumma, sadəcə olaraq, İbranicə (ehtimal) Elohim sözünün ərəbcə tələffüzü idi. Elohim ibrani dilində “Əlahəzrət!” deməkdir. İfadədə olduğu kimi ucaldıcı cəm kimi (“Tanrılar!” kimi) işlənmişdir.[36] Yəhudilikdə Yahwe əvəzinə istifadə edilən adlardan biri olan Rab (Eng;lord, ağa) sözü Quranda Allah üçün çox işlənir. Yehova əvəzinə işlədilən sözlərin yəhudilər arasında yerləşdiyi güman edilir ki, “Allahınız Rəbbin adını boş yerə deməyəcəksiniz və ya Yehova onu cəzasız qoymayacaq” (10 əmr)

Quranda Allah üçün ən çox istifadə edilən ad/sifətlərdən biri də Rəhmandır (ərəb mənşəli deyil).[37] Bu sifət termininin (Rahmanan/Rahman) məlum olan ən qədim istifadəsi Akkad və Aramey dillərində Hadada həsr olunmuş yazıda rast gəlinir.

Bundan əlavə, Esmaü'l-Hüsnada adı keçən Celil (böyük, şiddətli, qəzəbli),[mənbə göstərin] Mütekəbbir ( təkəbbürlü ), Sabur (Səbr), Müntəkim (intiqam alan) kimi adların bəziləri antropomorfik məna daşıyan adlardır.

Bu adlar arasında Əhəd, Səməd və Əziz, Rəhman, Malik, Vedud kimi adlar ərəb mifologiyasında sitayiş edilən yerli tanrıların adları ilə oxşarlığı ilə diqqət çəkir. Muazzez İlmiye Çığ bir misalla bildirir ki, bu, tövhid yolunda edilən dəyişikliklərdən biridir. İslamdan əvvəlki ərəb cəmiyyətində tanrı adlarından biri olan Allah adının el-lat, Mennan ilə Menat, Əzizin Uzza ilə fonetik-etimoloji əlaqəsi də dini dairələrin diqqətini cəlb etmişdir.

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Taxt, ilahiyyatçılar tərəfindən mahiyyəti bilinməyən taxt kimi ifadə edilir. Bundan əlavə, Baal məbədində[38] Baalın oturduğu taxtın adı və Palmiradakı tanrı adı da Arş ( Arşu, Arsu) kimi xatırlanır.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Hulul
  • Allah
  • YHVH
  • İslamda Allah

