Xınalıq

Xınalıq və ya yerli dildə: Kətiş — Azərbaycan Respublikasının Quba rayonunun eyni adlı inzibati ərazi vahidində kənd və həmin ərazi vahidinin mərkəzi. Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarından, Şahdağ xalqlarının nümayəndələrindən biri olan xınalıqlıların tarixi və mərkəzi məskəni. Quba xanlığı dövründə Xınalıq mahalının, SSRİ dövründə Xınalıq kənd sovetliyinin,^[1] hazırda Xınalıq bələdiyyəsinin mərkəzi (1999-cu ildən). Dünyanın ən yüksək yaşayış məntəqələrindən biri (dəniz səviyyəsindən 2180 metr yüksəklikdə. 5000 illik tarixə malik olan Xınalıq fenomeni təkcə Azərbaycan tarixində deyil, həm də bəşər tarixində ən zəngin etnoqrafik dəyərlərdən biri, əfsanəvi yaşayış məntəqəsidir.

Xınalıq
41°10′40″ şm. e. 48°07′37″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Rayon	Quba rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü	2.350 ± 1 m
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	2.075 nəf.
Digər
www.xinaliq.az
Xınalıq
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

2023-cü ildə xınalıqlıların mədəni mühiti və köç yolu UNESCO Dünya irsi olaraq qeydiyyata alınmışdır.^[2][3]

Böyük Qafqaz dağları silsiləsinin Şahdağının yaxınlığında dağlar ilə əhatə olunmuş bir ərazidə, Baş Qafqaz və Yan silsilələri arasındakı çökəklikdə olan Xınalıq kəndi, Quba şəhərindən 57 km cənub-qərbdə, Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərindən isə 225 km məsafədə, 41°10′41″ şimal enində və 48°07′36″ şərq uzunluğunda yerləşir.

8 avqust 1930-cu ildən Qonaqkənd rayonunun tərkibində olmuş Xınalıq kəndi 4 dekabr 1959-cu ildən Quba rayonunun ərazisinə keçirilmişdir. İnzibati-ərazi bölgüsünə görə SSRİ dövründə Qalayxudat kəndi ilə birlikdə Xınalıq kənd sovetliyinin tərkibində olan Xınalıq kəndi həmin kənd sovetliyinin mərkəzi olmuşdur.^[4][5]

Hazırda kənd Xınalıq bələdiyyəsinin ərazisindədir. 1999-cu ildə yaradılmış Xınalıq bələdiyyəsinin tərkibinə Xınalıq kəndindən başqa Qalayxudat kəndi də daxildir.^[6]

Azərbaycan Respublikası Seçki Məcəlləsinin 29-cu maddəsinə uyğun olaraq "Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi vahidində yaradılmış Seçki Dairələrinin Siyahısı"na əsasən Xınalıq bələdiyyəsi 52 saylı Quba seçki dairəsinin hüdudlarındadır.^[7] Xınalıq kənd orta məktəbinin binasında həmin dairənin 64 saylı seçki məntəqəsi yerləşir.^[8]

Xınalıq kəndində Quba rayon İcra Hakimiyyəti Başçısının Xınalıq inzibati ərazi vahidi üzrə nümayəndəliyi, Xudat Sərhəd Dəstəsinin "Xınalıq" sərhəd zastavası,^[9] poçt şöbəsi, Xınalıq dövlət tarix-mədəniyyət və etnoqrafiya qoruğunun müdiriyyəti, Mədəniyyət evi, orta ümumtəhsil məktəbi, Şadlıq evi, Azercell və Bakcell mobil operatorlarının stansiyaları vardır. Kənddə həmçinin, Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin Quba rayon polis şöbəsinin 25 nömrəli polis sahə məntəqəsi yerləşir.^[10] 2013-cü ildə kənd ərazisində Şahdağ milli parkının nəzarət-buraxılış məntəqəsi inşa edilmişdir.^[11]

Xınalıq kəndinin əhalisi 1837 nəfərdir. Əhalinin əsas məşğuliyyəti heyvandarlıqdır. Xalq sənətkarlığı inkişaf etmişdir. Son illərdə turizm inkişaf etməkdədir.

Xınalığın köhnə məhəllələrində indiyə kimi 153 ev salamat qalmışdır və bu evlərdə 1360 nəfər yaşayır. Xınalıqda 82 qədimi ev tam və qismən dağılmışdır.

Kənd küçələrinin uzunluğu təxminən 5 kilometrdir.

Xınalığın inkişafı onun tarixi hissəsindən kənara çıxmış və hazırda Xınalıq çayının kənarında yeni yaşayış massivi salınmışdır. Xınalığın yeni yaşayış massivindəki 53 evdə 58 ailə yaşayır.

2011-ci ilin əvvəlinə Xınalıqda 370 təsərrüfat vardır.

"Xınalıq" sözü oykonimdir.^[12]

Xınalıq adının onun tarixi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Kəndə Xınalıq adı onun qarşısında yerləşən dağın günəş çıxanda verdiyi rəngə uyğun olaraq verilmişdir. Xınalıq adı təxminən XIX əsrin 50–60-cı illərindən sonra işlənməyə başlanmışdır.

Tədqiqatçıların fikrincə, oykonim "xeni" sözündən və Azərbaycan dilində mənsubiyyət anlayışı bildirən "-lıq" şəkilçisindən düzəlib, "Xenidən olanlar, xenililər" mənasındadır.^[12]

Qədim zamanlardan indiyə qədər Xınalıq kəndi və əhalisi özlərini "Kətş xalqı" ("Kədid" və ya "kədtid"), öz kəndlərini isə "Kətiş" adlandırırlar. Bu da çoxlu sayda "kətid"lərin yaşadığı yer mənası verir. Bu sözlərin mənası "müqəddəs" deməkdir.

Xınalıq barəsində tarixi tədqiqatlar çox azdır. Tarixçilərin ilkin araşdırmalarına görə, Xınalıq kəndi bizim eramızdan əvvəl salınıb. Əsasən Xınalıq etnosunun və dilinin tarixi araşdırmalarına və rəvayətlərə əsaslanan tədqiqatçılar Xınalıq kəndinin tarixinin təxminən 5000 il olduğu ehtimal edirlər.

Xınalıq orta əsr yaşayış yeri Qudyalçayın sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 2180 metr hündürlükdə, Qızılqaya yastanının cənub-şərq yamacında, strateji baxımdan çox əlverişli məkanda salınmışdır və hal-hazırda müasir kənd tikililəri ilə davam etdirilmişdir. Qala divarlarının qalıqları Xınalığın şimal və şimal-qərb tərəfində dar bərzəxdə arxeoloqlar tərəfindən qeydə alınmışdır. Yaşayış yerinin cənub-şərq tərəfindən yerləşən giriş isə piramida biçimli qüllə ilə mühafizə olunurdu.^[13] Xınalığın orta əsrlərdə mahal mərkəzi olduğu ehtimal edilir.^[14][15]

Xınalıqlılar özlərini Nuh peyğəmbərin nəslindən olanlar kimi sayırlar.^[16][17] Onların fikrincə, Nuh peyğəmbərin tufanı dövründə Ketş kəndi Ketş dağlarında yerləşirdi. Sonradan Allah tərəfindən baş verən zəlzələ zamanı orada heç bir ev salamat qalmamışdır, bütün evlər dağılmışdır. Əhalinin çox hissəsi həlak olmuşdur. Sağ qalanlar isə, çayı keçərək kiçik bir təpəyə qalxmışlar və beləliklə də Xınalıq yaranmışdır. Xınalıqlılar hesab edilər ki, tufandan sonra Nuhun oğulları – Sam və Ham müxtəlif yerlərə köç etmiş və yalnız Yafət öz oğulları ilə həmin yerlərdə qalmış və buradan da Qafqaz xalqları törənmişdir. Dəniz səviyyəsindən 2000 metrdən də artıq yüksəklikdə yerləşən kənd ərazisində rast gəlinən balıqqulağı və daşlaşmış balıq sümüklərini xınalıqlılar bu rəvayətin təsdiqi kimi göstərilir, burada bir vaxtlar baş vermiş tufan və daşqından xəbər verir.

Bəzi müəlliflərin fikrincə eramızdan əvvəl I əsrdə bu ərazidə "get" tayfaları yaşamışdır.^[18]

Xınalıqlıların əcdadları barədə məlumatlara Strabon və Plininin əsərlərində rast gəlinir.

Xınalıqlıların qədim yunan alimi Strabonun 17 cildlik "Coğrafiya" əsərində göstərdiyi, hərəsi öz dilində danışan 26 alban tayfasından biri olduğu güman edilir.^[19] Xınalıqlılar həmin 26 alban tayfasından biri olmasını Xınalıq kəndi ərazisində olan çoxsaylı alban qəbiristanlıqları və digər alban tayfalarının məlum olan dillərindən fərqli olan dili təsdiq edir.

Alban tarixçisi Musa Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində Albaniyanın şimal–qərbində bir əyalət Xeni adlandırılır. Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, Xınalıq kəndinin adı həmin əyalətin adını əks etdirir.^{[mənbə göstərin]}

Müxtəlif tarixi mənbələrə görə, Xınalıq erkən orta əsrlərdə mahal mərkəzi, kiçik şəhər olmuşdur.

Bunu XIII əsr ərəb müəllifi Yaqut əl-Həməvi "Mücəm əl-buldan" (azərb. "Ölkələrin əlifba sırası ilə sadalanması"‎) adlı lüğətində Xınalığın Xazaran dağ keçidində kiçik şəhər olduğunu bildirən yazısı da sübut edir.^[15][20] Həmin "Coğrafiya" lüğətindən aydın olur ki, Xınalıq kəndi VII-X əsrlərdə mədəni mərkəz olmuş, orada bir çox alimlər yetişmişlər.

