Qövsi Təbrizi

Əlican İsmayıl oğlu Qövsi Təbrizi (1568, Təbriz – 1640, Təbriz) — XVII əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan şairi. O, Təbrizdə anadan olmuş, ilk təhsilini atasından almış, İsfahanda oxumuş, sonradan Təbrizə qayıdaraq burada din xadimi kimi həyatını davam etdirmişdir.

Qövsi Təbrizi
Təxəllüsü	Ковси Табризи
Doğum tarixi	1568
Doğum yeri	Təbriz, Təbriz şəhristanı, Şərqi Azərbaycan ostanı, İran
Vəfat tarixi	1640
Vəfat yeri	Təbriz, Təbriz şəhristanı, Şərqi Azərbaycan ostanı, İran
Milliyyəti	azərbaycanlı
Fəaliyyəti	şair
Qövsi Təbrizi Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şair Füzuli ədəbi məktəbinin görkəmli davamçılarından hesab olunur. Qövsi Təbrizi həm köhnə Azərbaycan dilinin klassik şeir dili mərhələsini (XV əsr), həm də yeni Azərbaycan dilinin xəlqiləşməsi dövrünü (XVII əsr) öz yaradıcılığında inikas etdirə bilmişdir.

Əlican İsmayıl oğlu Qövsi Təbrizi XVII əsrin ikinci rübündə,^[1] o dövrdə Səfəvilər dövlətinin bir hissəsi olan Təbriz şəhərində sənətkar və şair ailəsində anadan olmuşdur.^[2] Onun dəqiq doğum və ölüm tarixi məlum deyil.^[2] Qövsi Təbrizinin ailəsi haqqında ətraflı məlumatı Hind təzkirələrini tədqiq etmiş professor Həmid Araslı vermişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Qövsi təxəllüslü üç yazıçı vardır ki, akademik Həmid Araslı onların hamısının eyni ailədən olduğunu irəli sürmüşdür. Tarixçinin fikrincə, Qövsi təxəllüsü ilə yazıb-yaratmış bu müəlliflər baba, ata və nəvə idilər. Araslı “Rəvzətül-Cahan” əsərinin müəllifi Dərviş Hüseynin Qövsi təxəllüslü iki Təbrizli şairdən bəhs etdiyini bildirir və əlavə edir ki, onlar oğul Əlican Qövsi və ata İsmayıl Qövsidir. Araslı həmçinin Töhfə-i Sami təzkirəsinin tərcüməsində- “təxəllüsündən Qövsi Təbrizinin sənəti məlumdur. Qara camaatdandır və hərdən bir şeir söyləyir. Ancaq səhv qafiyələri çox gözəl işləyir.”- cümlələrindən yola çıxaraq şairin atasının ağacdan qövs, qaşıq kimi əşyalar hazırlayan şəhər sənətkarlarından biri olduğunu söyləyir. Əlican Qövsinin atası İsmayıl Qövsi həm də farsca və Azərbaycan türkcəsində yazan şair idi. Araslı eyni soyadlı babadan da bəhs etsə də onun haqqında ətraflı məlumat verməyib. Şairin ailəsi haqqında başqa bir məlumata rast gəlinmir. Lakin Töhfə-i Sami təzkirəsində Nami Təbrizi və Nuri Təbrizi adlı iki şəxsdən bəhs olunur. Nuri Təbrizinin Qövsinin qardaşı olduğu və X əsrdə doğulduğu, yay aylarında suçuluqla məşğul olduğu bildirilir. Bu qardaşların ata İsmayıl Qövsinin qardaşları olduğu ehtimal olunur. Çünki Töhfə-i Samidə adı çəkilən Qövsi Təbrizi İsmayıl Təbrizidir.^[3] Mirəli Seyidov da bu fikri təsdiqləyir. O, Əlican və ailəsinin bu təxəllüsü seçmə səbəbi kimi, qövs sözünün yay mənasını verdiyini, bununla da şairin sözlərinin ox kimi iti olduğunu və şeirlərinin təsirli gücünü göstərdiyini bildirir.^[4] Digər tərəfdən Mahmud Hidayət Gülzar-i Cavidan əsərində Qövsi Təbrizinin atasının yay ustası olduğunu təxəllüslərinin də buradan gəldiyi fikrini irəli sürür.^[5]

