Azərbaycan dilinin formalarının siyahısı

Azərbaycan dilinin formaları
Qərb dialektləri (Gəncəbasar)
Şərq dialektləri
Cənub dialektləri
Şimal dialektləri
Yaxın və keçid dialektlər

Azərbaycan dilinin formalarının siyahısı — tarixi dövrlərinə, digər dillərlə yaranan əlaqəsinə, danışıldığı bölgələrə, dili danışan tayfalara görə Azərbaycan dilinin müxtəlif formalarının siyahısı.

Dövrlərinə görə dilin inkişaf mərhələləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycandilli klassik əsəbiyyatın ilk nümunəsi olan, İzzəddin Həsənoğlunun "Apardı könlümü" qəzəlinin 1391-ci ildə Seyfi Sarayı tərəfindən tərtib edilmiş "Kitabi-Gülüstan bil-Türki" adlı antologiyaya daxil olan nüsxəsi. "Or. 1553" kodlu əlyazma hazırda Leyden Universiteti Kitabxanasında saxlanılır.[1]
  • Qədim azərbaycanca. Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan dilini tarixi mərhələlərə görə böləndə XIV–XVI əsrləri ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr hesab edir.[2] Məmməd Arif isə qədim Azərbaycan dilinin inkişafa başlaması dövrünü XIII–XVI əsrlər hesab edir.[3] Azərbaycan türkcəsindəki əsərlər xüsusilə Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadur xanın dövründə (1316–1335) inkişaf etmişdir.[4]
  • Orta azərbaycanca. XV–XVIII əsrlərdə inkişaf etmişdir. Bu dil ilk dəfə XV əsrdə Azərbaycanda, Şərqi Anadoluda və İranda ortaya çıxıb. Dil Qaraqoyunlular (1374–1468) və Ağqoyunlular (1378–1503) kimi türk sülalələri dövründə, xüsusən də hakim sülaləsi İran Azərbaycanından olan Səfəvilər İmperiyası (1501–1736) dövründə daha çox inkişaf etmişdir. Onların dövründə orta Azərbaycan dili fars dili ilə yanaşı, sarayda və hərbi sahədə istifadə olunurdu və İranın şimalından cənubuna qədər linqva franka idi.[5] XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları I İsmayıl və I Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.[6]
    • Birinci ədəbi dil. Azərbaycan dilinə əsaslanırdı və əsasən Azərbaycan aşıq sənətində istifadə edilirdi.[7]
    • İkinci ədəbi dil. Azərbaycan dili elementləri ilə ərəb və fars dillərinə əsaslanırdı və hüquq ədəbiyyatında, tarixi əsərlərdə və s. istifadə edilirdi.[7]
    • Canlı danışıq dili. XVI–XVII əsrlərdən etibarən Məhəmməd Füzuli, Qövsi Təbrizi kimi şairlərin əsərlərində Azərbaycan ədəbi dilinin Azərbaycan danışıq dilinə yaxınlaşdığı görülür. Bu, özünü XVIII əsr şairi Molla Pənah Vaqifin əsərlərində daha açıq şəkildə büruzə verir.[7]
  • Standart azərbaycanca. Azərbaycan dilinin standart (ədəbi dil) olaraq istifadə edilən forması. Oktyabr inqilabından sonra standart danışıq dili olmuşdur.[8]
    • Şimal standartı. Dialektlər arasında Azərbaycan ədəbi dilinə ən çox təsir edən komponentlər Bakı-Şamaxı dialektləri idi.[9]
    • Cənub standartı. İran Azərbaycanında nəşr olunan müxtəlif ədəbiyyatlarda (elmi, bədii, dini) bu bölgənin dialekt elementləri istifadə olunurdu. İranda Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasının standartlaşdırılması prosesi 1979-cu ildən "Varlıq" (وارلیق) kimi Azərbaycan jurnal və qəzetlərinin nəşri ilə başlamışdır.[10]

Dialektlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan dilinin dialektləri
Ceyhun Hacıbəylinin Qarabağ dialekti və folklorundan bəhs edən "Le dialect et le folk-lore du Karabagh" kitabı. Paris. 1933-cü il.
  • Azərbaycan dilinin qərb dialekti. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının qərb (Gəncəbasar adlanan ərazi) və Gürcüstanın cənub-şərq bölgələrində işlənən danışıq dialektidir.
    • Əraziyə görə: Qazax, Qarabağ və Gəncə dialektləri.
      • Qarabağ koyne dialekti ((bir dilin bir neçə formasının qarışması nəticəsində əmələ gələn standart dialekt). Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının formalaşmasında əsas mənbəyə çevrilmişdir.[11] Beləliklə, artıq XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dili Qarabağ dialektinə əsaslanırdı.[12]
    • Tayfaya görə: Ayrım-Qarapapaq dialekti.
  • Azərbaycan dilinin cənub dialekti.
    • Əraziyə görə: Naxçıvan, Təbriz, Ordubad, Sonqur dialektləri, İrəvan şivəsi.
    • Tayfaya görə: Aynalu, Əfşar, Qaşqay dialekti.
  • Azərbaycan dilinin şərq dialekti. Bakı, Dərbənd, Quba, Şamaxı dialektləri, Muğan və Lənkəran şivələri daxildir.
  • Azərbaycan dilinin şimal dialekti. Şəki dialekti və Zaqatala-Qax şivəsi daxildir.[13][14]
  • Tiflis dialekti. Sayat Novanın azərbaycan dilində yazdığı əsərlərində istifadə edilən XVIII əsr dialektidir.[15]
  • Aralıq dialektlər. İki ayrı dialekt qrupunun xüsusiyyətlərini daşıyan aralıq dialektləri Göyçay (şərq və qərb dialektləri), Ağdaş (şimal və şərq dialektləri) və Cəbrayıl dialektidir (qərb və cənub dialektləri).[16]

Yaxın və keçid dillər və ya dialektlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Gəlucah dili. Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi adlandırılır. Gəlucah dili mərkəzi oğuz qrupuna aiddir və Azərbaycan dilinə çox yaxındır. Ancaq Azərbaycan dili ilə fərqli xüsusiyyətlərə də malikdir.[17]
  • Xorasan-türk dili. Azərbaycan dili (mərkəzi oğuzca) ilə türkməncə arasında keçid dilidir, ancaq türkmən dilindən daha çox Azərbaycan dilinə yaxındır.[17]
  • Qaşqay, Aynallu və Sonqur dialekti. Azərbaycan dilinə yaxın dialektlər hesab edilir. Aynallu və həmçinin Sonqur dialekti Xorasan türkcəsi ilə Azərbaycan dili arasında keçid dili rolu oynayır.[17]
  • Xələc dili. Azərbaycan dilinin dialekti olması və ya müstəqil türk dili olması ilə bağlı fikirlər mövcuddur. Xələc dilinin ən yaxın olduğu dil Azərbaycan dilidir.[18][19]
  • Əfqanıstan qızılbaşcası. Azərbaycan dilinin dialekti adlandırılması mümkündür.[20] Bu qızılbaşlar öz dillərini türk və ya azəri dili adlandırır.[21][22][23]

Hibrid dillər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Hibrid türk-ərəb dili. Rus-isveçli zabit İvan Gerber Muğanda qış aylarında məskunlaşan köçəri ərəblərin "qarışıq türk-ərəb dilində" danışdığını qeyd etmişdir.[24][25]
  • Tabasaran dili. Alman dilçisi Adolf Dirr tabasaran dilini türk-tatar[ş 1] dillərinə aid etmiş, Azərbaycan dilinin tabasaran dilinin leksika və qrammatikasına təsir etdiyini bildirmişdir.[27]
  • Azərbaycan-Osmanlı hibrid dili. XVIII əsrdə gürcü yazısı ilə yazılmış İncil əlyazmaları bu qarışıq dildə yazılmışdır.[28]
  • Azərbaycan-Çağatay hibrid dili. Azərbaycan şairləri Osmanlı və Çağatay ədəbiyyatlarının inkişaf etdikləri ərazilərin ortasında yerləşdiyi üçün həm öz dillərini, həm bu dilləri istifadə etmiş, hətta onlarda iki yazı dilini (Qərbi türkçə (Azərbaycanca) və Çağatayca) təbii və təsadüfi bir şəkildə birləşdirən qarışıq dil müşahidə edilmişdir. Nəsimi, Kişvəri, Xətai və Əmani kimi şairlərin əsərlərində çağatay-qıpçaq elementləri görülür.[29]

Dilin inkişaf xronologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycan dilinin inkişafı

Şərhlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Tatar deyildikdə azərbaycanlılar nəzərdə tutulur.[26]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Flemming, 2018. səh. 73, "The Turkish poem bearing the taḫalluṣ Ḥasan oġlï, which according to general consensus belongs to Şayḫ ʿIzzed-dīn Asfarāʾinī, has been preserved in an appendix to Sayf-i Sarāyī’s Turkish translation of Saʿdī’s Gulistān, which was completed in Egypt in 1391 and has survived in a single manuscript written in that country"
  2. ↑ Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.
  3. ↑ The Modern Encyclopedia of East Slavic, Baltic, and Eurasian Literatures (англ.) / Edited by Harry Weber. — Gulf Breeze: Academic International Press, 1978. — Vol. II. — P. 13. — 246 p.
  4. ↑ Togan, 1981. səh. 272 e-g
  5. ↑ Stein, 2014
  6. ↑ H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-10.
  7. ↑ 1 2 3 Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 26.
  8. ↑ The Modern Encyclopedia of East Slavic, Baltic, and Eurasian Literatures (англ.) / Edited by Harry Weber. — Gulf Breeze: Academic International Press, 1978. — Vol. II. — P. 13. — 246 p.
  9. ↑ Ширалиев М. Ш. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — № 1. — С. 79.
  10. ↑ Azeri Arabic Turk standard of writing; authored by Javad Heyat; 2001 http://www.azeri.org/Azeri/az_arabic/azturk_standard.pdf Arxivləşdirilib 2023-07-18 at the Wayback Machine
  11. ↑ Məmmədov, 2021
  12. ↑ Məmmədli, 2019
  13. ↑ Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР: в 5 томах. Тюркские языки. — М.: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 66—67.
  14. ↑ Азербайджанский язык // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  15. ↑ Elnurə Hüseynova. "Sayat Novanın Azərbaycanda unudulması barədə" (az.). 2024-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-13.
  16. ↑ Ширалиев М. Ш. Диалекты и говоры азербайджанского языка // Диалекты тюркских языков: очерки. — М.: «Восточная литература» РАН, 2010. — С. 37. — ISBN 978-5-02-036421-9.
  17. ↑ 1 2 3 Michael Knüppel. Turkic languages of Persia: An overview // Encyclopædia Iranica. January 1, 2000.
  18. ↑ Щербак А. М. Халаджский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Academia, 1996. — С. 471.
  19. ↑ Щербак А. М. Введение в сравнительное изучение тюркских языков. — СПб.: Наука, 1994. с. 31.
  20. ↑ G. Doerfer. AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 245—248.
  21. ↑ Louis Ligeti. Sur la langue des Afchars d’Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, no 2/3. — P. 109—156.
  22. ↑ Дебец Г. Ф. Антропологические исследования в Афганистане // Советская этнография. — М.: Наука, 1967. — № 4. — С. 87.
  23. ↑ Брук С. И. Население мира. Этнодемографический справочник. — М.: Наука, 1981. — С. 381—382.
  24. ↑ Richard Tapper. Frontier Nomads of Iran: A Political History of the Shahsevan. Cambridge University Press, 1997; p. 103
  25. ↑ Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani İrəm Arxivləşdirilib 2012-02-08 at the Wayback Machine. Ziya Bünyadovun tərcüməsində. Bakı: 1991, s. 21
  26. ↑ Русская энциклопедия. — С.-Петербург, 1911. — Т. 1. — С. 102.
  27. ↑ Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994. — С. 28, 34-35
  28. ↑ É. Á. Csató, B. Isaksson, C Jahani. Linguistic Convergence and Areal Diffusion: Case Studies from Iranian, Semitic and Turkic, Routledge, 2004, p. 228, ISBN 0-415-30804-6.
  29. ↑ Demirci, 1998. səh. 3-4

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Demirci, J. (1998). NEVAVİ'NİN AZERBAVCAN SAHASINA ETKİSİ . Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi , 38 (1–2) , 1–12 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/dtcfdergisi/issue/66761/1043985
  • Flemming, Barbara. Essays on Turkish Literature and History. Brill. 2018. ISBN 9789004355767.
  • Məmmədli M.. Azərbaycan dialektologiyası / Elmi redaktor: Məmmədəli Qıpçaq. — Б.: Zərdabi Nəşr, 2019. — 352 с.
  • Məmmədov M. Azərbaycan dilinin Qarabağ dialektində arxaik sözlər // Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi. — Турция, 2021. — C. V, no 2. — S. 241-250.
  • Stein, Heidi (2014). "Ajem-Turkic". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873–9830.
  • Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.