Şeyx İbrahimin fərmanı ilə XIV əsrin sonu – XV əsrin əvvəllərində Xınalığın idarə olunması qaytaq usmisinin (hakiminin) oğlu Məhəmməd bəyə həvalə edilmişdi.^[21]

Kəndə aid ən qədim tarixi faktlardan biri Nadir şah Əfşarın dövrünə aiddir. "Gülüstani-İrəm" əsərində Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığına görə, Dağıstana yollanan Nadir Altı-Ağac istiqamətindən Dərəkəndə gedir və Dağıstan sərdarına ərzaq toplamaq barədə göstəriş verir. O, buradan oğlu Rzaqulu mirzəni Şabran yolu ilə Dərbəndə göndərir. Qoşun hissələri üç yerə ayrılır və Nadirin özünün başçılıq etdiyi dəstə Buduq və Xınalığa gedir və buradakı qaçaqları cəzalandırır. Həmin ərazilərdə qətl-qarət törədən Nadir qayıdıb Qubanın Gilyar adlı yerində öz ordusuna yetişir.^[22]

Əsas məqalə: Xınalıq mahalı

Quba xanlığı dövrünə aid XVIII yüzilliyin sənədlərində göstərilir ki, Xınalıq kəndi Xınalıq mahalının mərkəzi olmuşdur. Həmin dövrdə xanlıq 10 mahala bölünmüşdü və həmin mahallardan da biri Xınalıq mahalı idi.^[23] Tarixi ədəbiyyatda olan bir məlumata görə Xınalıq mahalının kənd icmaları nəinki xəzinəyə vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad idilər, hətta xandan bəxşişlər alırdılar.^[24]

F. F. Simonoviçin yazdığına görə isə, Quba malikanəsi 8 mahala bölünmüşdü. Buduq və Xınalıq həmin mahallardan idilər və hər biri 9 kəndi birləşdirirdi. İki mahalın ərazisi birlikdə, coğrafi mövqeyinə görə "Dağıstan" adlanırdı. Həmin mahallar Qonaqkənd, Yerfi, Cimi, Xaltan, Utuq, Dərk, Söhüb, Buduq, Zeyid, Cek, Qrız və Xınalıq kəndlərini birləşdirirdi. Bu kəndlərdə 950-yə qədər təsərrüfat mövcud idi.^[25] P. Q. Butkov da Buduq və Xınalıq mahallarını birlikdə "Quba Dağıstanı" adlandırır və bildirir ki, Buduq mahalı 13 kəndi əhatə edir və həmin kəndlərdə 387 təsərrüfat vardır. Buduq, müəllifin sözünə görə, həmin kəndlərin ən böyüyüdür. Xınalıq mahalında cəmi 4 kənd birləşmişdi. Bunlar Xınalıq (200 ev), Qrız (180 ev), Cek (130 ev) və Əlik (100 ev) kəndləri idi.^[26]

Qubanın ticarət mərkəzi kimi şöhrəti artana qədər, XIX əsrin əvvəllərində Xınalıqlıların geniş dünya ilə əsas əlaqəsi Qəbələ vasitəsi ilə olmuşdur.

XIX əsrin 40-cı illərində Buduğun inzibati-ərazi baxımından mövqeyi daha da genişlənir və kənd Anaqdarin, Buduq və Xınalıq mahallarından təşkil olunmuş "Sahə" mərkəzinə çevrilir. Buduq sahəsinə 34 kənd (Anaqdarin və Xınalıq mahallarının hər birində 9 kənd və Buduq mahalında 16 kənd) daxil idi.^[27][28][29]

Uzun illər gediş-gəlişin çətin olduğu bu məkanda yaşayan xınalıqlıların müasir dövrümüzə qədər öz varlıqlarını qoruyub saxlamalarının əsas səbəbi, məhz başqa xalqlarla inteqrasiyada olmamalarıdır. Lakin buna baxmayaraq, onlar heç də Azərbaycanda və dünyada cərəyan edən başlıca qlobal hadisələrdən kənarda qalmamış, ölkənin digər xalqları qədər bu hadisələrin iştirakçısı olmuş və problemlərin həllinə öz töhfələrini verməklə yanaşı, bu problemlərin yaratdığı fəsadlardan da öz nəsiblərini almışlar.^[30]

Digər şahdağlılar kimi xınalıqlılar da Birinci və İkinci dünya müharibələrində, həmçinin Qarabağ müharibəsində iştirak etmiş, müharibənin digər iştirakçıları kimi onlar da ağır itkilərə məruz qalmış, Vətənin azadlığı uğrunda canlarını fəda etmişlər. Xüsusilə, 1941–1945-ci illərdə baş vermiş Böyük Vətən Müharibəsi onların demoqrafik inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Belə ki, əsasən Quba – Qusar – Şabran zonasında 1941-ci ilin oktyabrında təşkil edilmiş 223-cü diviziyanının tərkibində müharibəyə yollanmış yüzlərlə şahdağlıların çox böyük əksəriyyəti cəbhədən öz doğma yurdlarına dönməmişdir. Lakin onların müharibədə iştirakı barədə lazım olduğu qədər informasiya toplamaq çox çətindir. Bunun əsas səbəbləri indiyə qədər bu sahədə heç bir fundamental tədqiqatın aparılmamasıdır. Xüsusilə də şahdağlıların özlərinin mövzunu araşdırmaması bu sahədə həqiqətlərin üzə çıxmaması ilə nəticələnmiş və boşluqlarla müşahidə olunan bir müstəvi yaratmışdır.^[30]

1987-ci ildə Azərbaycan SSR hakimiyyət orqanlarının xüsusi qərarına əsasən Xınalıq kəndinin qəsəbəyə çevrilməsi məsələsi Sentrosoyuzlayihə İnstitutunun Bakı filialına həvalə olunmuşdur. Arxitektorlar Xınalıq qəsəbəsinin baş planını və layihəsini hazırlamışlar. Həmin baş plana əsasən qədim Xınalıq kəndi tarixi dövlət qoruğu kimi saxlanılmalı və kəndin cənub sahilində qəsəbə salınmalı idi.^[31] Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərəfindən Xınalığın sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına dair verilmiş xüsusi sərəncamda ayrı-ayrı nazirliklər, idarə və təşkilatların yerinə yetirəcəkləri vacib vəzifələr konkret göstərilmişdir.^[32]

Lakin Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 23 sentyabr 1987-ci il tarixli sərəncamı^[33] tam icra olunmamış və Xınalıq qəsəbə statusunu ala bilməmişdir.

Xınalığın tarixi-mədəni-etnoqrafik kompleks kimi tamlığı hazırda təhlükə altındadır. Bunun əsas səbəbləri XX əsrin 60-cı illərindən etibarən başlamışdır. Həmin vaxtdan Xınalığın tarixi görkəmi dəyişməkdədir. Öncə rabitə və telefon xətləri, sonra isə mobil operatorların Xınalıq kəndinin üstündə yüksələn qüllələri, kəndə çəkilmiş dəmir su borlarından və su çənindən ibarət su təminatı sistemi, kəndin tarixi hissəsində tikilmiş mədəniyyət evi və şadlıq sarayı, evlərin müasir materiallardan istifadə olunmaqla tikilən damları və pəncərələri kəndin tarixi görkəmini dəyişdirməkdədir.

Xınalıq kəndi özünəməxsus unikal memarlıq görkəminə malikdir. Burada orta əsrlərə aid Atəşpərəst məbədi, Xıdır Nəbi türbəsi, Şeyx Şalbuz, Əbu Müslim məscidləri, mağaralar və çox sayda öyrənilməmiş arxeoloji abidələr mövcuddur.^[34]

Xınalıq kəndi XVII-XIX əsrlər abidəsi kimi Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarı ilə "Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı"na daxil edilmişdir. Həmin siyahıda abidənin inventar №-si 9-dur.^[35]

Xınalıqda yerləşən memarlıq abidələri Adı Kateqoriya Tipi Əhəmiyyəti Tarixi İnventar nömrəsi Xınalıq kəndi Kənd Memarlıq Dünya əhəmiyyətli XVII-XIX əsrlər 9[35] Qüllə Qüllə Memarlıq Ölkə əhəmiyyətli 1537-ci il 301[36] Abdullayevin yaşayış evi Yaşayış evi Memarlıq Yerli əhəmiyyətli XIX əsr 4614[37] Atəşpərəst məbədi Məbəd Memarlıq Yerli əhəmiyyətli XIX əsr 4647[38] Məscid Məscid Memarlıq Yerli əhəmiyyətli XIX əsr 4648[39] Məscid Məscid Memarlıq Yerli əhəmiyyətli XIX əsr 4650[40] Məscid Məscid Memarlıq Yerli əhəmiyyətli XIX əsr 4651[41] Şeyx Şalbuz məscidi Məscid Memarlıq Yerli əhəmiyyətli XIX əsr 4649[42]

Xınalıq kəndi 2007-ci ildə Dünya Abidələr Fondunun nəzarət edilən abidələr siyahısına salınıb. Həmin siyahıda dünyada ən çox təhlükə altında olan 100 abidə yer alıb. Qurumun açıqlamasında bildirilib ki, Xınalıq kəndinə əsas təhlükə iqtisadi inkişaf tempidir:

"Xınalıqla Quba arasında yol çəkilməsi bu kəndin təbiətini dəyişib. Əvvəllər təcridolunmuş vəziyyətdə olan kənd indi həm turistlər, həm də kommersiya fəaliyyəti üçün əlçatan bir yerə çevrilib. Bunlar kənd əhalisi üçün yeni gəlir mənbəyi olsa da, Xınalığın unikal xarakterinin pozulacağı ilə bağlı ciddi narahatlıq var".

— Dünya Abidələr Fondunun açıqlaması^[43]

Dünya Abidələr Fondu ümid edir ki, Xınalığın nəzarət siyahısına salınması onun unikallığını saxlamaq şərtilə kəndin xariclə əlaqələrini genişləndirəcək.^[44]

Xınalıq kəndi 2007-ci ildə Dünya Abidələr Fondunun nəzarət etdiyi abidələr siyahısına salınıb. Həmin siyahıda dünyada ən çox təhlükə altında olan 100 abidə yer alıb. Qurumun açıqlamasında bildirilib ki, Xınalıq kəndinə əsas təhlükə iqtisadi inkişaf tempidir.