Əlican Qövsi Təbrizi əslən Təbrizlidir. XVII əsrin ikinci yarısında anadan olmuş şairin dəqiq doğum tarixi bəlli deyil. Qövsi Təbrizi öz divanında Mirzə Tahir Vahid Qəzviniyə yazdığı nəzirə şairin yaşadığı dövr haqqında bizə məlumat verir

Nə yaxşı söyləmiş, Qövsi Vahidi-pakgövhər kim,

“Məni yandırdı bir atəş ki, düşməndən iraq olsun”

Ədəbiyyat tarixi tədqiqatçısı Paşa Kərimovun Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında yazdığı məlumatlara əsasən Mirzə Tahir Vahid 1606-cı ildə Qəzvində anadan olmuş, 1701-ci ildə vəfat etmişdir. II Şah Abbasın vəqiənəvisi kimi Abbasnamə əsərini yazmış, 1689-1697-ci illərdə I Süleyman və daha sonra I Şah Hüseynin baş vəziri olmuşdur. Vahidin Qövsi Təbrizi yaradıcılığına təsiri olduqca böyükdür.^[6]Qövsi Təbrizi başqa bir beytdə Şah I Süleymandan bəhs edir və özünün Uğurlu xanın qulu, şah Süleymanın bəndəsi olduğunu vurğulayır:

Uğurlu xan Ziyad oğlu Müsahib ruzigarında

Ki biz onun qulu ol bəndə-i Sultan Süleymandır

Beytdə bəhs olunan I Süleyman adı ilə taxta çıxan Səfi Mirzə 1666-1694-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur.^[7] Adı çəkilən digər şəxs Uğurlu xan Ziyad oğlu Müsahib barədə türk ədəbiyyatşünas Yavuz Akpınar məlumat verib bildirir ki, bu şəxs 1666-1667-ci illərdə Gəncədə hakimlik edirmiş. Tarixçi Süleyman Əliyarlı da Qövsi Təbrizinin bir müddət Uğurlu xanın sarayında yaşadığını bildirir.^[8]

Görkəmli ədəbiyyatşünas Salman Mümtaz da Qövsi Təbrizi ilə bağlı tarixi adlardan çıxış edərək yazır:

“Qövsinin yaşadığı əsrə gəldikdə hicri XI, miladi XVII əsrlərdir. Çünki Şah Abbas Sani, Şah Süleyman, Ağahüseyn Xansari, Mirzə Tahir də XI əsrdə yaşamış tarixi şəxslərdir ki, onların yaşadıqları əsr barədə heç bir ixtilaf ola bilməz. Hələ Qövsinin ustadı olaraq Zülcəmalın ləqəbi ilə məşhur olan Ağahüseyn Xansarinin hicri 1077-ci ildə Şah Süleymanı niyabətən Səfəviyyə taxtına oturduğu nəzəri-etibarə alsaq, Qövsinin XI əsrin nəhayətində hal-həyatda olduğunu qəbul etməyə məcburuq. Mirzə Tahir bağını tərif və töfsif edən Qövsi, şübhəsiz, hər iki hökmdarın, yəni Şah Abbas Sani ilə oğlu Şah Süleymanın zamanlarını dərk edə bilmişdir.”^[6]

Təbrizdə doğulub ilk təhsilini burada alan Əlican Qövsi sonradan dövrün elm və incəsənət mərkəzlərindən biri olan İsfahana üz tutmuşdur.^[9] Burada dövrün məşhur alimlərindən Ağa Hüseyn Ənsarinin tələbəsi olmuşdur. Təbrizi təhsil üçün tərk edən şair şeirlərində Təbriz həsrəti çəkdiyini tez-tez vurğulayır:

