Şərqi Zaqafqaziyada xristianlıqdan və İslamdan əvvəlki mifologiya haqqında çox az şey məlumdur; bununla bağlı mənbələrin əksəriyyəti əsasən Strabo kimi Yunan tarixçilərinə və arxeoloji dəlillərə söykənməktədir.
Barhail iki əsas Tanrıdan biri idi.[1] Sağ əlində günəş, sol əlində ay tutur. Sağ əli Şərqi, sol əli isə Qərbi göstərir. Əgər bir anlıq sağ əlini düşürsə, dünya əbədi zülmətə qərq olacaq. Günlərin daha uzun və ya daha qısa olmasına qərar verir.
Səbail iki böyük tanrıdan biri idi. Dəniz və küləyin qoruyucusu idi. Bərhailə qarşı dik durur. Sol əli okeanı qitələrdən ayırır, daşqınların qarşısını alır. Sağ əli havanı sakitləşdirir, əgər o əli düşərsə, tufanlar və fırtınalar baş verə bilər.
Strabo günəşin, göyün və hər şeydən öncə ayın tanrılarını adlandırır və onları yunan tanrıları Helios, Zevs və Selene ilə bərabərləşdirir:[2]
Strabona, insan qurbanlığı xristianlıqdan əvvəlki Albaniyada geniş istifadə edilmişdir.
Bir çox bütpərəst xalqlardan fərqli olaraq, Qafqaz albanları atalarına ibadət etmirdilər.
Şərqi Albaniyada müqəddəs torpaqlar Xəzər dənizi adalarındaydı.
Yunan, Çin və Tengrist mifologiyasındaki kimi, yerli sakinlər də bir sıra dağları müqəddəs sayırdılar . Yerli rəvayətlərə görə müqəddəs dağların siyahısı:[3]
Demək olar ki, hər bir bütpərəst məbəd kilsələrə çevrildi. Məşhur məbədlər:
Hunlar Qafqaza eramızın VI əsrində köç etmişlər . Buraya özləri ilə qayda-qanunlarını da gətirdilər. İsrail Yepiskopu, Hunların adətləri və tanrıları haqqında yazdı:
Əfsanəyə görə, Bartholomeus Bakıya ətrafında, Xəzərin sahilində bir yerə gəldikdən sonra yerli padşahın psixiatrik müalicə alan qızı Polimiusa padşahın ərazisində təbliğat haqqı verilir. Abdiasın apostol aktlarına görə yerli insanlar Astarot adlı tanrıya inanırdılar . Yerli kahinlərlə bir yarışda, Bartholomeu tanrıçanın gözləri önündə böyük bir kütlə topladı və tanrı özünü göstərmək üçün etiraz etdi. Lakin heykəl parçalandı və bir mələk ortaya çıxdı. Mələk camaata həddindən artıq böyük ibadət ilahisini açdı. Tamamilə qara, "kəskin üzlü" və nəfəsi alov və kükürddən ibarət olan ilahə mələk tərəfindən zəncirlə bağlandı və göndərildi. Yenicə gördüyü mənzərəyə heyran qalan padşah dərhal bir çox rəiyyətləri ilə birlikdə vəftiz edildi. Padşahın qardaşı Astyaqe vəftizi eşidən kimi xristian icmasına müharibə elan etdi. Odunla döyüldükdən sonra Bartolomeunun diri-diri dərisi soyuldu və nəhayət Qız qalasının qarşısında başı kəsildi.
Moisey Kalankatlının və III Vaçaqanın dediyinə görə, Albaniya dindarları bütpərəst keşişləri təqib edib, onlara işgəncə verdi və zorla xristian etdilər. Rustak adlı bir şəhərdə Kilsə Mədrəsəsi qurub və bütpərəst evliliklərdən doğan uşaqları xristian olaraq böyüdüldü.
Azərbaycanın islamlaşma dövründə yaşayan müşriklər haqqında çox məlumat yoxdur, çünki onlar İslam gəlişindən müsəlman olmuşdular və ya edam edilmişdilər. Azərbaycan tarixçisi Sara Aşurbəylinin dediyinə görə Şirvanın bir neçə şahı kafirlərə qarşı vuruşmuş və hətta kafirlər tərəfindən öldürülmüşdür. Estaxri müşriklərin hələ 10-cu əsrdə mövcud olduğunu bildirir.[7] Andalusiyalı səyyah Əbu Həmid əl-Qarnati 12-ci əsrdə Dərbənd şəhərinin yaxınlığındakı dağ kəndlərində müşriklərin yaşadıqlarını söyləyir .
Monqol istilası Azərbaycanda bütpərəstliyin ikinci bir dalğası sayıla bilər, ancaq Qazan xanın İslamı dövlət dini olaraq qəbul etməsindən sonra bütpərəstlik və şamanizm tez bir zamanda dağıldı.
Bununla bağlı böyük arxeoloji tapıntılar xüsusilə Xınışlı yaşayış yerində (ona yaxın kənd Böyük Xınışlıda) və Çıraqlı, Dağkolanında mövcuddur. Bunlar yerli daşlarla düzəldimiş bütlər idilər. Onların əksəriyyətinin başları və əlləri yoxdur. Əksəriyyətinin uzunluğu insan boyu qədərdir. Onlar eramızın son əsrlərinə aiddir . Büt düzəltmə texnikası yunan-Roma bütlərinə nisbətən geri qalmaqdadır.[8]
Paqanizm əsasən folklor mədəniyyətinə təsir edib . Fövqəltəbii varlılqlar ( divlər, hurilər, cırtdanlardan bəhs edən nağıllar və dini mərasimlər), müqəddəs ziyarətgahlar (pirlər) Azərbaycanda bu gün də mühüm rol oynayır. Vozmezdie və Üör kimi Azərbaycanın metal dövrünə aid əsərlərdə ümumiyyətlə bütpərəstliyə istinad edilir.