1. Dəmirçi pir
2. Atəşgah piri
3. Qırmızı pir
4. Öküz piri
5. Xəmir piri
6. Suta piri
7. İncə piri
8. Qiblə qızlar piri
9. Muqoz ağaclıq piri
10. Qara güney ağaclıq piri
11. Pir dərə piri
12. İbrahim Xəlil baba piri
13. Şeyx doğuş baba piri
14. Şeyx Şalbruz baba piri

Kəndin aşağı məhəlləsində də adı unudulmuş daha 4 pir vardır.

1. Xıdır Nəbi türbəsi, XV əsr
2. Pirə Comərd türbəsi, 980-cı il
3. Möhüc baba türbəsi,...
4. Şeyx İsrafil türbəsi, XVI əsr
5. İbrahim Xəlil türbəsi, XIII əsr
6. Cabbar baba türbəsi, XVIII əsr
7. Seyidqələm baba türbəsi, XVIII əsr
8. Əhməd Əfəndi türbəsi, XIX əsr
9. Əbdülrəhman baba türbəsi, XX əsr
10. Seydi baba türbəsi, XX əsr
11. Muğam baba türbəsi, XIX əsr

İslamın qəbulundan sonra Azərbaycanda, o cümlədən Xınalıqda çoxlu məscidlər inşa olunmuşdur. Yerli əhalinin ibadət etmək məqsədilə üz tutduqları məscidlər aşağıdakılardır:

1. Əbu Müslüm məscidi, VIII əsr, 340 yerlik Əbu Müslüm məscidini, deyilənlərə görə, Abbasi Xilafətinin banisi məşhur sərkərdə Əbu- Müslünm əl-Xorasani VIII əsrdə tikdirib. Məscidin yanındakı dağılmış ibadətgahda olan runo, rus, alban və ərəb əlifbası ilə yazılan daş kitabələrin hamısı inşa olunan məscidin divarlarına hörülmüşdür. Hal- hazırda Əbu Müslüm məscidi kəndin əsas məscidi – Cümə məscidi kimi fəaliyyət göstərir və tarixi abidə kimi qorunur. Qonşu Qrız kəndində də eyni adlı məscid vardır.
2. Pirə Comərd məscidi, 980-cı il, 192 yerlik Bu məscid kəndin şimal-qərbində yerləşir. Məscidin bürcünün hündürlüyü hazırda 7 metrdir, içəri hissəsi isə 5 metrə bərabərdir. Kənd ağsaqqallarının dediklərinə görə, Pirə comərd baba məscidi atəşpərəstlərin məbədi olmuş, içərisində olan qəbirdə Comərd baba dəfn edilmişdir.
3. Xıdır Nəbi məscidi, XV əsr, 96 yerlik
4. Şeyx Şalbuz məscidi, XVI əsr, 72 yerlik
5. İsrafil baba məscidi, 72 yerlik

Burada dağılımış daha 4 məscid yeri vardır ki, onların kimin adına və neçə nəfərlik olması məlum deyil.

Kiçik, lakin çox ecazkar olan Xınalıq Qafqaz dağlarının uca zirvəsində yerləşən amfiteatrdır. Quba rayonunda, 2180 metr yüksəklikdə yerləşən və qibləyə baxan Xınalıq kəndi qərbdən Qəbələ, şimaldan Qusar rayonları ilə həmsərhəd olmaqla, Qızıl Qaya (3725 m), Şah dağı (4243 m), Tufandağ (4191 m) və Xınalıq (3730 m) dağlarının əhatəsindədir.

Bahar çağı Xınalığım,

Girən zaman dondan-dona,

Dəyişmərəm bir kəndimi

Yüz Parisə, min Londona.

— Xınalıqlı şair-mütərcim Rəhim Alxas yazdığı "Xınalıq" poemasında Xınalığı belə vəsf etmişdir.^[45]

Xınalıqdan 7 kilometr məsafədə olan Tufandağın ətəyində 3500 metr hündürlüyündə 3 müxtəlif göl yerləşir. Göllər bulaq suyu və qar hesabına yaranmışdır. Amma göllərin arasındakı gözəgörünməz əlaqə onların birləşmiş qablar kimi eyni səviyyədə qalmasına səbəb olur. Əfsanəyə görə, keçmişdə bu göllərdən ən böyüyündə taxta parçaları üzürdü. Deyilənlərə görə, bu taxta parçaları Nuhun gəmisinin parçaları idi. Əgər bir adam onları tutmaq istəsə, üzüb adam olmayan tərəfə gedirlər.^[46] Amma 2007-ci ildə Tufandağda keçirilən ekspedisiya zamanı göllərdə həmin taxta parçaları müşahidə edilməmişdir. Burada bitki aləmi çox kasad olduğu bir şəraitdə həmin ağacın olması çox müəmmalıdır.

Xınalıqdan qərbə tərəf 5–15 km məsafədə Qudyalçayın ətrafında dağların döşlərində ağcaqayın ağacından ibarət böyük olmayan meşəliklər vardır. Xınalıq və onun ətrafındakı dağlarda subalp çəmənlərinə xas olan zəngin dərman bitkiləri bitir. Xınalıq kəndinin ətəklərində Qudyalçay, Xınalıqçay (yerli əhali onu üzərində əvvəllər 7 dəyirman olduğuna görə "Dəyirmançay" adlandırır) çayları axır.

Kəndin ətrafında çoxlu sayda bulaqlar və mağaralar vardır. Kənddən 14 km məsafədə olan Şah yaylağına qədər yüksək keçidli avtomaşınların hərəkəti üçün yol vardır və Şah yaylağında Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Kompleks Hidrometeoroloji və Ekoloji Tədqiqat Elm Mərkəzi yerləşir.^[47]

Əsas məqalə: Xınalıqlılar

Xınalıq kəndinin əsas və aborigen sakinləri olan Xınalıqlılar Qafqazda minilliklərlə yaşamış, öz dilini, adət-ənənələrini itirməmiş, bu günümüzə qədər saxlamışdır. Onlar Şahdağ milli etnik qrupunun nümayəndələri, aborigen Azərbaycanlılardır. Tarixən xınalıqlılar, indiki Azərbaycan ərazisi sayılan Qafqaz Albaniyasında yaşayan xalqların törəmələridir. Qədim dövrlərdən bəri, indiki xınalıqlıların həyat tərzində çox da böyük dəyişikliklər baş verməmişdir. Xınalıqlılar islam dininə sitayiş edirlər (sünni). Xınalıqlılar özləri-özlərinə "kətdid" deyirlər ki, bu sözün mənası "özümüzkilər" deməkdir. Xınalıq dilinin əsas daşıyıcıları Xınalıq kəndinin özündə yaşayan xınalıqlılardır. Ümumi sayı 30 minə yaxın olan xınalıqların təxminən 5 min nəfəri təmiz Xınalıq dilində danışırlar.

Xınalıq həm də uzunömürlülər məskənidir. Bulaq suyu, dağ havası Xınalığı uzunömürlülər diyarına çevirmişdir.^[33] Teymur Bünyadov 1987-ci ildə dərc olunmuş "Əfsanələr diyarı" adlı məqaləsində onların bəzilərinin adlarını xatırlayır: kişilərdən 132 yaşlı Hacı baba, 120 yaşlı Hacı Nəzir baba, 117 yaşlı Molla Bəşir kişi, 115 yaşlı Şahbaz baba, 112 yaşlı Becan baba, 110 yaşlı usta Cəbrayıl, Hacı Sultan Əmir, Hacı Soltan Əhməd; qadınlardan 107 yaşlı Əsmər və Pəricahan nənə, 103 yaşlı Gülcənnət və Əminə nənə və onlarca başqaları… Həmin mənbədə daha sonra göstərilir ki, yaşları 90-nı keçib 100-ü haqlayanları isə daha çoxdur.^[51]

Tarixdə məşhur xınalıqlıların adları da qalmışdır. XII əsrdə İbn-Həkim Əl-Xinaluqi Bağdadda fəaliyyət göstərmiş, həkim və filosof olmuşdur. XV əsrdə başqa bir Xınalıqlı tarixçi Məhəmməd Xinaluqi Şirvan və Dərbənd tarixini yazmışdır. Təəssüf ki, bu kitabın orijinal mətni dövrümüzə gəlib çatmamışdır. ХVII-XIX əsrlərdə Xınalıqdan bir sıra aşıqlar-nağılçılar çıxmışdır. Fitri istedada malik Əhməd əfəndi XIX əsrdə Qafqazın müxtəlif dini mərkəzlərində — Tiflisdə, Dağıstanda, Teymurxanşurada (indiki Vladiqafqaz) yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir. Hal-hazırda Xınalıqda Əhməd əfəndinin türbəsi vardır.

• Xınalıq sakinləri
• 
• 
• 

• Xınalıqlı Zeynəb
• Hakim ibn Ləhzə
• Məhəmməd Xinaluqi
• Süleyman Xınalıqlı
• Dədə Əmin Xınalıqlı
• Qasım Xınalıqlı
• Molla Üzdən Xınalıqlı
• Aşıq İzzət Xınalıqlı
• Qızyetər Xınalıqlı
• Rəhim Alxas
• Namik Xınalıqlı

Əsas məqalə: Xınalıq dili

Xınalıq kəndinin əhalisi dünyada ona heç oxşarı olmayan unikal bir dildə danışırlar. Bu dili xınalıqlılar Kətiş dili (azərb. xınalıq dili‎) adlandırırlar. Kətiş dilini bəzi mütəxəssislər Şimali Qafqaz ailə qrupunun Nax-Dağıstan dil ailəsinə aid edirlər. Digər mütəxəssislər isə bu dili Ural dil qrupuna aid edirlər. Bundan öncə mütəxəssislər bu dili Qafqaz-Şahdağ dil qrupuna aid edirdilər. Bu sahədə lingvistik tədqiqatlar davam edir. Lakin bütün mütəxəssislər razılaşırlar ki, bu dil ən qədim dil ailəsinə məxsus dillərdən biridir. Alimlər belə bir maraqlı mülahizə də irəli sürürlər ki, Xınalıq dili Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olan tuti tayfalarının dili ilə yaxınlıq təşkil edir.^[52]

Xınalıq dilinin heç bir dialekt və ləhcəsi yoxdur. Yegənə fərq Xınalığın özündə kəndin yuxarı, orta və aşağı hissələrində kompakt yaşayan üç əsas nəsil arasında müəyyən hallarda tələffüz zamanı danışıq dili fərqlənir.