Təbriz cəbəsi yaxamı tutmuş aparır

Qövsi əgər ki damənümi İsfahan tutar

Qaynaqların verdiyi məlumatlara əsasən şair İsfahanda bir müddət yaşadıqdan sonra Hindistana gedib burada Əkbər şahın sarayında olur. Daha sonra Təbriz şəhərinə qayıdan şair həyatını burada din xadimi kimi davam etdirib. Ailəsi ilə bağlı məlumatlar çərçivəsində Qövsinin evli və uşaq sahibi olub-olmaması ilə bağlı məlumatlar beytlərinə əsaslanır. Şair deyir ki, insanın rahat hərəkət edə bilməsi üçün onun pərvanə kimi bir yerə bağlı olmamağı lazımdır. Buradan belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, o, ya evli deyil, ya da evlidirsə, bu öhdəliyi bəyənmir:^[10]

Rahat istəyirsən müqəyyəd olmayıb pərvanə tək

Hər nəfəs bir atəşin ruxsarə yalvarmaq gərək

Başq bir beytdə isə şair uşaqsız olduğu üçün başının əyildiyini, nəsil qəmi çəkdiyini bildirir:

Qövsi yaxardı nəsil qəmi cavidan məni
Yandırmasaydı misra-i rəngin çırağımı

Uşaqlıqdan şeir yazan bir atanın oğlu kimi ilk təhsilini atasından aldığını nəzərə alsaq, onun şeir texnikasını kiçik yaşlarından inkişaf etdirdiyini söyləmək olar. Qövsinin şeirdəki ustalığını onun qəzəl sahəsindəki uğurlu tələffüzündən də anlamaq olar. Bu səbəbdən Qövsinin ədəbi şəxsiyyətini müəyyən etmək üçün onun qəzəllərinə nəzər salmaq lazımdır. Qövsi şeirlərini həm xalq, həm də klassik üslub üzərində qurmuş bir şairdir. Şairin “Divan”ında Füzuliyə yazdığı nəzirələr də onun şəxsiyyətinin üzə çıxarılmasında həlledici rola sahibdir.

Əsərlərini Azərbaycan türkcəsində yazan,^[11] klassik incəliyi xalq poeziyasının səmimiyyəti ilə birləşdirən Qövsi^[9] öz şeirlərində klassik yazı dili ilə danışıq dilini birləşdirmiş, fikirlərini aydın ifadə etmişdir. Onun bu şeirlərində xalq deyimləri və atalar sözlərinə tez-tez rast gəlinir.^[1] Qövsi Təbrizinin şeirləri vizual vasitələrin rəngarəngliyi, forma zərifliyi, intonasiya zənginliyi ilə seçilir. Onun poeziyasında idealist-panteist dünyagörüşü, bədbin motivlər xalqın düşüncə və arzularının təsviri ilə birləşmişdir. Qövsi Təbrizi öz əsərlərində sosial ədalətsizliyi pisləmiş, ruhaniləri tənqid etmişdir. Onun lirikasında romantik sevgi mövzusu mühüm yer tutmuşdur.^[2]

Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı əhəmiyyətli tədqiqatlar aparmış professor Həmid Araslı Füzulinin qəzəllərinin təsiri ilə şeir yazan Qövsini Saib Təbrizini çox oxuyan bir şair kimi xarakterizə edir. “Yaradıcılığı çox zəngin, bədii sözün qüdrət və təsirini bilən, əruzun ən oynaq bəhrlərini seçən, işlənmiş qafiyə və rədiflərdən istifadə edən, dili son dərəcə canlı, təşbehləri təbii və səmimi olan şair bədii dilin sadələşməsində, kütləviləşməsində böyük rola sahibdir.”

Azadə Rüstəmova Qövsini “Füzuli məktəbinin mühüm nümayəndəsi” və “türk lirikasının ustadı” kimi xarakterizə edir. Yenə Azərbaycan sahəsinə aid əsərlərindən tanıdığımız Yavuz Akpınarın fikri belədir: “Klassik yazı dili ilə danışıq dilini uğurla birləşdirən, fikirlərini aydın ifadəsi ilə diqqət çəkən Qövsinin bu şeirlərində xalq deyimlərinə, atalar sözünə tez-tez rast gəlinir”.

