Azərbaycan türkcəsinin qərb ləhcəsi, Gəncəbasar ləhcəsi, ya da Azərbaycan dilinin qərb dialekti (yerli ləhcədə danışdıqları dili sadəcə "musurmanca", "musurman dili" adlandırırlar) — hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının qərb (Gəncəbasar adlanan ərazi) və Gürcüstanın cənub-şərq bölgələrində işlənən danışıq dili. Azərbaycan dilinin daxilində bir ləhcədir. Qazax, Qarabağ və Qarapapaq dialektləri qərb ləhcəsinə aiddir.
Azərbaycan dilinin qərb dialekti
Orijinal adı
musurman dili, müsəlman dili, musurmanca, müsəlmanca
"Azərbaycan dialektologiyasının əsasları" kitabına görə qərb ləhcəsinin ədəbi Azərbaycan dilindən fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətləri var (subdialektə görə cuzi fərqlər ola bilər)[1]:
Çox vaxt sözün birinci hecasında və ərəb, fars mənşəli sözlərdə ə səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi: xavar, zayıf, idara, tasdıx və s.
Sözün birinci və sonrakı hecasında i sesinin ı səsi ilə əvəzlənməsi: ışıx, ılıx, sıçan, bıldırçın, bıldır, qıymat, qıryat və s.
Dodaq ahənginin möhkəmliyi (-ayıb, -əyib yerinə -uyuf, üyüf): qurmuyuf (qurmoyuf), görmüyüf (görmöyüf), üydürüh (üydörüh), otduyurdu (otdordu), burduydu (burdoydu), görsöydü, göröydü və s.
Sağır n (Göytürkcə: 𐰭, Əbcəd əlibası: ڭ (Kafi Nun), Kiril əlibası: ң, Latın əlifbası: ñ, ŋ) səsinə geniş yer verilməsi: ataŋ, maŋa, saŋa, aldıŋız və s.
Söz ortasında və təkhecalı sözlərin axırında b sesinin v səsi ilə əvəzlənməsi: çovan, qavax, bava, qavır, qav, civ, div və s.
Söz ortasında və təkhecalı sözlərin axırında c səsinin j səsi ilə əvəzlənməsi: bajı, baja, qoja, gejə, alajam, gedəjəm, saj, qaj, aj və s.
Söz axırında samitlərin karlaşması: boşqap (boşqaf), kənt, papax, almax, ilih, gəlməh, ağaş və s.
Söz axırında partlayan b səsinin zaifləşərək sürtünən f səsinə keçməsi: kitaf, alıf, gəlif, taf, saf və s.
Söz ortasında və söz axırında v səsinin y səsi ilə əvəzlənməsi: oyçu, toyla, doyşan, yoyşan, buzoy, oxloy və s.
Sözün əvvəlində qapalı saitdən əvvəl y və h səslərinin düşümü: üh, urd, umrux, umax, uxarı, örməh, ürməh, ışqırmax, ülkməh və s.
Saitlə bitən isimlərin təsirlik halda -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçilərini qəbul etməsi: qapıyı, kişiyi, quzuyu, sürüyü və s.
II şəxs təkdə mənsubiyyət şəkilçili isimlərin yiyəlik halda -yıŋ, -yiŋ, -yuŋ, -yüŋ kimi ifadəsi: atıyıŋ, burnuyuŋ, ütüyüŋ və s.
Sifətin müqayisə dərəcəsini bildirən arxaik -rax, -rəh şəkilçilərinin işlənməsi: cındırrax, uzunrax (uzunarax), köhnərəh, gödərəh və s.
İndiki zamanın xüsusi -er (-ēr), -or (-ōr), -ör (-ȫr) şəkilçilər ilə ifadəsi: (Bu xüsusiyyətə daha çox Ayrım-Qarapapaq subdialektində təsadüf edilir) aler (alēr), gəler (galēr), quror (qurōr), görör (görȫr) və s.
Felin bacarıq şəklinin inkarının -amma, -əmmə şəkilçiləri ilə ifadəsi: yazammadı, görəmmədi, qaçammaz, üzəmməz və s.
Sual cümlələrinin əsasən sual şəkilçiləri (-mı4) ilə ifadəsi: oxudunmu?getdinmi? və s.
Bu qrup dialekt və şivələr üçün səciyyəvi olan sözlərdən nümunə olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar: arğalı (maral, vəhşi qoç), gap eləməh (danışmaq), təyəlğa, ləvədə (ləqəb), yazı pişiyi (vəhşi pişik), şennih (kənd), muroul (taya), malaza (xirtdək), toy (dümbək), qəlbi (hündür), sōrux (döşəkağı), qorava (üzüm şirəsindən hazırlanan mürəbbə), badağon (pilləkən), tuş (yuxu) və s.
