Azərbaycan geologiyası

Azərbaycan Respublikasının ərazisi geologiya cəhətdən Alp qırışıqlıq qurşağına daxildir. Böyük və Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissələrini və onları ayıran Kür dağarası çökəkliyini, həmçinin Orta Xəzər və Cənubi Xəzər çökəkliklərini əhatə edən müxtəlif quruluşlu qırışıq sistemlərdən ibarətdir. Azərbaycan Respublikasında yer qabığının qalınlığı 38–55 km arasında dəyişir. Maksimum qalınlığı Böyük Qafqaz ərazisində, minimum qalınlığı Talış dağları ətəklərindədir. Ərazinin geologiya quruluşunda çökmə, vulkanogen-çökmə, vulkanogen və kontinental süxurlardan təşkil olunmuş Kembridən əvvəlki dövrdən başlayraq müasir dövr çöküntüləri daxil olmaqla bütün geologiya dövrlərin çöküntü kompleksləri iştirak edir. Respublikada ən çox Mezozoy və həmçinin Kaynozoy yaşlı evgeosinklinal, miogeosinklinal və molass çöküntülər yayılmışdır. Az sahədə Paleozoyun subplatforma çöküntüləri və Alp Paleozoy-Kembridən öncəki metamorfik süxurlar var.^[1]

Azərbaycan Respublikasının əsas struktur vahidləri Böyük Qafqaz meqantiklinoriumu, Kür dağlarası çökəkliyi və Kiçik Qafqaz meqantiklinoriumdur.^[1]

Böyük Qafqaz meqantiklinoriumu mürəkkəb quruluşlu struktur olub, daxilində qədim strukturlarla yanaşı, cavan törəmə strukturlar da yerləşir:

Böyük Qafqaz antiklinoriumunun təsvir edilən bütün strukturları Girdiman çayında kəskin bataraq, şərqdə Xəzər sahillərində periklinal şəklində qapanır. Şamaxı-Qobustan sinklinoriumu sahəsində Vəndam antiklinoriumunun gömülmüş davamı Yavanıdağ-Səngəçal ağırlıq qüvvəsi maksimumu hesab edilir. Burada, Girdiman və Ağsu çayları arasında Maykop çöküntüləri üzərində qalın (1500 m) Dübrar fasiyalı Təbaşir çöküntüləri örtüyü (horizontal yerdəyişmə amplitudu 10 km) yerləşir ki, bu da basqal örtüyü adlanır. Qərbdə Mazım və Girdiman çayları arasında Vəndam antiklinoriumunun xeyli cənub hissəsi çaqıl daşları ilə örtülmüşdür.^[1]

Kür dağarası çökəkliyi uzun geologiya vaxat ərzində formalaşmışdır. Lakin müasir konfiqurasiyasını yalnız Oliqosen – dördüncü dövrdə almışdır. Çökəkliyin bünövrəsində uzununa istiqamətdə qərbdən şərqə və həmçinin şimaldan cənuba və əksinə pilləli enmə müşahidə edilir. Çökəklik törəmə struktur olub, üstdə yatan çöküntü layı qeyri-uyğun olaraq altdan yatan struktur kompleksi örtür. Quruluşunda köndələn qalxmalarla ayrılan iki çökəklik var: Orta Kür (Yuxarı Kür çökəkliyi Gürcüstan Respublikasındadır) və Aşağı Kür.^[1]

Kiçik Qafqazqabağı ön çökəkliyi Kiçik Qafqazın Somxeti-Ağdam zonasına paralel, cənub-şərq istiqamətdə uzanır. O, Paleogenin fliş tipli və Neogen-Antropogenin molass formasiyalı çöküntülərindən təşkil olunmuşdur; şimal-şərqdə Kür dərəsi boyu Yevlaxa dək yaxşı izlənən Küryarığı ilə, ondan şərqdə isə Bərdə-Beyləqan xətti üzrə keçən fleksur əyimi ilə hüdudlanır. Çökəkliyin qərbində Kiçik Qafqazqabağı yarıq ilə hüdudlanmasına baxmayaraq cənub-qərb sərhədi girintili-çıxıntılıdır.^[1]

Talış qırılıqlıq sahəsi Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsinin bilavasitə şərq davamını təşkil edir. O, köndələn istiqamətdə qalxmış Alpdan əvvəlki bünövrədə yerləşir; Üst Təbaşirin azqalınlıqlı Karbonat və Paleogen-Alt Eosenin fliş çöküntülərindən, Orta Eosen traxibazaltlarından və Oliqosen fliş çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Sahənin kiçik inruziv kütlələri Paleogendə yerləşir və qələvi bazalt, qabbro, diabaz-diorit və qabbro-monsonit-siyenit formasiyalara aid olub, yerləşdiyi vulkanogen süxurlarla birlikdə vahid maqmatik kompleks əmələ gətirir.^[1]

Burada Astara və Buravar antiklionriumları, Yardımlı və Cəlilabad sinklinoriumları, faylar, üstəgəlmələr və onları mürəkkəbləşdirən köndələn qalzım və çökəkliklər ayrılır.^[1]

Təbii yolla, geoloji proseslər nəticəsində əmələ gəlmiş, özünün maddi tərkibi, qeyri-adi forması, rəngi, estetik və mənəvi gözəlliyi, elmi və tarixi əhəmiyyəti ilə digər obyektlərdən seçilən və eyni zamanda turizm (geoturizm, ekoturizm və s.), rekreasiya sahəsində əhəmiyyət kəsb edə bilən obyektləri Nadir Geoloji Obyektlər (NGO) və ya geoloji təbiət abidələri adlandırmaq olar.