Bu dildə ismin 18 halı vardır. Kətiş dilinin rus və ingilis dillərində lüğət kitabları çap olunmuşdur. Hələ xınalıqca-azərbaycanca lüğət tərtib edilməmişdir. Kətiş dili çoxsəsli dil kimi 76 hərflə ifadə olunur. Bu dildə 28 sait var. Kətiş dilində fellər həm cinsə, həm də insan və heyvana görə fərqlənirlər. Məsələn, "gəlir" sözü qadın, kişi və heyvana görə müxtəlif tərzdə səslənir.

Xınalıqda 132 nəfər büdcə təşkilatlarında işləyir. Onlardan 100 nəfəri məktəbdə, 4 nəfər səhiyyədə, 3 nəfər poçtda, 4 nəfər icra nümayəndəliyində, 5 nəfər mədəniyyət evində, 2 nəfər kitabxanada, 10 nəfər XDTME qoruğunda, 1 nəfər Azercelldə, 1 nəfər Bakcelldə, 2 nəfər Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin stansiyalarında işləyir.

Xınalıqda qış mövsümündə köçəri heyvandarlıqla məşğul olan 200-ə yaxın təsərrüfat 7 ay müddətinə qışlağa köçür.

Xınalıqlıların kəndi tərk etməsi prosesi son 5 ildə (2005–2010) dayanmışdır. Xınalıqdan olan ali təhsil almış şəxslər kəndə qayıtmırlar. Bunun əsas səbəbi iş və gələcək inkişaf perspektivlərin olmamasıdır.

Xınalıqda təhsilə maraq hələ qədimlərdən olub. Kənd ağsaqqallarının ata və babalarından eşitdiklərinə görə Osmanlı dövründə bu yerlərə İstanbul, İzmir kimi şəhərlərdən çuvallarla kitab gətirilirmiş. Söyləyirlər ki, kəndin oğlanları İstanbulda, Təbrizdə, Səmərqənddə təhsil alıblar. Səmərqənddə xınalıqlıların qəbri var. XIX əsrdə xınalıqlıların 90%-i savadlı olub. Lakin sonralar bu faiz xeyli aşağı düşüb və yalnız XX əsrin 60-cı illərində ilk xınalıqlı ali təhsil alıb.^[53]

Hazırda kənddəki R. Kəlbiyev adına Xınalıq kənd orta məktəbində 312 şagird təhsil alır. Həmin məktəb 1926-cı ildə yaranmışdır.^[54][55] Quba rayon XDS-nin təklifinə əsasən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 mart 1995-ci il tarixli, 039 nömrəli Qərarı ilə Xınalıq kənd orta ümumtəhsil məktəbinə Rüfət İbrahim oğlu Kəlbiyevin adı verilmişdir.^[56] Qeyd edək ki, 1973-cü ildə anadan olmuş Rüfət Kəlbiyev Qarabağ uğrunda müharibədə şəhid olmuşdur.^[57][58] I–IV siniflərdə kətiş dilində "Ana dili" dərsi keçirilir.^[59] Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29 iyun 1995-ci il tarixli, 266 saylı əmrilə "Xınalıq dili tədris proqramı" təsdiq olunmuşdur.^[60] Həmin vaxt Xınalıq kənd orta məktəbinin ali dərəcəli dil-ədəbiyyat müəllimi olmuş şair-mütərcim Rəhim Alxasın tərtib etdiyi bu proqram Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunun elmi şurasının qərarı ilə bəyənilmiş və istifadə üçün məsləhət görülmüşdür.^[61] Lakin bu tələbatı ödəyən ədəbiyyat və dərslik yoxdur. Xınalıqdan son beş il ərzində (2005–2010) cəmi bir nəfər ali məktəbə daxil olmuşdur (2010-cu ildə). Bu təhsilin səviyyəsi aşağı olmasının göstəricisidir.

Xınalıqda hal-hazırda 17 nəfər ali təhsilli şəxs vardır. Onlardan 11-i pedaqoq, 3-ü iqtisadçı, 3-ü mühəndisdir.

Xınalıqlılar İslam dinindən qabaq bütpərəst olublar. Hazırda xınalıqlılar İslam dininin sünni təriqətinə mənsubdurlar. Lakin onların məişətlərində dinə qədərki təbiətlə bağlı inaclara da təsadüf olunur. Məsələn, xınalıqlılar arasında odla fala baxma ənənəsi vardır. Digər tərəfdən, Xınalıq kəndindən 4–5 kilometr qərbdə təbii yanar qaz çıxan, gecə-gündüz yanan bir yer var ki, bura əhali tərəfindən "Atəşgah" adlandırılır. Bu ziyarətgaha əsasən, xınalıqlıların atəşpərəst olduğunu qeyd edirlər. Mənbələrin verdiyi məlumata görə Azərbaycana ticarət və ibadət məqsədləri ilə gələn hind atəşpərəstləri təkcə Abşeronda deyil, eləcə də Xınalıq ərazisindəki həmin "Atəşgah"da öz od allahlarına sitayiş edirmişlər.^[62]

Xınalıqlıların öz "Atəşgah"larına indiyədək müqəddəs ocaq kimi baxması faktı onların məişətində atəşpərəstliyin mühüm yer tutduğunu deməyə əsas verir.

Xınalıq kəndində müxtəlif dövrlərə aid səkkiz qəbiristanlıq vardır.^[33][63] Kənddə "Giyad təpəsi" deyilən yerin başından tutmuş ayağınadək, kəndin içərisindən tutmuş Rutsoş və Dəyirmançay çayının sahillərinə kimi görünən saysız-hesabsız qəbirlərin tarixi bu günə qədər tədqiq olunmamışdır. Xınalıq qəbiristanlıqlarında köhnə qəbirlərin çoxu həm enlilik, həm də uzunluq cəhətdən olduqca böyükdür. Başdaşları ya ərəb əlifbası, ya da ondan qabaqkı əlifbalarla yazılıb.^[33] Rutsoş çayına gedərkən yolun üstündəki açıq qəbirlər buna əyani sübutdur. Xınalıqdakı qəbirlərin bəziləri 3–4 mərtəbəlidir. Burada qəbirlər bir-birinin üzərində yerləşir.

Xınalıq ərazisində 31 türbə və ziyarətgah vardır. Onların 16-sı İslam dövrünə aiddir, qalanı isə islamaqədərki inanclarla bağlı olub və əhali tərəfindən müqəddəsləşdirilmiş ziyarət yerləridir.

Xınalıqda VIII–IX əsrlərdə Əbu Müslim tərəfindən İslam dini təbliğ olunmağa başlayır. Bu gün fəaliyyət göstərən cümə məscidi də həmin dövrdə tikilmişdir. Camaat bu məscidi Əbu Müslim məscidi adlandırır. Məscidin girişində, sağ tərəfdə 2 metr yüksəklikdə yerləşən 2 müxtəlif daş üzərində "runa" yazıları həkk olunmuşdur. Yazıların təqribən III–VIII əsrlər arasında yazıldığı ehtimal olunur. Yazıların tam olaraq tərcüməsi olunmasa da, təxmini mənası "günəşin doğması" və "yeni tarixin başlanması" mənasını daşıyır. Oxşar yazılara Damdam çayı yaxınlığındakı şəlalə ilə üzbəüz Kündür dağında yerləşən sal daşın üzərində rast gəlmək mümkündür.

Hazırda Xınalıqda əsasən 7 məscid fəaliyyət göstərir:

Xınalıqda yerləşən məscidlər Adı Sahəsi Tutumu Kim tərəfindən tikilmişdir Nə vaxt tikilmişdir Əli Müslüm və ya Pir Comərd məscidi 192 m2 192 nəfər ərəblər tərəfindən 980-ci il və ya XII əsr Əbu Müslim məscidi 340 m2 340 nəfər ərəb sərkərdəsi Əbu Müslim tərəfindən XI əsr Şeyx Şalbuz məscidi 72 m2 72 nəfər Şeyx Şalbuz tərəfindən XVI əsr Şeyx İsrafil baba məscidi 72 m2 72 nəfər əhali tərəfindən XVI əsr Xıdır Nəbi məscidi 96 m2 96 nəfər əhali tərəfindən XV əsr Möhüc Baba məscidi 32 m2 32 nəfər əhali tərəfindən XV əsr Məhəllə məscidi 72 m2 72 nəfər əhali tərəfindən XVIII əsr

Xınalıq əhalisi kənddə mövcud olan bütün məscidləri də pir adlandırır. Məscidlər evə bənzəyir və minarələri yoxdur. Ümumiyyətlə, Xınalıq əhalisi kənddə mövcud olan bütün məscidləri pir adlandırır. Məscidlər evə bənzəyir və minarələri yoxdur.^[64]

Cümə günləri əhali cümə məscidinə yığışıb cümə namazı qılırlar, hər cümə 30–40 nəfər adam cümə namazına gəlirlər. Qadınlar cümə məscidinə getmirlər.

Bu ərazidə yerləşən, müqəddəs sayılan Babadağın zirvəsindəki oyuğun altında xalq arasındakı rəvayətə görə, Baba adlı müqəddəs şəxsin qəbri var. Bura təkcə bölgədə deyil, bütün Azərbaycanda məşhur ziyarətgahlardan biridir. Babadağı 7 dəfə ziyarət etmək əhalinin inamına görə, Həcc ziyarətinə bərabərdir.^[64]

Xınalıqlıların yağışla, əkinçiliklə, bəzi ev heyvanlarına münasibətlə, toy və yasla, səma cisimlərinin müşahidəsi ilə bağlı da zəngin ənənələri vardır. Onların həyat və məişətinə daxil olan adət və ənənələr təbiət hadisələrinə uyğun qurulur, onların yozulması ilə bağlıdır.^[65]

Xınalıqda 1956-cı ildən Tibbi ambulatoriya fəaliyyət göstərir və 4 işçisi var. Kənddə aptek məntəqəsi yoxdur. Xəstələr dərman alınması ilə əlaqədar Quba şəhərində yerləşən apteklərə müraciət edirlər. Kənd sakinlərinin və mütəxəssislərin fikrincə tibbi yardım qənaətbəxş deyil.