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Islam and Christianity", Encyclopedia of Christianity (2001): Arabic-speaking Christians and Jews also refer to God as Allāh.
  2. ↑ Williams, W. Wesley, "A study of anthropomorphic theophany and Visio Dei in the Hebrew Bible, the Qur'an and early Sunni Islam", University of Michigan, March 2009
  3. ↑ "The man who realizes God as a friend is never lonely in the world, neither in this world nor in the hereafter. There is always a friend, a friend in the crowd, a friend in the solitude; or while he is asleep, unconscious of this outer world, and when he is awake and conscious of it. In both cases the friend is there in his thought, in his imagination, in his heart, in his soul. quoted from The Sufi Message of Hazrat Inayat Khan
  4. ↑ 1 2 THE FOREIGN VOCABULARY OF THE QURAN By ARTHUB JEFFEBY, Ph. D. Professor of Semitic Languages School of Oriental Studies Cairo 1938
  5. ↑ D.B. Macdonald. Encyclopedia of Islam, 2nd ed, Brill. "Ilah", Vol. 3, p. 1093.
  6. ↑ Gerhard Böwering. Encyclopedia of the Quran, Brill, 2002. Vol. 2, p. 318
  7. ↑ https://archive.org/stream/foreignvocabular030753mbp#page/n22/mode/1up
  8. ↑ L. Gardet, Allah, Encyclopaedia of Islam.
  9. ↑ Gerhard Böwering, God and his Attributes, Encyclopedia of the Qur'an, ed. by Jane Dammen McAuliffe
  10. ↑ Zeki Saritopak, Allah, The Qu'ran: An Encyclopedia, ed. by Oliver Leaman, p. 34
  11. ↑ Necm, 53/19-20
  12. ↑ Buhari, e's-Sahih, hadis no: 1367; Müslim, hadis no: 2841.
  13. ↑ Müslim, e's-Sahih, Kitabu'I-Libâs/72-74, hadis no: 2099; Ebu Dâvûd, Sünen, Kita-bu'l-Edeb/35, hadis no: 2767
  14. ↑ Tebe 30, Zariyat 8–11, Münafıkun 4, Müddeessir 18–25, Tebbet 1-5
  15. ↑ Sad 75
  16. ↑ Bakara 115
  17. ↑ Rahman 27
  18. ↑ Hud 37
  19. ↑ Mü'mimun 27
  20. ↑ Tur 48
  21. ↑ Taha 39
  22. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-01.
  23. ↑ Buhari İstizan, 1
  24. ↑ Müslim 1, 115
  25. ↑ Taha 5; Zümer 75; Mü'min 7; Hakka 17
  26. ↑ Ahmed b. Hanbel, s. 102; İbn Teymiyye, resail, IV, 111-112
  27. ↑ Taberi, XXIV, 19, 26; XXIX, 33; Zemahşeri, III, 415; Kazvini, I, 86
  28. ↑ Buhari, Halku efalil ibad, s. 194; Tirmizi, daavat, 79; İbn Hacer, 239
  29. ↑ Buhari, Tevḥid 22, 23; Müslim, iman 327, Tevbe 14, Zikir 61-63; Tirmizi, tefsir 41
  30. ↑ İbn Belban, el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbni Hibbân, II, 66, nr. 361
  31. ↑ Buhari, Tevḥid 23; Müslim, iman 250-251
  32. ↑ Öztürk, Yaşar Nuri, En-el Hak İsyanı – Hallâc-ı Mansûr (Darağacında Miraç), Cilt 2, Sahife 187, Yeni Boyut, 2011. (Tâ-Sîn âyetinin izâhatı ve İslâm'da "tevhîd" i'tikadının müdafası için, Hallâc-ı Mansûr “Tâvasîn” adlı meşhur eserini yazmıştır.)
  33. ↑ Massignon, Louis, Hallâc-ı Mansûr’un “Kitâb’ût-Tavâsîn” adlı eserinin Farsçadan tercüme şerhini yapan Zuzbâhan Baklî’nin eseriyle birlikte hazırlattığı tetebbunâmesi.
  34. ↑ İlyas İbranice "Benim tanrım Yahu/Jah"tır anlamına gelen bir kelimedirNew Bible Dictionary. 1982 (second edition). Tyndale Press, Wheaton, IL, USA. ISBN 0-8423-4667-8, p. 319
  35. ↑ "Orijinal İbranice metinlerde 6 bin 828 defa YHVH kullanımı yer alır." Wilhelm Gesenius (Hrsg.): Hebräisches und Aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament. Zweite Teillieferung. 18. Auflage. Springer, 1995, ISBN 3-540-58048-4, S. 446.
  36. ↑ https://archive.org/stream/foreignvocabular030753mbp#page/n84/mode/1up/search/allahumma
  37. ↑ http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:NI6ERsWwOvUJ:http://archive.org/stream/foreignvocabular030753mbp/foreignvocabular030753mbp_djvu.txt%2Bkuran+rahman+foreign+vocabulary&hl=tr&gbv=2&gs_l=heirloom-hp.3...3281.19921.0.21218.24.23.1.0.0.0.344.4250.0j14j8j1.23.0...0.0...1c.1.A2hkWj9aivw&spell=1&ct=clnk
  38. ↑ http://es.scribd.com/doc/52812852/Ni%C5%9Fanyan-Sozluk-Sozlerin-Soya%C4%9Fac%C4%B1-Turkce-Etimolojik-Sozluk-Nisanyansozluk-com[ölü keçid]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]