Qövsi türkcə şeirləri ilə yanaşı farsca da şeirlər yazan şairdir. İran Məlik Kitabxanasında saxlanılan 1116-cı il tarixli məcmuada Qövsinin türkcə və farsca şeirləri ilə yanaşı bir çox şairin şeirləri də var. Üstəlik, Pakistanın Lahor şəhərindəki farsca bir kataloqda Qövsi divanının bir nüsxəsi qeyd edilir və divanın əvvəlində farsca bir beyt qeyd olunur. Şirvani təzkirəsində Qövsinin farsca bir beytini də yerləşdirmişdir. O, divanında bir beytdə türkcə və farsca yazdığını, lakin hər iki dilində onun vəziyyətini təsvir etməyə bəs etmədiyini bildirir:

 Türk nəzmi Fars lafz ilə sözlər söylədim
Ah kim bir şəmmi Qövsi şərh-i əhval olmadı

Şair həmçinin yaşadığı dövrdə idarəçilər tərəfindən türkcənin fars dilindən arxa plana salınmasından narahat olduğunu bildirir. Onun şeirlərində xalq deyimlərindən, deyimlərdən, atalar sözlərindən istifadə etməsi bu narahatçılığın sübutudur. Üstəlik şair beytlərində tez-tez “dilsizlikdən” şikayətlənir. Həmid Araslının tədqiqatlarına görə, bu dilsizlikdən şikayət türkcəyə lazımi qədər əhəmiyyət verilməməsidir. Qövsi bu səbəbdən aləmlərə rüsvay olduğunu, başqalarının sirrini sözlə açdığını bildirir.^[10]

Bi-zəbanlıq eylədi aləmlərə rüsva məni

Ol rəviş kim özgələr razı qılır izhar söz

Qövsi dilinin anlaşılmadığından məzəmmət edir.

 Haray, kiməm, nə dilim var, nə bir dil anlayanım

 Əgərki nə kimi cismim fiqan ilə doludur

Sadə dildə yazsa da, vəzn qüsurları çox deyil. O, qəzəllərində əruz vəzninin mürəkkəb olmayan bəhirlərindən istifadə etmiş və bu zaman türk sözlərini vəznə uyğunlaşdırmışdır.

Qövsi yaradıclılğının digər mühüm xüsusiyyəti xalq deyimlərinə, atalar sözünə və məsəllərə üstünlük verməsidir. O, deyimlərdən həm hərfi, həm də məcazi mənada fikrini çatdırmaq üçün uğurla istifadə etmişdir. Sözlərlə bağlı uğurla həyata keçirdiyi başqa bir xüsusiyyət də ərəb və ya fars dillərində işlətdiyi sözün eyni beytdə türkcə sinonimini işlətməsidir. Aşağıdakı beytdə “pünhan” sözü ilə eyni mənada işlənən söz “yaşurmaq”dır. Yaşurmaq həm də “gizlətmək, saxlamaq” mənasındadır:^[12]

 Könül bir qətrə qandır eşq bil dadın yaşursun mı

Gözüm bir qətrədə bir bəhr pünhan eyləmək olmaz

Qövsi qəzəllərində digər mənzum formalarla müqayisədə daha sadə dildən istifadə etmişdir. O, vaxtaşırı öz beytlərinə artıq işlənməmiş və ya Azərbaycan türkcəsində işlənən, lakin Anadolu türkcəsində olmayan sözləri uğurla daxil etmiş, xalq tələffüzünü ön plana çıxarmışdır:

“Yaşurmaq,ötmək, danmaq, yaşınmaq, culğaşmaq, yığmaq, soraq, aparmaq, küymək, daldanamaq, yegin, haray, dözmək, tapşırmaq, tikan, dükan, çapmaq, sancılmaq, sınmaq, ötürmək, bir havur, yügürmək, yübül, yavancımaq, ütüzmək, ütmək, çalxamaq, qıraq, iyə, tük, güzgü, qaravul, danla, anul, buxaq, dustaq, ilqar ” sözləri buna misaldır.^[13]