Xınalıq kəndində Mədəniyyət evi fəaliyyət göstərir və onun 5 işçisi vardır ki, onlardan biri ali, 3-ü orta, biri isə natamam orta təhsillidir. Mədəniyyət evi nəzdində bədii özfəaliyyət dərnəyi fəaliyyət göstərir.

Kənddə yerləşən ilk kitabxana isə 1967-ci ildən fəaliyyət göstərir.

Hal-hazırda Xınalıq etnosu haqqında olan ədəbi-ictimai "Xınalıq" qəzeti buraxılır.

Əsas məqalə: Xınalıq tarix-etnoqrafiya muzeyi

2001-ci ildə kənd ağsaqqalı Xəlilrəhman Cabbarovun rəhbərliyi altında Xınalıqda tarix-etnoqrafiya muzeyi yaradılmışdır.^[66] Muzeydə Xınalığın qədim dövrlərindən qalmış arxeoloji və etnoqrafik materiallar, o cümlədən kilim və xalçalar, gil və mis qablar, müxtəlif ev və məişət əşyaları, daş kitabələr və daha bir çox əşyalar Xınalığa gələnlərə burada vaxtilə mövcud olmuş yüksək bir mədəniyyətdən xəbər verir. Muzeydə XV–XIX əsrlərə aid ərəb dilində olan kitablar da saxlanılır.

Xınalıq kino işçilərinin də diqqətindən yayınmamışdır. Xınalığın füsünkar təbiətindən, işgüzar əmək adamlarından bəhs edən bir sıra filmlər çəkilmişdir.

Xınalıq haqqında "Xınalıqlıların qonağı" ilk sənədli film 1937-ci ildə səssiz lentdə, mətn rus dilində yazılmaqla çəkilmişdir. 1971-ci ildə C. Cabbarlı adına kinostudiya tərəfindən "Dağlarda ada" adlı yenə də sənədli qısametrajlı film çəkilmişdir.^[67] Daha sonra isə 1974-cü ildə "Xınalıq etüdləri", 1999-cu ildə isə "Zirvədən boylanan Xınalıq" filmləri istehsal olunmuşdur.^[68] 2006-cı ildə isə "Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti "Xınalıq və Xınalıq yolu" sənədli filmini çəkmişdir.^[69]

Rusiya,^[70] Türkiyə, Danimarka,^[71] Cənubi Koreya^[72] və başqa ölkələrin kinomatoqrafçıları da Xınalığa maraq göstərmiş, kənd haqqında maraqlı verilişlər hazırlamışlar.

Xınalıq haqqında filmlər
Filmin adı	İstehsal ili	Qısa məzmunu
"Xınalıqlıların qonağı"	1937	Kinooçerk Şahdağın qoynunda ta qədimdən məskunlaşmış və 1500 nəfər əhalisi olan qədim Azərbaycan kəndlərindən birinin – Xınalığın keçmişindən və yeni həyatından, ümumi məişətindən, qoyunçuluq sahəsində əldə etdikləri nailiyyətlərdən, onun sakinlərinin indiyədək qoruyub saxladıqları dünyada yeganə dil xüsusiyyətlərindən, adət-ənənələrindən danışır.
"Dağlarda ada"	1971	Kinooçerkdə Şahdağın ətəyində qərar tutmuş Xınalıq kəndinin həyatının parlaq, maraqlı səhnələri canlandırılır. Kinolent kəndin tarixindən, adət-ənənələrindən və əmək adamlarından bəhs edir. Filmin məqsədi kənd, onun sadə, əməksevər adamları, onların özlərinə məxsus adət-ənənələri, məişəti və dili haqqında, burada baş verən maraqlı hadisələrdən və qayğılardan söhbət açmaqdır.
"Xınalıq etüdləri"	1974	Film Quba rayonunun dağlıq hissəsində yerləşən nadir Xınalıq kəndi və onun sakinləri haqqındadır.
"Zirvədən boylanan Xınalıq"	1999	Film Quba rayonunun Xınalıq kəndi və kənd sakinlərinin həyat tərzi haqqında bəhs edir.
"Xınalıq və Xınalıq yolu"	2006	Filmdə Xınalıq kəndinin tarixi barədə məlumat verilir. İki minə yaxın sakini olan bu kəndin öz dili – Xınalıq dili var.

Xınalığın özünəməxsus əsrarəngiz gözəlliyi buraya gələnlərin xatirəsindən ömürlük silinmir. Görkəmli Rəssamlar Səttar Bəhlulzadə,^[73] Maral Rəhmanzadə,^[74] Yusif Hüseynov,^[75] Cəmil Müfidzadə,^[76] Rasim Babayev bu dağ kəndini qarış-qarış gəzmiş, onun füsunkar mənzərələrini öz gözəl tablolarında böyük sənətkarlıqla canlandırmışlar.^[77]

"Xınalıq" adlı əsər müasir boyakarlığımızın sönməz ulduzu, Azərbaycanın xalq rəssamı, özünün şairanə və lirik mənzərələri ilə dünya şöhrəti qazanmış böyük insan Səttar Bəhlulzadənin şah əsərləri sırasına daxildir.^[78]

Qubanın Xınalıq kəndinə gedən, orada gözəl sənət əsərləri yaradan ilk rəssamlardan biri də Maral xanım idi.^[79] Maral Rəhmanzadənin "Xınalıq" mövzusunda çəkdiyi rəsmlərə tamaşa edən hər kəs bu diyarın sərt təbiətinin heyranı olur. Xınalıq mövzusu rəssamın həvəslə işlədiyi əsərlərdir.^[80] Onun "Azərbaycan" və "Mənim vətənim" rəngli linoqravürlər silsiləsindən olan tablolarından Xınalıq kəndində rəsm etdiyi bir tabloda qayalı dağlar döşündə qərar tutmuş evlər və şux geyinmiş qadınlar ifadəli ştrixlərlə təsvir edilib.^[81]

Azərbaycan SSR əməkdar rəssamı Yusif Hüseynovun yaradıcılıq axtarışlarına nəzər salsaq, onun ardıcıl və müntəzəm şəkildə iri həcmli akvarel silsilələrinə qüvvətli meyl etdiyini görə bilərik. Yurdumuzun füsünkar təbiətinə həsr olunmuş "Xınalıq" akvarellər silsiləsindən "Yağışdan sonra" lövhəsi bu baxımdan maraqlıdır. Akvareldə dağüstü kənd tərəfdən çay boyu açılan gözəl, şairanə bir mənzərənin təsviri canlanır. Yağışdan sonra yuyulub şəffaflaşan səmada buludlar arasından süzülüb axan günəş şüaları görünür. Sağda, ətəyi yaşıllıqlarla örtülü uca bir dağ var. Gün işığı narıncı rəngə boyanan bu dağın sıldırımlarından, onun yanından burula-burula axıb gedən sakit çay sularında bərq vurur. Dolğun akvarellə çəkilmiş mavi, ağ, yaşıl rənglər çay sularının titrəyişini hiss etdirir. İrəlidə ucalan dumanlı dağlar, yaşıl meşələr, ümumiləşdirilmiş bütöv ştrixlərlə verilmişdir. Bir-birinə qısılmış evlərin damına qalxan kənd sakinlərinin qaməti yumşak akvarel boyalarla çəkilmişdir. Onların işıqlı fonda görünən tünd qəhvəyi siluetləri ifadəlidir. Nəhəng formalarda: sıldırım dağlar, uca göy qübbəsi — zərif fiqurların müqayisəli təsviri, rəssamın ən xırda detalların bədii ifadəsinə də ciddi münasibətinin nişanəsidir. Bütünlükdə açıq-yaşıl, narıncı, tünd boz, bənövşəyi rənglərdən yaranan kolorit, uca dağlar qoynunda düşmüş əfsanəvi Xınalıq kəndinin bədii obrazını qabarıq ifadə etmişdir.^[75]

Xalq rəssamı Cəmil Müfidzadə Xınalığa həsr olunmuş lövhələrdə enerjili təsvir dili və mürəkkəb rakurslarla əsl mənada daş evləri donuq vəziyyətdən çıxarıb. Dağlar qoynunda qərar tutan bu qəribə məkanın bənzərsizliyini göstərməyə imkan verib.^[82] "Xınalıq" silsiləsi onun yaradıcılıq səfərindən sonra ağır zəhmət hesabına yaratdığı əsərlərdir. Xınalıq həyatını işıqlandıran lövhələrdə enerjili təsvir dili, mürəkkəb quruluşlu motivlər donmuş anları sanki danışdırır.^[76]

Əsas məqalə: Xınalıq Mədəniyyət və Xeyriyyə Cəmiyyəti İctimai Birliyi

Əsas məqalə: Xınalıq turizmin inkişafına dəstək İctimai Birliyi

Xınalıqda iki qeyri-hökumət təşkilatı fəaliyyət göstərir. 2005-ci ildə yaradılmış "Xınalıq Mədəniyyət və Xeyriyyə Cəmiyyəti" İctimai Birliyi Xınalığın tarixi və mədəni irsinin təbliğini, 2010-cu ildə yaradılmış "Xınalıq turizmin inkişafına dəstək" İctimai Birliyi isə Xınalığın turizm imkanlarının artırılması, kəndin dayanıqlı inkişafına kömək etməyi qarşılarına məqsəd qoymuşlar.

"Xınalıq Mədəniyyət və Xeyriyyə Cəmiyyəti" İctimai Birliyinin www.xinaliq.az,^[83] "Xınalıq turizmin inkişafına dəstək" İctimai Birliyinin isə www.xinalig-az.org^[84] internet saytları fəaliyyət göstərir. Həmin elektron resurslardan Xınalıq haqqında ətraflı bilgilər əldə etmək mümkündür.

1935-ci ildən hal-hazıra kimi xınalıqlıların qadın cinsinə aid nümayəndələri içərisində kütləvi savadsızlıq hökm sürür. Qadınlar orta ümumtəhsil məktəbini qurtarsalar da onların 90%-i çox çətinliklə oxuyub-yazırlar. Hal-hazırda Xınalıqda yaşayan qadınların içərisində orta-ixtisas və ali təhsili olan heç bir nəfər belə yoxdur.