Sözün ortasında və təkhecalı sözlərin axırında C, yoxsa J səsi işlənilir? Qara: C — bacı, gecə, qoca, bic, ac Qırmızı: J — bajı, gejə, qoja, bij, aj (Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası, 1990)
Ayrıca qeyd etmək olar ki, /ŋ/ səsini daşıyan bir hərf bütün türk dillərində işlənilir. İstisna yalnız 4 dildir:
Ədəbi Azərbaycan türkcəsi: 1938-ci ildən /ŋ/ səsini daşıyan Ŋ ŋ hərfi işlənmir.
Türkiyə türkcəsi: Osmanlı əlifbasından latın əlifbasına çevirmə nəticəsində 1 yanvar 1929-cu ildən /ŋ/ səsini daşıyan hərf yoxdur, osmanlı əlifbasında ڭ (ñef) kimi yazılırdı.
Qaqavuzca: kirill əlifbası ilə yazılan 1895-ci ildə qaqavuzca ilk mətndə bu səs işlənməyib, ondan əvvəl yazı dili olmayıb.
Çuvaşca: kirill əlifbası ilə yazılan 1768-ci ildə çuvaşca ilk mətndə bu səs işlənməyib, ondan əvvəl yazı dili olmayıb.
Həmçinin qeyd etmək olar ki bir sıra türk dillərdində (qazax, tatar, başqurd, sibir, qumuq, noğay, qaraqalpaq və s.) C səsi əvəzinə daha çox J səsi işlənilir və ya ümumiyyətlə C səsi yoxdur.
Yiyəlik -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçiləri Türkiyə türkcəsində də -mı4 və -nı4 olan şəkilşilərin yiyəsiz analoqu kimi işlənir:
Türkiyə Türkcəsi
kapıyı kapa, ölüyü diriltmek, o ayakkabıyı al
Ayrım-Qarapapaq şivəsi
qapıyı qayır, ölüyü diritməh, o əkkavıyı al
Ədəbi Azərbaycanca
qapını bağla, ölünü diriltmək, o ayaqqabını al
Müqayisə dərəcəsini bildirən -rax, -rəh şəkilçiləri Qıpçaq dillərində (misal üçün, Tatarcada) indi də işlənir:
Ümumdünya İnsan hüquqları Bəyannaməsi I maddəsinin yazısı Azərbaycan dilinin ədəbi normasında və Gəncəbasar ləhcəsində:
Ədəbi Azərbaycanca
Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad və bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.
Gəncəbasar ləhcəsi
Pütün insannar ləyəğətnən hüquklarıŋa görə azat həm də baravar doğulullar. Olarıŋ (onnarıŋ) şuurrarınnan vijdannarı var, bir-birrərinə də munasibəttə qardaştıx ruhunda davrammalıdılar.
Hal-hazırda Gəncəbasar ləhcəsini və bu ləhcədə danışan kəsləri qoruyan qanun yoxdur. 2003-cü ilə kimi, Orfoepiya lüğətinin çıxmasına qədər el içində dil iki yerə ayrılırdı: loru dili və kitab dili, lakin orfoepiya lüğəti çıxandan sonra loru dili ədəbi Azərbaycan dilinə zidd oldu. Televiziyada ləhcələrə qarşı propaqanda başladı, Kinematoqrafda satira kimi çox vaxtı ağıllı olmayan qəhrəmanlar Gəncəbasar dilində danışır və nəticədə ələsalmadan qaçaraq təziq altında Azərbaycan əhalisi bu ləhcədən az işlədir, lakin Rusiyada bu ləhcədə danışan adamlar Azərbaycan televiziyasına baxmadığına görə bu propaqandaya uğramırlar. Başqa dövlətlər təcrübəsində ləhcə diskriminasiyası əşkarlanması var, beynəxalq hüquqda buna "linguisticism" deyirlər və bir sıra ölkələrdə, misal üçün ABŞ-də, ləhcə diskriminasiyasına görə cinayətkarlar 5 ilə kimi azadlıqdan məhrum edilirlər.
2012-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Folklor İnstitutu Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələrini yerli dillərlə yazılaraq çap etdi[8]
10 dekabr 2018-ci ildə Pavel DurovunTelegram mesajlaşma uyğulamasında (messenger) özəl dillər (custom languages) funksiyası təqdim olundu[9], və bir sıra uydurulmuş dillər (Kliqon, Yuxarı Valerian və s.), ləhcələr, həmçinin, Gəncəbasar Türkcəsində ("gencebasarca" kodu ilə[10]) də tərcümə başlandı. Hal-hazırda Telegram'ı Gəncəbasar ləhcəsində işlətməsi mümkündür[11]