Əlican Qövsi İsfahanda olduğu dövrdə Təbriz haqqında şeirlər yazaraq iki şəhəri bir-birləri ilə müqayisə etmişdir. İranı, Hindistanı və Qafqazı gəzən Qövsi^[11] Təbrizə qayıtdıqdan sonra din xadimi olmuş, Saib Təbrizinin və xüsusilə Füzulinin təsiri altında olmuşdur.^[1] O, Nəsimi^[11] və Füzulinin ənənələrinin bilavasitə davamçısı olmuş,^[14] Füzuliyə və Əlişir Nəvaiyə nəzirələr yazmış, eləcə də müxtəlif qəzəllər ərsəyə gətirmişdir.^[1]

Qövsi yaradıcılığına ən güclü təsiri Füzuli şeiri göstərmişdir. Kavsi XVII əsrdə Füzuli məktəbini davam etdirən şairlər sırasındadır. Çünki bu əsrdə yazılan qəzəllərin əksəriyyətində Füzulinin üslubunun, dilinin qorunub saxlanması böyük sənətkarlıq sayılırdı. Füzuli ənənəsinə sadiq qalan Qövsi çağdaş şairlərindən bir addım öndədir. Zəngin xalq ədəbiyyatı sərvət və motivlərindən yararlanmaqla yanaşı həm də şeir texnikasının ustadıdır.

Qövsi Füzuli şeirinin təsiri ilə nəzirə və “nəzirənin uzantısı” sayılan təzminlər yazmışdır. Zaman-zaman o, Füzulinin istifadə etdiyi rediflərdən istifadə edirdi. Amma bu qəzəllər təqlid deyil. Qövsinin özünəməxsus ixtiraları var və bu beytlər tələffüz baxımından olduqca uğurludur. Qövsinin görgəc rədifli qəzəli, Füzulinin eyni rədifli qəzəlinə nəzirədir.^[15]

Əldən gedərəm sərv-i xuramanunu görgəc
Dildən düşərəm qönçəyi xəndanını görgəc

Alim Mirzağa Quluzadə bu barədə yazır:

“Füzuli lirikasının Qövsi yaradıcılığı üzərindəki xeyli qüvvətli təsirini Qövsinin zəif, epiqonçu şair olması ilə izah etmək səhvdir. Söz yoxdur ki, Füzuli yeni ədəbi məktəb yaratmış dahi sənətkardır. Qövsi isə onun ən istedadlı və görkəmli davamçılarından biridir”.^[16]Qövsi də Füzuli kimi aşiqdir. Beytlərində sevgidən, gözəllikdən bəhs edir. Füzuli kimi eşqin dərdindən gileylənir. Amma onun kimi təsəvvüfi dərinliyə malik deyil. Onun qəzəllərində dini ünsürlərə münasibəti səthi xarakter daşıyır.^[17] Qövsi Füzulidən fərqli olaraq eşq bəlasından qurtulmaq, sevgilisinə qovuşmaq istəyir.

Qövsi Təbrizi həmçinin özbək şairi Əlişir Nəvaidən də təsirlənmiş, öz şeirlərində ondan iqtibas gətirmişdir.^[18] Qövsinin göz rədifli qəzəli Nəvainin eyni rədifli qəzəlinə nəzirdəir. Bu nəzirəsində Nəvainin adını çəkib bir beytini də zikr edir:^[19]

Bu həmin rəna qəzəldir ki, Nəvai söyləmiş

Sürməgün tünlərdə hicran şami tut bidar göz.

Şairin gəl rədifli qəzəi isə Nəsiminin eyni adlı qəzəlini xatırladır:

Saqiyə bağrım mey-i gülgün içün qan oldu gəl

Səbr evi sənsiz təzəlzül buldu viran oldu gəl

Qövsi Təbrizi Füzuli, Nəvai, Vahid və Saib Təbrizi kimi böyük şairlərdən təsirləndiyi kimi, onun xalq dilindən, atalar sözündən, deyimlərdən istifadə etməsi ondan sonra gələn şairlərə, xüsusilə də Molla Pənah Vaqifə təsir etmişdir.^[20] Vaqif Qövsinin

 Bu səhralarda hər harı muğaylandan cəfa gördüm

Səni ey Kəcbə-i maqsud xoş gördüm səfa gördüm

beyti ilə başlayan qəzəlinə “Mən cahan mülkündə, mütləq, dоğru halət görmədim" misrası ilə başlayan müxəmməsini yazmışdır.^[21]

Qövsi Təbrizinin “Divan”ı müxtəlif xəttatlar tərəfindən dəfələrlə köçürülmüş, Azərbaycanda, Türkiyə, İran və bir çox bölgələrdə yazılmışdır.

Onlardan bir neçəsi bunlardır

1. Təbriz Milli Kitabxanası nüsxəsi - 356 nömrədə qeydiyyatdadır. 235 vərəqdir, nəstəliq xətti ilə qələmə alınmışdır. 13x22 sm ölçüdədir. 1675-ci ildə Əsgər ibn Hacı Əli Təbrizi tərəfindən köçürülüb. Üzərindəki möhürdən aydın olur ki, Hacı Hüseyn Naxçıivaninin kolleksiyasına daxil edilib. Ümumi həcmi 4700 beytdən ibarət nüsxədə, 547 qəzəl, 2 tərkibənd, 3 tərcibənd, 1 müsəddəs, 5 müxəmməs, 1 mürəbbe, 1 rübai var.^[22][23]
2. Tehran Məlik kitabxanası nüsxələri -NR4621 nömrədə qeydiyyatdadır. 1672-1673-cü ildə Əsgər adlı şəxs tərəfindən köçürülüb. Təbriz nüsxəsi ilə xəttlərin oxşarlığı hər iki nüsxənin eyni şəxs tərəfindən köçürüldüyünü göstərir. ^[24]156 vərəqdən ibarət nüsxədə 3910 beytlik 368 qəzəl, 2 tərkibbənd, 2 tərcibənd, 1 müsəddəs, 1 müxəmməs, 1 mürəbbe var. Bir digər nüsxə NR5604 nömrədə qeydiyyatdadır. Nəstəliq yazısı ilə yazılıb, Türkcə qismi 96 vərəqdir. Fars dilində olan qisim isə 81 vərəqdir.^[23][24]
3. Tehran Milli Kitabxanası nüsxəsi - NR5-10833 (f.833), Nəstəliq, 135 vərəq. 1284 (1867) tarixi qeyd olunub. Əvvəldən 1 səhifə və sondan bir neçə səhifə çatışmır.^[23]
4. Tiflis Gürcüstan Dövlət Kitabxanası - L51 nömrədə qeydiyyatdadır. 195 vərəqdir, ilk səhifəsində 1838-ci il tarixi qeyd edilib. 4200 beytdən ibarətdir. Nisbətən mükəmməl hesab edilən nüsxədir. Bu nüsxədə 448 qəzəl, 1 mürəbbe, 1 müxəmməs, 1 müsəddəs, 3 tərcibənd, 2 tərkibənd var.^[22][23]
5. İstanbul Universiteti Kitabxanası nüsxəsi - T5478 nömrədə qeydiyyatdadır. 138 vərəqdir və təliq xətti ilə yazılmışdır. Sonda h.1095 (m.1683) tarixi qeyd olunub. 2767 beytdən ibarətdir.^[22][23]
6. London-Britiş Musey nüsxəsi - ADD7927 nömrədə qeydiyyatdadır. 118 vərəq, təliq xətti ilə yazılmışdır. İlk səhifədə h.1186 (m.1771) tarixi qeyd olunub. İkinci səhifədə isə h.1213-ci (m.1798) ildə Bağdad şəhərində yazılmış qeyd var. 3382 beytdən ibarətdir.^[25][23]
7. Bakı AMEA Əlyazmalar İnstitutu nüsxəsi - B-4366 (II) nömrədə qeydiyyatdadır. 37 vərəqdən ibarətdir. Nəstəliq yazısı ilə yazılmışdır. 918 beytdir.^[26][23]
8. Türkiyədə olan digər nüsxələr. Süleymaniyə Kitabxanası nüsxəsi- NR 3140 nömrədə saxlanılır. 104 vərəq, təliq yazısı ilə yazılıb. Malatya İl Xalq Kitabxanası nüsxəsi - N252 nömrədə saxlanılır. 126 vərəq, təliq yazısı ilə yazılıb.^[27][23]