Xınalıq qadınlarının məşğuliyyəti tarix boyu ondan ibarət olub ki, onlar yarımköçəri həyat tərzi keçirən həyat yoldaşlarına təsərrüfatı saxlamaqda köməklik ediblər və həyatyanı təsərrüfatlarında çalışırlar. Xınalıqlı qadınlara məxsus sənət ancaq toxuculuq və xalçaçılıqdır. Bununla yanaşı, onlar müxtəlif heyvandarlıq məhsullarının (pendir, qaymaq, yağ və s.) hazırlanması ilə də məşğul olurlar.

Xınalıq kəndinin qadınları təxminən 18–20 yaşlarında 22–27 yaşlı xınalıqlı kişilər ilə ailə qururlar. Xınalıqlı qadınların digər kəndlərin kişiləri ilə ailə qurması faktları çox azdır. Xınalıqlı kişilər isə başqa kəndlərin sakini olan qadınlarla evlənirlər.

Xınalıq ərazisinin demək olar ki, hər yerindən çaylar çağlayır, çeşmələr qaynayır. Onlar hər tərəfə həyat verir, gözəllik bəxş edir. Lakin şenliyin məskunlaşdığı sahədə istifadə üçün bulaq, çeşmə yoxdur. Ona görə də qızlar-gəlinlər çiyinlərində həmişə səhəng və kuzələrlə su gətirməli olmuşlar. Yaşayış yerindən xeyli aralı və dərənin dibindən axan Qudyalçaydan su gətirmək məcburiyyəti onları daim çətin vəziyyətdə qoyurmuş. Hava şəraitindən asılı olaraq adi ehtiyatsızlıq bədbəxtliklə nəticələnərmiş. Odur ki, Xınalığın su təchizatı təkcə can rahatlığı deyil, yaşayış deməkdi, həyat deməkdi.

Əsas məqalə: Qırx Abdal piri

Buna görə də çox qədimlərdə obanın şimalında, Qızıl qaya dağının ürəyinin başında qaynayan bulaqların gözü açılmış, gur sel yaradılmışdır. Yaylaqlardan endirilən suyu gil borular vasitəsilə şenliyə çatdırmışlar. Lakin bu Qırx Abdal bulaq suyunun obaya necə və nə vaxt gətirilməsinin dəqiq tarixi məlum deyil. Bununla əlaqədar xalqın hafizəsində bir maraqlı əfsanə yaşayır:

"Guya şenliyin qırx bığı burma cavan igidi bulağın çəkilməsini öz öhdəsinə götürür, qayaları, dağları Fərhad kimi yarırlar. Su kəndə çatanda, çeşmələr qaynayanda igidlərə su içmək təklif olunur. Su içəndə onlar alovlanıb hamısı külə dönür. Ürəklər qəmlənir, gözlər nəmlənir. Həmin vaxtdan da bu su müqəddəsləşib "Qırx Abdal piri" kimi ziyarətgaha çevrilir…"^[52]

— Teymur Bünyadov, tarix elmləri doktoru.

Əsas məqalə: Alxas bulağı

Xınalıqda sirli bulaqlardan biri də Alxas bulağıdır. Bulağın suyu iki mənbədən gəlir: həm qayaların arasından süzülür, həm də yerin altından qaynayıb çıxır. Bu suyu içəndə adamın dişini göynədir. Bulağın bir sirri də var. Təkcə yayda çobanlar yaylaqda məskən salandan-salana suyu olur.^[33]

Hazırda kənd əhalisinin içməli su ilə təminatı iki mənbədən həyata keçirilir. İlk su xətti kəndin 2 km məsafəsində olan "Xəncər bulaq"dan saxsı borulardan istifadə etməklə 1956-cı ildə çəkilmişdir. Hazırda cari təmir olunmaqla kənd sakinlərinin istifadəsindədir. 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin göstərişi ilə kənddən 5 km məsafədə yerləşən və suyu daha keyfiyyətli olan "Südlü bulaq"dan dəmir borularla yeni su xətti çəkilmişdir. Yeni su xətti əhalinin suya olan tələbatını tam ödəyir, lakin dəmir borudan olduğu üçün qış aylarında donur və su xəttinin tam sıradan çıxmaması üçün bələdiyyə tərəfindən bağlanır və əhali yalnız saxsı su xəttindən istifadə edir. Su xəttinin üstündə kəndin müxtəlif hissələrində cəmi 12 bulaq quraşdırılmışdır ki, əhali suyu həmin bulaqlardan qablarla daşıyır. Kəndin yeni yaşayış massivində əhalinin bir qismi kəndlə üzbəüz 2 km məsafədəki bulaqdan çəkilmiş alternativ su xəttindən istifadə edirlər. Amma kənd sakinlərinin deməsinə görə həmin su (qara su) keyfiyyətli su deyildir.

Kənddə kanalizasiya yoxdur. Yağış, qar və məişətdə istifadə edildikdən sonra yaranan çirkab suları kəndin içərisindəki arxlarla Xınalıq (Dəyirman) çayına və Qudyalçaya axıdılır. Hər hansı bioloji və kimyəvi təmizlənmə aparılmır.

Kənd evləri çay daşından və qazma üsulu ilə tikildiyi üçün evlərin bir, iki və bəzən də üç divarı daima nəm olur. Bu nəm yağış və kanalizasiya sularının təsirindən yaranır.

Kəndin ətrafında olan subalp çəmənləri heyvanların ifrat otarılması nəticəsində sürüşməyə məruz qalmışdır. Normativlərə əsasən hər hektar yaylaqda 4 xırda buynuzlu heyvan otarılmalı olduğu halda Xınalıq ətrafındakı yaylaqlarda otarılan qoyunların sayı 2–2,5 dəfədən artıqdır. Bu isə torpaqların deqradasiyasına səbəb olur. Xınalıq kəndinin əhalisinin yeganə məşğuliyyəti köçəri qoyunçuluq olmasına baxmayaraq, Xınalıq bələdiyyəsi ərazisində olan yaylaqlar kifayət etmir. Dövlət torpaq fondunda yerləşən yaylaqlar isə ölkənin digər bölgələrindən olan təsərrüfatların istifadəsinə verilir.

Xınalıq qadınlarının məşğuliyyəti tarix boyu ondan ibarət olub ki, onlar yarımköçəri həyat tərzi keçirən həyat yoldaşlarına təsərrüfatı saxlamaqda köməklik ediblər. Xınalıqlı qadınlara məxsus sənət ancaq toxuculuqdan ibarət olub. Xınalıq kəndi Xınalıqlı qadınların yundan toxuduğu "Xınalıq şalı"nın əsas istehsal mərkəzidir.^[85] Xınalıq kəndində toxunmuş yun şaldan tikilən çuxa XIX yüzillikdə bütün Şirvanda məşhur idi.^[86]

Xınalıq kəndində yaradılmış süd emalı sexində məşhur Xınalıq pendirinin istehsal olunur.^[87]

Hal-hazırda xınalıqların 70%-i maldarlıq-qoyunçuluqla məşğul olurlar. Hər il oktyabr ayından onlar öz mal-qaralarını Aran-Şirvan zonasına, yəni "qışlaq" olan isti zonalara aparırlar. Xınalıqlıların 30%-i isə daimi yaşayan əhalidir. Onlar müəyyən dövlət işlərində işləyən şəxslər, məktəb müəllimləri, yaşlı təqaüdçülər, məktəbyaşlı uşaqlar və köçərilik etməyən kiçik saylı şəxsi təsərrüfatları olan insanlardır.

Xınalıqda ilkin elektrikləşməni 1963-cü ildə dizel-generator vasitəsilə həyata keçirmişlər. Dizel-generator 110 volt sabit cərəyan verməklə axşamlar müəyyən saat hesabı ilə qoşulurdu. Bu ancaq yayda mümkün idi, qışda elektrik olmurdu. Xınalığa 1967–1968-ci illərdə 220 voltluq elektrik xətti çəkilmişdir. Hazırda kəndə 5000 kv-luq yüksək gərginlikli elektrik xətti daxil olur. Kənddə yarımstansiya quraşdırılmışdır.

BMT-nin İnkişaf Proqramı çərçivəsində Xınalıq kəndində alternativ enerji mənbələrindən istifadə etmək üçün "Ekoenergetika Akademiyası" ilə birgə müvafiq ərazilərin seçilməsi və avadanlıqların quraşdırılması məqsədilə bir sıra tədqiqat işləri aparılmışdır. Həmçinin, "Quba rayonunun Xınalıq kəndinin elektrik enerjisi və qaz təchizatı üçün alternativ enerji mənbələrindən istifadə etməklə hibrid sisteminin yaradılması" layihəsinin ilkin texniki-iqtisadi əsaslandırılması hazırlanmışdır.^[88]

İlk telefon xətti isə 1965-ci ildə çəkilmişdir. Bu xətt kommutator tipli, bucurqadlı telefon idi və keyfiyyətsiz əlaqəsi vardı. İlk illərdə bu cür telefon ancaq kənd soveti sədrinin binasında idi. 1967-ci ildə Xınalıqda rəsmi poçt təsdiqləndi. Artıq kənddə ikinci telefon aparatı poçtda idi. Bu cür telefon əlaqəsi 2006-cı ilə kimi olmuşdur. Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin göstərişi ilə 2006-cı ildə Xınalığa yeni, son modelli elektron telefon xətti çəkilib.^[89] Hal-hazırda bütün evlərə telefon çəkilmişdir. Əlavə olaraq mobil stansiya da qoyulmuşdur və hər iki telefon xətti tam keyfiyyətlə işləyir.