NGO-ların növləri üzrə təsnif edilməsi onların mühafizəsi və istifadəsi proqramının hazırlanması üçün başlıca şərtlərdən biridir. Belə ki, hər bir obyektin özünəməxsus geoloji, geomorfoloji və s. xüsusiyyətləri vardır və bunların da mühafizəsi və istifadəsi bu müxtəlifliyin nəzərə alınması ilə aparılır. Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsində məlum olan və yeni aşkarlanmış NGO-lar bir sıra oxşar əlamətlərinə və növlərinə görə aşağıdakı təsnifatı, kateqoriyalara və ranqlara bölünmüşdür. Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsində NGO-ların təsnifatı, ranqları və kateqoriyaları verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsində aşkarlanmış NGO-lar növlərə, ranqa və kateqoriyaya bölünmüşdür. Belə təsnifatın aparılmasında əsas götürülən şərtlər birinci növbədə obyektlərin geoloji proseslər nəticəsində əmələ gəlməsi ilə onun nadirliyi, nadirliyin, mənşə və formanın oxşarlığı, nəhayət, obyektin rekreasiya obyekti kimi yararlı olub-olmamasından ibarət olmuşdur. NGO-ların ranqlara (statusa) bölünməsində isə onların elmi və təcrübi cəhətdən nə qədər əhəmiyyət kəsb etmə və dünya miqyasında təkrarolunmazlıq prinsipləri əsas götürülmüşdür.

Kateqoriya baxımından nadir geoloji obyektlər daha geniş məhfumlarda cəmləşirlər ki, bunlar da birinci növbədə, onların maddi tərkibləri və oxşarlıqları ilə əlaqədar seçilmişdir.^[2]

Aşağıda Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsinin Nadir Geoloji Obyektlərinin təsnifat cədvəli verilmişdir:

Nadir Geoloji Obyektlərin (NGO) təsnifatı, ranqları və kateqoriyaları cədvəli

Sıra №-si	Təsnifat (növ)	Ranqlar (status)	Kateqoriyalar
1	Hidrogeoloji-hidroloji (bulaqlar, şəlalələr, göllər, çaylar)	Dünya	Lanşaft (meşə, torpaq və s. örtüklər)
2	Geomorfoloji (struktur, skulptur relyef formaları və s.)	Beynəlxalq	Geoloji (paleontoloji, stratiqrafik, tektonik)
3	Tektonik (sürüşmələr vəs.)	Respublika	Geomorfoloji (müxtəlif relyef formaları, karstabənzər boşluqlar)
4	Mineraloji (maraqlı yataqlar və təzahürlər)	Bölgə	Su (bulaqlar, şəlalələr, göllər, çaylar)
5	Petroqrafik (teşenitlər və s.)	Yerli	Tarixi-bəddi-təbiət (milli parklar, qoruqlar və s.)
6	Karstoloji (karbonat tərkibli süxurlardakı boşluqlar)
7	Vulkanik (palçıq vulkanları)
8	Paleontoloji (fauna məzarları)
9	Kosmogen (meteorit)
10	Dağ-geoloji (balneoloji istirahət kompleksləri)
11	Yanar qaz (metan və s. qaz təzahürləri)
12	Tarixi-bəddi-təbiət qoruqları
13	Təbii geoloji açılışlar

^[2]

Azərbaycan Respublikasının Qərbi Xəzəryanı hissəsinin Nadir Geoloji Obyektlərinin təsnifatı cədvəli