Bilinən digər nüsxələr - İran Tehran Hüseyn Miftah kolleksiyası nüsxəsi (nr1150) , İran Qum Ayətullah Gülpayqani Kitabxanası nüsxəsi (nr15/88, 16 vərəq, 1833-cü il), Pakistan Danışgahi Pəncab nüsxəsi (nr699 pi VI 165, 1882-ci il, nəstəliq), İngiltərə Oksford-Bodleyn Kitabxanası nüsxəsi (nr.MS Turk.d.10, 162 vərəq, təliq), İstanbul Murad Molla Kitabxanası Arif Hikmət bəy arxivi (nr.3665, 190 vərəq)^[28]

Azərbaycan ədəbiyyat tarixçisi Firidun bəy Köçərli, iranlı tədqiqatçı Məhəmmədəli Tərbiyətdə və Həmidə Rəiszadədə də Qövsinin "Divan"ının nüsxələri var. Qövsi haqqında ilk dəfə məlumat tərtib edən Firidun bəy Köçərli onun bəzi şeirlərini "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları" (Bakı, 1925) çap etdirmişdir. ^[24]Bu kitaba şairin 62 qəzəli, bir müxəmməsi, bir neçə rübaisi daxil edilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünası Salman Mümtaz da Qövsinin "Divan"ını ilk dəfə natamam formada çap etdirmişdir (Bakı, 1925). Şair haqqında ən mühüm araşdırmalar aparan Həmid Araslı Qövsi Təbrizinin ədəbi irsinin oxuculara çatdırılmasında və tədqiq olunmasında xüsusi rola malikdir. O, Seyid Əzim Şirvaninin, Şarl Rionun, Firudin bəy Köçərlinin, İsmayıl Hikmətin əsərlərində Qövsi Təbrizi haqqında yazılanlardan, eyni zamanda şairin Britaniya və Gürcüstan muzeylərində saxlanılan nüsxələrindən istifadə edərək, əsərini təkmilləşmiş halda geniş müqəddimə ilə 1958-ci ildə nəşr etdirmişdir. Ədəbiyyatşünas M.Seyidov şairin həyat və yaradıcılığı haqqında ilk dəfə olaraq ayrıca monoqrafiya yazmış və 1963-cü ildə "Qövsi Təbrizi" adlı kitabını çap etdirmişdir. Qövsi Təbrizinin əsərləri 1925, 1958-ci illərdə Bakıda, 1960, 1972-ci illərdə Moskvada çap olunmuşdur. ^[1]

• Paşa Kərimov. Qövsi Təbrizi. Seçilmiş əsərləri (PDF). Bakı: Lider nəşriyyat. 2005. səh. 328. ISBN 9952-417-28-2.
• Mahmud Hidayet. Gülzar-ı Cavidan. 2.
• Salman Mümtaz. Qövsi. 5. Üçüncü Beynəlmiləl Mətbəəsi. Azərbaycan Ədəbiyyatı. 1925.
• Həmid Araslı. Qövsi Təbrizi. I. Bakı: Gənclik. Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi və Problemləri. 1998. 569–586.
• Yavuz Akpınar. Azeri Edebiyyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergah yayımları. 1994.

• Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər). Bakı: “Azərbaycan” nəşriyyatı. 1996. 872 səh.
• Fərhad Rəhimi. XVII. YÜZYIL AZERBAYCAN ŞAİRİ TEBRİZLİ KAVSÎ VE DÎVÂNI ÜZERİNE. 5\4. Türkiyə. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 2016. 1773–1804.
• Mümine Çakır. KAVSÎ, HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE DÎVÂNI. Ankara. T.C.GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI. 2008.