İlk dəfə televizor ekranları Xınalıqda 1978-ci ildə görünmüşdür.^[90] 1984–1985-ci illərdə bu kənddə kiçik güclü verici quraşdırılmışdır.^[91] 1991-ci ildə Xınalığın ən hündür yerində (dəniz səviyyəsindən 2800 metr yüksəklikdə) televiziya verilişlərini peyklə tutmaq üçün ötürücü qoyulmuşdur.^[90]

Həm Xınalıq ərazisində, həm də yaxınlıqdakı Cek kəndinin ərzisində yerin altından təbii qazın çıxmasına baxmayaraq, bu ərazilərdə demək olar ki, heç vaxt təbii qazdan istifadə olunmamışdır. Lakin yaxın zamanlarda Xınalıq kəndi mavi yanacaqla təmin olunacaq. Bu barədə Quba rayonu İcra Hakimiyyətinin başçısı Rauf Həbibov məlumat verib. O, 2011-ci ilin mart ayının son günlərində bildirib ki, artıq Xınalıq istiqamətində 28 kilometr xətt çəkilib: "Ümumi işlərin başa çatması üçün 29 kilometr qalıb. Yaxın vaxtlarda qalan 29 kilometr xətt də çəkliləcək".^[92] Kəmərin çəkilişi 2011-ci ilin ortalarında başa çatdırılacaq.^[93]

Əsas məqalə: Quba-Xınalıq yolu

Xınalığa ilkin avtomobil yolu 1968–1969-cu illərdə çəkilmişdir. Bu yolun uzunluğu 70 km idi. Qışda yol bağlı olurdu və əhali piyada hərəkət edirdi. 1988–1989-cu illərdə yolun istiqamətini dəyişərək Qudyalçay boyunca çəkmişlər.^[94] Bu yol da qışda çox vaxt bağlı olurdu.

Nəhayət, 2006-cı ildə ölkə Prezidenti İlham Əliyevin göstərişi ilə Xınalığa Qubadan 57 km uzunluğunda asfalt yol çəkilərək istismara verilmişdir.^[95][96] 2006-cı il oktyabrın 7-də Quba rayonunda Quba-İspik-Xınalıq avtomobil yolunun açılış mərasimində iştirak edən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevə ümumi uzunluğu 57 kilometr olan yolun salınması ilə əlaqədar 9 ədəd yeni körpünün tikilməsi, 39 ədəd suötürücü boruların quraşdırılması, təhlükəsizlik bəndlərinin inşası barədə məlumat verilmişdir.^[97]

Qəçrəş-Qımılqazma-Qırızdəhnə-Əlik-Cek-Xınalıq istiqamətində çəkilmiş yolun inşasında 270-dən çox müxtəlif texnikadan istifadə olunmuş, min nəfərə qədər işçi çalışmışdır.^[98] Hal-hazırda yol dövlət nəzarətində olmaqla ilboyu açıqdır. Lakin avtomaşın yolu çəkilərkən təbii şərait tamlıqla nəzərə alınmadığı səbəbindən mütəmadi olaraq, Quba-Xınalıq yolunun Zanqar və Cek kəndinin qarşı tərəfi, Qaragüney adlanan hissələrində torpaq sürüşmələri baş verir, qayalıq hissələrində isə uçqunla yolu bağlayır.^[99] Bu problemi həll etmək üçün yola xidmət edən təşkilat daima yolda təmir briqadası saxlamaq məcburiyyətindədir.

2006-cı ildə Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev Xınalıq kəndində olarkən bildirib:

"İndi Qubadan Xınalığa gəlmək adama ləzzət verir: gözəl mənzərə, gözəl dağlar, çaylar, bulaqlar, şəlalələr. Mən indi gələrkən bir neçə yerdə maşını saxlayaraq düşür, bu mənzərəyə tamaşa edirdim. Adam özünü çox yaxşı hiss edir. Mən bu gün özümü xüsusilə çox yaxşı hiss edirəm. Çünki mənim göstərişimlə bu yol çəkildi və bütün Xınalıq camaatına sevinc gətirdi."^[100]

— İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

Əsrlərlə qoyunçuluq təsərrüfatı Xınalıqda əsas məşğuliyyət və əvəzsiz gəlir mənbəyi olmuşdur. Xınalığı qoyunsuz təsəvvür etmək mümkün deyil. Hər yanı duman kimi, qayalar, daşlar kimi bürüyən qoyun sürüləri buradakı dağların gözəlliyidir, yarı-yaraşığıdır.^[101]

Dədə-babadan qoyunçuluq və maldarlıqla məşğul olan Xınalıq camaatı ilin bir yarısını qışlaqda, digər yarısını isə yaylaqda keçirməyə adət edib. Hər il oktyabrın 1-dən 15-dək qoyun sürülərini qışlağa endirən, may ayının 1–15-i arası yaylağa çıxaran Xınalıq çobanları sovet dövründə 40 qışlağa və 17 yaylağa hakim kəsilirdilər. Qışlaqlar Hacıqabul, Əli Bayramlı, Qobustan və Muşovdağın ətəklərində yerləşirdi. Hazırda da bu ənənə davam edir. Kənd əhalisinin 60%-i mal-qara sürülərini götürərək ailələri ilə birgə dağlarla qışlağa — Azərbaycanın aran ərazilərinə köç edirlər. Onlar dağlarla 150 km-ə qədər yol gedirlər. Onların bu köçü 12–15 gün çəkir. Yazın sonlarında isə Xınalıq kəndinin əhalisi yenidən öz kəndlərinə qayıdır.

Yaylaq dövrü çobanlar üçün xanlıq dövrüdür. Xüsusiyyətçilik gələndən sonra yaylaqlar da bölünüb və ayrı-ayrı adamların istifadəsinə verilib. İndi həm dövlət, həm də bələdiyyə ərazilərində Xınalıq çobanlarının istifadəsində 30-dan çox yaylaq var. Suyu, havası, otu və digər nemətlərinə görə onların hər biri möcüzədir. Məsələn, Qocallıq yaylağında quzu bir aya kökəlir. Qocal xüsusi bitkidir, ot adıdır, onu insan da yeyir. Qarxımbiy yaylağı burada yetişən bitkinin adından götürülüb və o, mədə-bağırsağın dərmanıdır. Qarısum yaylağı donmayan, qara su çıxan yer mənasını verir. Kahduman yaylağı otu bol olan yer deməkdir. Mahaldırım yaylağı kükürdlü, qara palçıqlı vulkanları ilə diqqəti cəlb edir. Xınalıq yaylaqlarının hər biri azı bir bulaq deməkdir. Hər bulağın da öz sehri, öz hikməti var. Ona görə 6–7 ay qışlaqda və köç səfərində olan çobanlar yaylaq dövründə bu sirli-sehrli bulaqların suyundan içib gümrahlaşır, azar-bezarı olanlar sağalır və yenidən özlərinə güc-qüvvət toplayırlar.

Xınalıqda 200-ə yaxın ailə peşəkar və fərdi fermer təsərrüfatında heyvandarlıqla məşğul olur. Xınalıq bələdiyyəsinin ərazisində sahəsi 4200 ha olan 22 yaylaq vardır. Onlardan 16-sı icarə müqaviləsi ilə icarədarlara, 6-sı isə ərazidə olan kəndlərə kənd ərazisi kimi əvəzsiz olaraq verilir. Bundan əlavə, Xınalıq təsərrüfatları dövlət torpaq fonduna daxil olan sahəsi 9000 ha olan 13 yaylaqlardan istifadə edirlər.

Xınalıq kəndində son 5 il ərzində (2005–2010) heyvandarlıq inkişaf etməkdədir. Qoyunçuluq təsərrüfatı inkişaf edərək 2006-cı illə müqayisədə xırda buynuzlu mal-qaranın sayı 42600 başdan 1 yanvar 2011-ci ildə 50783 başa çatmışdır.

Son dərəcə çətin dağ şəraitində olması Xınalıq camaatını ata daha çox möhtac etmişdir. Atçılıqla əlaqədar tarixə müraciət etdikdə aydın olur ki, hələ XIX əsrin 40-cı illərində Xınalıq mahalında at zavodu olmuşdur. Görünür o zaman at zavodu dedikdə xüsusi cins at ilxılarının mövcudluğu nəzərdə tutulmuşdur. XIX əsrin 80-ci illərində Xınalıqda 515 atın olması faktı da çox şey deyir. Deyilənlərdən aydın olur ki, Xınalıqda vaxtilə 50-yə qədər at ilxısı olub. At kişnərtisi dağları, dərələri başına götürərmiş. O da məlumdur ki, əsrlər boyu Xınalıqda atçılıq qoyunçuluqdan sonra əsas təsərrüfat sahələrindən biri olmuşdur. Əsasən Şirvan və Quba at cinsləri çoxluq təşkil etmişdir.^[102]

Hazırda da Xınalıq təsərrüfatlarında atın rolu əvəzsizdir. Mühüm yük və minik nəqliyyatı olan atlardan yaylaqlara getmək və yüklərin daşınması üçün istifadə edilir. Xınalıq təsərrüfatlarında 300 at vardır. Burada az-az ailə tapılar ki, atı olmasın.

Xınalığın "Şah Yaylaq" və "Şah Nabat" yaylalarında at yarışları və bazarları keçirilir.^[103]

Kəndli təsərrüfatlarında 1 yanvar 2011-ci ildə 1632 baş iri buynuzlu mal-qara var. Həmin mal qaranın bir qismi həyətyanı təsərrüfatlarda saxlanılır, əsas kütləsi ilə qoyunşuluq təsərrüfatları ilə arana və yaylağa köç edir.

Xınalıqda bütün həyətlərdə az miqdarda 10–20 baş toyuq-cücə saxlanılır. Bəzi təsərrüfatlarda mal-qara da saxlayırlar. Həyətyanı sahələrdə kələm və kartof kimi məhsullar əkilib becərilir (əsasən Xınalığın yeni yaşayış massivində).

Əhali saxladıqları heyvanlar üçün ot tədarükünü əsasən, Xınalıq kəndinə yaxın yerləşən biçənək kimi istifadə olunan ərazilərdən əldə edir.

Xınalıqda dağın ətəklərindən yamaclara doğru mərtəbə-mərtəbə qalxan, xırman-xırman olan, tala-tala görünən, təmizlənib, hamarlanan sahələr bir birindən aydın seçilir. Böyük zəhmətin nəticəsində əmələ gələn və yararlı hala salınan bu tarixi əkin yerləri ruzi, bərəkət mənbəyi olub. Əsrlərlə əkin yeri kimi istifadə edilən və bol məhsul verən bu sahələr daha çox terras üsulu ilə əkinçiliyi xatırladır. Vaxtı ilə dəmyə əkinçiliyi üçün istifadə edilən taxtaları Xınalığın hər səmtində görmək mümkündür. Lək-lək, tala-tala olan bu sahələrdən hazırda biçənək, örüş yerləri kimi istifadə edilir.