№	Adı	İnzibati rayon	Növ	Kateqoriya	Ranq, status	Turizm
1	Zənguləş “İstisu” təzahürü	Astara	Hidrogeoloji	Su	Yerli	Eko, balneoloji
2	“Yanar bulaq” kompleksi	“”	“”	“”	“”	Ekoturizm
3	Haftoni “İstisu” kompleksi	Lənkəran	“”	“”	Bölgə	Balneoloji
4	Havzavu “İstisu” təzahürü	""	""	""	Yerli	""
5	Masallı “İstisu” kompleksi	Masallı	""	""	Respublika	Eko, balneoloji
6	Mişarçay şəlaləsi	""	Hidroloji	""	Yerli	Ekoturizm
7	Masallı Şəlaləsi	""	""	""	Respublika	""
8	“Yanardağ”, “İstisu” kompleksi	""	Hidrogeoloji	""	Yerli	Eko, balneoloji
9	Yardımlı şəlaləsi	Yardımlı	Hidroloji	""	Respublika	Ekoturizm
10	Zeynələzir şəlaləsi	""	""	""	Yerli	""
11	Çayrud şəlaləsi	Lerik	""	""	Bölgə	""
12	“Soqlan bulaq”	""	""	""	Yerli	""
13	Afurca şəlaləsi	Quba	""	""	Bölgə	Eko, geoturizm
14	Kunxirt şəlaləsi	""	""	""	Yerli	Ekoturizm
15	Xaltan “İstisu” təzahürü	""	Hirogeoloji	""	Bölgə	Balneoloji
16	Laza qrupu şəlalələr	Qusar	Hidroloji	""	""	Eko, geoturizm
17	Allar “Qız qalası” kompleksi	Yardımlı	Geomorfoloji	Nümunə	Respublika	""
18	Nesli mağaraları	Lerik	""	""	Yerli	""
19	Arvana (Peştəsər lay dəstəsinin) qayalıqları	Yardımlı	""	Geoloji	“”	""
20	Deman (Nesli lay dəstəsinin) qayalıqları	""	""	""	“”	""
21	Səngəçal_Umbakı obyekti	Qobustan	""	Geomorfoloji	“”	""
22	Nərimankənd mağaraları	""	""	""	“”	Ekoturizm
23	Təngialtı keçidi	Quba	""	""	“”	Eko, geoturizm
24	"Beşbarmaq" dağı	Siyəzən	""	""	Bölgə	Eko, geo, dini turizm
25	"Bənövşə nənənin piri"	Quba	“”	“”	Yerli	“”
26	Təngialtı mağarası	""	Karstoloji	""	“”	Eko, geoturizm
27	“Baxşılı” sürüşməsi	Xızı	Tektonik	Geoloji	“”	“”
28	“Kalaxan” qalası	Lerik	Petroqrafik	""	“”	“”
29	Maqnetitli qara qumlar	Lənkəran	Mineraloji	""	Bölgə	Eko, geo, balneoloji
30	Kirməki vadisi	Binəqədi	Paleontoloji	""	Dünya	Eko, geoturizm
31	Yardımlı (Arus) meteoriti	Yardımlı	Kosmoloji	""	“”	Ekoturizm
32	“Yanar dağ”	Masallı	Yanar qaz	""	Yerli	“”
33	“Yanar dağ”, Məhəmmədli yolu	Abşeron	“”	“”	Bölgə	“”
34	Xınalıq, "Atəşgah"	Quba	“”	“”	“”	Eko, dini
35	Quba-Xınalıq yolu	""	Təbii geoloji açılışlar	""	“”	Eko, geoturizm
36	Giləzi-Xızı yolu	Xızı	""	""	“”	“”
37	Qusar-Laza yolu	Qusaer	""	""	“”	“”
38	“Böyük daş” qoruğu	Qobustan	Tarixi-bədii-təbiət	""	Dünya	Ekoturizm
39	Kirməki palçıq vulkanı	Abşeron	Vulkanik	""	“”	Eko, geoturizm
40	“42-ci km” palçıq vulkanı	Qobustan	""	""	Beynəlxalq	“”
41	Kaftaran qrupu palçıq vulkanı	""	""	""	“”	“”
42	Daşgil palçıq vulkanı	""	""	""	“”	“”
43	Qalmaz palçıq vulkanı	Hacıqabul	""	""	Respublika	“”
44	“Beşbarmaq” palçıq vulkanı	Siyəzən	""	""	“”	“”
45	Masallı “İstisu” kompleksi	Masallı	Dağ-geoloji	Hidrogeoloji	“”	Balneoloji
46	Haftoni “İstisu” kompleksi	Lənkəran	""	""	Bölgə	“”
47	Havzavu “İstisu” kompleksi	""	""	""	“”	“”
48	Yanardağ”, “İstisu” kompleksi	Masallı	""	""	Yerli	“”

• Azərbaycanın Qərbi Xəzəryanı hissəsinin geoloji təbiət abidələri və onların turizm potensialı / Q. İ. Hacıkərimov, F. Abdullayev ; baş red. H. S. Bağırov ; red. S. Mikayılqızı. - Bakı : Ziya, 2012. - 152 s. : rəngli foto ; 20,5 sm. - Biblioqr.: s. 146. - 200 экз. səh. 7-12^{[ölü keçid]}

• AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutu
• Geologiya

1. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7} Azərbaycan – Geologiya – Tektonik Quruluş Arxivləşdirilib 2016-04-14 at the Wayback Machine Azerbaijan.az
2. ↑ ^{1 2} Azərbaycanın Qərbi Xəzəryanı hissəsinin geoloji təbiət abidələri və onların turizm potensialı / Q. İ. Hacıkərimov, F. Abdullayev ; baş red. H. S. Bağırov ; red. S. Mikayılqızı. - Bakı : Ziya, 2012. - 152 s. : rəngli foto ; 20,5 sm. - Biblioqr.: s. 146. - 200 экз. səh. 7-12

• Geologiya və Geofizika İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA)