Borubudur

Borobudur (yav. ꦕꦤ꧀ꦣꦶꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂ, ind. Candi Borobudur) — İndoneziyada, Mərkəzi Yavada yerəşən, 9-cu əsrə aid Mahayana Buddist məbədi. Borubodur dünyanın ən geniş buddist məbədi hesab olunur.[1][2][3] Məbəd, 6-sı kvadrat və 3-ü dairə şəkilli olmaqla 9 pillədən ibarətdir və baş hissəsi mərkəzi gümbəz ilə sonlanır. Burada ümumilikdə 2,672 relyef panelləri və 504 Budda heykəlləri vardır. Mərkəzi günbəz 72 Budda heykəli ilə əhatə olunmuşdur hansı ki, perforasiya olunmuş (deşikli) stupalarda yerləşdirilib.[4]

Borobudur
yav. ꦕꦤ꧀ꦣꦶꦧꦫꦧꦸꦣꦸꦂ
Xəritə
7°36′28″ c. e. 110°12′13″ ş. u.HGYO
Ölkə  İndoneziya
Şəhər Magelang
Yerləşir Cokyakarta, Mərkəzi Yava
Memar Gunadharma
Sifarişçi Sailendra sülaləsi
Tikilmə tarixi IX əsr
Kəşf tarixi 1814
Üslubu Yava-Buddist Memarlıq stili (Candi)
Sahəsi
  • 25,38 ha
  • 62,57 ha
Rəsmi sayt borobudurpark.com
Bərpa tarixi1911
BərpaçıTheodoor van Erp
Rəsmi adı: Borobudur məbədlər kompleksi
TipiMədəni
Kriteriyai, ii, vi
Təyin edilib1991
İstinad nöm.592
Dövlət İndoneziya
RegionCənub-Şərqi Asiya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

9-cu əsrdə, Sailendra sülaləsi dövründə tikilmiş Borobudur məbədi, İndoneziyanın yerli ibadət ənənələrini və Buddizm konsepti olan Nirvanaya çatmağı təmsil edir.[3] Məbəddə Gupta incəsənətinin nümunələri, Hindistanın həmin regiona olan təsirini göstərsə də, orada olan yerli İndoneziya mədəniyyət və memarlıq elementlərinin yetəri qədər istifadəsi, məbədin xüsusi İndoneziya mədəniyyət və memarlığını təmsil etdiyini göstərir.[5][6] Borobudur məbədi, Buddaya həsr olunmuş türbə və Buddistərin ziyarətgahıdır. Burada ziyarət, məbədin təməl pilləsindən başlayır və abidənin ətrafından dolanaraq yuxarı doğru üç mərhələli Buddist kosmologiyasını izləyir։ Kāmadhātu (arzular dünyası), Rupadhatu (formalar dünyası), Arupadhatu (qeyri-formal dünya). Məbəd, ziyarətçilərə geniş pilləkan və 1460 ədəd relyef panellərlə bəzədilmiş dəhliz sistemi ilə rəhbərlik edir. Borobudur, dünyanın ən geniş və tam ansambl şəklində olan Budda relyeflərinə sahibdir.[3]

Sübutlar göstərir ki, Borobudur 9-cu əsrdə tikilmiş, lakin sonradan Yavada Hindu krallıqlarının düşməsi və Yavalıların İslam dinini qəbul etməsindən sonra tərk edilmişdir.[7] Dünya miqyasında Borobudur məbədinin mövcudluğu ilk dəfə Stemford Rafflz tərəfindən, sonradan isə yerli indoneziya əhalisinin Britaniya müstəmləkəçilərinə məbədin yerləşdiyi yer haqqında verdiyi məlumatla qeydə alınmışdır.[8] Bu dövrdən sonra məbəd bir neçə bərpa işləri ilə qorunmuşdur. Ən böyük bərpa layihəsi isə 1975 və 1982-ci illər arasında, İndoneziya hökuməti və UNESCO tərəfindən aparılmışdır və məbədin UNESCO Dünya Mədəniyyət Mirasları siyahısına salınması ilə nəticələnmişdir.[3]

Borubodur dünyanın ən geniş Buddist məbədi hesab olunur və Cənub-Şərqi Asiyada yerləşən Baqan (Myanmar), Anqkor Vat (Kamboca) kimi böyük tarixi əhəmiyyətli abidələrlə bir sırada yer alır. Borobudur buddist zəvvarlarının populyar ziyarətgahı sayılır və burada İndoneziyalı buddistlər Vesak gününü qeyd edirlər.[9][10][11]

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Candi Borobudurun Şimal-Qərb tərəfindən görünüşü. Məbəd Karangtengah və Tri Tepusan kitabələrində qeyd olunmuşdur.

İndoneziya dilində qədim məbədlər candi adlanır; dolayısı ilə yerli əhali Borobudur məbədi əvəzinə Candi Borobudur ifadəsinə üstünlük verirlər. Candi ifadəsi qədim strukturları, məsələn, darvazaları və hamamları təsvir edir. Lakin Borobudur adının mənşəyi hələ də aydın deyil,[12] həmçinin ən qədim İndoneziya məbədlərinin orijinal adları da bilinmir.[12] Borobudur adı ilk dəfə Rafflzın "Yava Tarixi" kitabında yazılmışdır.[13] Raffles Borobudur adlanan bir abidə haqqında yazıb, lakin bu adı təsdiq edən köhnə sənədlər yoxdur.[12] Yeganə olaraq bu məbəd, 1365-ci ildə, Majapahit İmperiyası dövründə, Buddist alim Mpu Prapanca tərəfindən yazılan qədim Yava əlyazması Nagarakretagamada, Budur şəklində, müqəddəs Buddist ziyarətgahı olaraq ifadə olunub.[14]

Əsasən məbədlərə yaxınlıqdakı kənd adı verilir. Əgər Yava dili konvensiyaları tətbiq edilsəydi, o zaman məbədə yaxınlıqdakı Boro kəndinin adı qoyulardı və abidə "BudurBoro" adlandırılardı. Rafflz düşünürdü ki, Budur sözü, müasir Yava sözü olan Buddaya ("qədim" — yəni "qədim Boro") uyğun ola bilər. O həmçinin, adın mənşəyinin Boro olduğu, mənasının isə "əzəmətli" və ya "şərəfli", Budur sözünün isə Budda ilə uyğun olduğu təklifini irəli sürmüşdür.[12] Lakin digər bir arxeoloq isə Budur sözünün Yava dilində mənası "dağ" olan bhudhara ifadəsindən gəldiyini irəli sürür.[15]

Borobudurda dairəvi platformalar üzərində yerləşən stupalar

Hollandiyalı arxeoloq Bernet Kempers tərəfindən irəli sürülmüş digər mümkün etimologiya isə Borobudurun Sanskritcədə Vihara Buddha Uhr kimi yazılmış Biara Beduhur ifadəsinin pozulmuş sadə yerli Yava tələffüzü olduğunu önə çəkir. Ehtimal var ki, Buddha-Uhr termini "Buddalar şəhəri" mənasını verir, başqa bir ehtimal da, Beduhur ifadəsinin qədim Yava köklü, indiki dövrdə də Bali lüğətində yer alan və "Yüksək yer" (təpə) mənasını daşıyan "dhuhur" və ya "luhur" (yüksək) sözlərindən gəldiyini irəli sürür. Bu da onu göstərir ki, Borobudur yüksək yerdə və ya təpədə yerləşən Buddanın monastrı (Vihara) deməkdir.[16]