Əsrlər boyu bu sahələrdən bol məhsul götürülərmiş, sarı buğda qaraqılçıq, zoğal çərdəyi boyda olarmış. Bol taxılı yığıb-yığışdırmaq olmazmış. Buranın taxılı Xınalıq camaatına da yetərmiş, hətta artıq da qalarmış. Əkin yerləri xışla bir neçə dəfə şumlanar, zəmilər çinlə biçilərdi. Su dəyirmanlarında üyüdülən undan təndirdə və ya sacda çörək bişirilərdi. Bu dəmyə taxıldan hazırlanan çörəyin başqa ətri, özgə tamı vardı. Yeməklə doymaq olmazdı. Hazırda Xınalıqda əkinçilik ləğv edilib.^[104]

Xınalıq kəndinin sakinləri Quba xanlığı dövründə pambıqçılıqla məşğul olurdular.^[105]

Xınalıqda dədə-babadan arıçılıqla məşğul olublar. Arıçılıq camaatın əsas məşğuliyyətlərindən biri olub. Yüksək keyfiyyətli Xınalıq balı çox məşhur olub.^[51] Hazırda Xınalıqda arıçılığın inkişafı üçün son dərəcə əlverişli imkan var. Bu yerlərin 1001 çiçəyindən yüksək keyfiyyətli təmiz bal şirəsi əldə etmək olar.

Qədimdə Xınalıqda müxtəlif sənətkarlıq növləri yayılmışdı. Bizim dövrümüzə gəlib çatan əsas sənətkarlıq toxuculuq və onun xüsusi növü olan xalçaçılıqdır. Xınalıqda həm xovlu (xalça, xurcun), həm də xovsuz xalça məhsulları (palaz, kilim, hidyə, əl çantaları, corablar, yəhərüstü) hazırlanır. Xınalıqda corab toxuma geniş yayılmışdır. Qiymətinin ucuzluğu turistlər tərəfindən onun geniş alınan məhsul etmişdir. Bu sənət növləri ilə əsasən qadınlar məşğul olurlar. Son vaxtlar Xınalıqda xalçaçılıqla 10–15 ailə məşğul olur. Həmin xalçalar bazarda 500–1000 manat arasında satılır. Xalçanın baha olması onun satışını azaltmış və nəticədə bu sahəyə maraq azalmışdır.

Qədim dövrdən etibarən Xınalıq sakinləri ovçuluqla məşğul olmuşdurlar. Ovladıqları heyvanlar əsasən, dağ kəli, dağ keçisi idi. Xınalıqlılar qaban ovlasalar da, heç vaxt ətini yeməyiblər. Həmin ovu qonşu kəndlərə göndərirdilər. Ovçular ova getmənin vaxtını heç kimə bildirmir, vurulan heyvanları öz aralarında bərabər bölür, qonşu payı saxlayır, kənar adam rast gələrsə, ona da ovlarından pay verirlər.^[65]

Əsas məqalə: Xınalıq Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğu

Xınalıq kəndinin tarixi ərazisi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 19 dekabr 2007-ci il tarixli, 2563 nömrəli Sərəncamı ilə "Xınalıq" Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğu elan edilmişdir.^[34][106] Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2008-ci il 19 sentyabr tarixli 220 nömrəli qərarı ilə isə "Azərbaycan Respublikasının "Xınalıq" Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğunun Əsasnaməsi" təsdiq edilmişdir.^[107] Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən "Xınalıq" Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğunun özünəməxsusluğunun qorunub saxlanılması üçün qoruq ərazisində yerləşən tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və istifadəsi ilə bağlı təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirilmiş, komissiyalar yaradılmış, müvafiq işlər aparılmışdır. Eyni zamanda qoruğun 2010–2015-ci illər üzrə Dövlət İnkişaf Proqramının layihəsi işlənmişdir.^[108]

Xınalıqda 25-ə qədər ailə (şəxsi evlərdə) turist qəbul edir. İl ərzində kəndə təxminən 250–300 turistə (xarici ölkə vətəndaşlarına) şəxsi evlərdə xidmət göstərilir. Evlərdə qonaqların yaşaması üçün şərait zəif, lakin təmizdir. Bir neçə evlərdə hamam vardır. Hamam və tualet evdən kənarda yerləşir. Qonaqlara bir qayda olaraq evin bir otağı verilir. Çox az evlərdə normal mebel vardır. Həmin ailələr turistlərə müxtəlif cür xidmətlər göstərərək orta hesabla 1000–1500 manat qazanc əldə edir.

Xınalıqda bələdçilik xidməti də inkişaf etmişdir.^[109] Bələdçilər, Xınalığın tarixi və təbiəti barədə xüsusi hazırlıq görməmiş, yalnız cığırları, tarix və təbiət abidələrini tanıyan, nəqliyyat xidməti təklif edən şəxslərdir. Xınalıq kəndini əhatə edən yaylaqlara və dağlara səyahət etmək istəyən şəxs bələdçinin köməyi olmadan habelə ona görə keçinə bilməz ki, kəndi hər bir tərəfdən əhatə edən dağlarda yerləşən yaylaqlarda qorun sürülərini müşayiət edən itlər qonaqlara sərbəst hərəkət etmək imkanı vermir. Yerli sakinlər isə zəruri davranış qaydalarını bilirlər. Xınalıqdan Şahdağ yaylağına, Qusar rayonun Laza kəndinə, Xınalıq ətrafındakı dağlara və yaylaqlara turist səyahəti üçün bələdçilər vardır. Bələdçilik yerli sakinlər üçün qazanc mənbəyidir, məsələn, Laza (Qusar)-Xınalıq-Laza (Qəbələ) marşrutu ilə bələdçi 500–700 manata xidmət göstərir.

Xınalıqda ictimai iaşə obyektlərindən yalnız bir çayxana vardır. Bu çayxana Xınalığın girəcəyindədir və yalnız yay aylarında fəaliyyət göstərir. Zərurət olarsa, orada yemək də bişirə bilərlər. Kənddə qonaq qalan turistlər qonaq evlərində yemək hazırlatdıra bilərlər.

Xınalıqda turistlərə yüksək keçicilik qabiliyyəti olan avtomaşınlarla ("Niva", "UAZ" və s.) və atlarla nəqliyyat xidməti göstərilir. Maşınla yalnız Şahdağ yaylağına qədər getmək olar. Atəşgah da həmin istiqamətdə olduğu üçün oraya da avtomaşınla getmək mümkündür.

Xınalıqda turistlərə suvenir satışı təşkil olunmamışdır.^[110] Baxmayaraq ki, kənd xalça məhsulları ilə məşhurdur, kəndə gələn qonaqlara almaq üçün xalça məhsullarından yalnız kənd uşaqları tərəfindən corablar təqdim edilir. Xınalığı, onu mədəniyyətini, tarixini təmsil edən suvenirlər hədiyyələr kənddə istehsal olunmur və satılmır.

Kəndə gələn turistlərə kənd uşaqları tərəfindən, habelə, müxtəlif bitkilər, əsasən kəkotu, ətotu və s. təqdim edirlər. Turistlərin kənd təsərrüfatı məhsulları alması üçün də şərait yoxdur.

Xınalıqda bəzi turist marşrutları (Şahdağ yaylağına, Atəşgaha) sərhəd mühafizə ərazisinə düşdüyü üçün turistlər üçün əlyetər deyildir. Sərhədçi postlarından keçmək üçün xüsusi icazə tələb olunur. Bu isə turistlərin maraq dairəsini məhdudlaşdırır.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

• Xınalıq əlifbası
• Xınalıq mahalı
• Xınalıq bələdiyyəsi
• Xınalıq tarix-etnoqrafiya muzeyi
• Xınalıq Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğu
• Xınalıqlılar
• Xınalıq dili

• Action Plan. On sustainable development of Khinalug village. The European Union’s Non-State Actors programme For "Partner Country". 2011.  (ing.)
• Khinalug (as Xınalıq) at GEOnet Names Server Arxivləşdirilib 2009-04-26 at the Wayback Machine  (ing.)
• Tofiq Mustafazadə. Quba xanlığı. Bakı, "Elm", 2005.  (az.)
• "Xınalıq" məqaləsi, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, X cild. Bakı, 1987, səh. 89.  (az.)
• Teymur Bünyadov. "Əfsanələr diyarı", "Azərbaycan" jurnalı. № 2, Bakı, 1987, səh. 142–153.  (az.)
• Yusif İsmayıl. "Bir nağıldı Xınalıq", "Sirr". Bakı, "Gənclik", 1992, səh. 184–192.  (az.)
• Ş. Ş. Seyidməmmədov. "Dağlarda ada", "Qubanın təbiət abidələri". Bakı, "Təbib", 1993, səh. 22–25.  (az.)
• Məhəbbət Paşayeva. Azərbaycanın qədim diyarı Xınalıq. Bakı, "Azərnəşr", 2006.  (az.)
• Раьxıим Алхас. "Хыналыкъ". Бокку, "Азаьрнаьшр", 1992.  (xın.)

• Xınalıq dili, mədəniyyəti və turizmi (sayt) Arxivləşdirilib 2016-06-02 at the Wayback Machine
• "Xınalıq" Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğunun saytı: www.xinaliq.org Arxivləşdirilib 2011-09-27 at the Wayback Machine  (az.)
• "Xınalıq Mədəniyyət və Xeyriyyə Cəmiyyəti" İctimai Birliyinin saytı: www.xinaliq.az Arxivləşdirilib 2018-10-08 at the Wayback Machine  (az.)  (ing.)
• "Xınalıq turizmin inkişafına dəstək" İctimai Birliyinin saytı: www.xinalig-az.org Arxivləşdirilib 2011-09-27 at the Wayback Machine  (az.)  (ing.)  (rus.)
• Xınalıq: Nuhun övladları. bbc.com, 7. dekabr 2016  (az.)
• XINALIQ
• azerbaijanphoto.com saytındakı şəkilləri Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine
• Dağlardan gələn səda