Temanqunqda tapılan iki kitabədə qeyd olunan, müqəddəs Buddist məbədinin tikintisi və açılış mərasimi, Borobudura istinad olunduğu güman olunur. 824-cü ilə aid Karanqtenqah kiabəsində, Pramodhavardaninin qızı Samaratunqanın, Jinalay adlı (dünyəvi arzuları fəth edən və aydınlananlar səltənəti) müqəddəs tikilinin açılış mərasimini reallaşdırması qeyd olunmuşdur. 842-ci ilə aid olan Tri Tepusan kitabəsində, Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) tərəfindən hədiyyə edilən, Kamūlānın baxım və maliyyə işlərini təmin etmək üçün nəzərdə tutulan (vergidən azad) torpaqlar Bhūmisambhāra adlandırılıb.[17] Kamūlān sözü mula sözündən əmələ gəlmişdir və mənası "Mənşə yeri" olub, güman edilir ki, Sailendra sülaləsinin əcdadları şərəfinə ucaldılmışdır. Kasparisin təklifinə görə isə, Borobudur sözünün etimologiyası Sanskritcə mənası "Boddhisattvanin kəramətlərinin birləşdiyi on mərhələli dağ" olan Bhūmi Sambhāra Bhudhāra ifadəsinə dayanır.[18]

Ərazisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üç məbəd

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dağlarla əhatələnmiş Borobudur və əkiz vulkanlar; Merbabu və Merapi.

Borobudur Yogyakartanın təxminən 40 km şimal-qərbində və Surakartanın 86 km qərbində, iki əkiz vulkan, Sundoro-Sumbing və Merbabu-Merapi və iki çay, Progo və Elo arasında yüksək bir sahədə yerləşir. Yerli mifinə görə, Kedu düzənliyi kimi tanınan ərazi kənd təsərrüfatının məhsuldarlığı səbəbindən Yavalılar üçün "müqəddəs" bir yer hesab olunur və "Yava bağı" adlandırılır.[19] 20-ci əsrin əvvəllərində bərpa zamanı, bölgədə Borobudur, Pavon və Mendut olmaqla üç buddist məbədi düz bir xətt boyunca yerləşdirildiyi aşkar edilmişdir.[20] Dəqiq ritual prosesi məlum olmasa da, bölgədə üç məbəd arasında ritual əlaqə olduğu bilinir.[14]

Qədim göl hipotezi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ətrafdakı gölün mövcudluğu haqqında fərziyyə, 20-ci əsrdə arxeoloqlar arasında sıx müzakirə mövzusu idi. Yerin düz səthində tikilən məbədlərdən fərqli olaraq, Borobudur, dəniz səviyyəsindən 265 metr yüksəklikdə və qurudulmuş qədim gölün səthindən 15 metr yüksəklikdə yerləşən qayalıqdan ibarət bir təpədə tikilmişdir. İddia edilirdi ki, Borobudur göl kənarında və ya ətrafı göl ilə əhatələnmiş təpədə tikilmişdir.[21]

Nyuvinkampın təklifi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Borobudur, Pawon və Mendut məbədlərinin düz xətt üzrə yerləşgəsi. Ehtimallara görə, qədim göl Borobudurdan Cənub və ya Cənub-Şərqdə, həmçinin Progo və Elo çaylarının kəsişməsində yerləşən Mendut məbədindən isə Cənubda yerləşib.

1931-ci ildə Hollandiyalı sənətçi, Hindu və Buddist memarlığının alimi W. O. J. Nyuvinkamp, ​​Kedu düzənliyinin bir zamanlar göl olduğu və Borobudur məbədinin isə göldə üzən bir lotus çiçəyini təmsil etdiyi hipotezini irəli sürdü.[15] Demək olar ki, Buddizm sənət əsərininin çoxunda yer alan Lotus çiçəyi, Budda heykəlləri üçün taxt və stupaların təməl element kimi istifadə olunur. Ümumiyətlə Borobudurun memarlıq stili Lotus çiçəyini təsvir edir və məbəddə yerləşən Budda təsvir və heykəlləri, əksərən Mahayana Buddizm (Şərqi Asiyada geniş yayılmış bir Buddizm məktəbi) mətnlərində yer alan Lotus Sutranın (Hinduizm, Buddizm və Caynizmdə yer alan aforizmlərdən ibarət qədim əlyazmalar) rəmzi hesab olunur. Məbədin yuxarı hissəsində olan üç dairəvi platforma isə Lotus çiçəyinin ləçəkləri hesab olunur.[21]

Nyuvinkampın təklifinə görə, Borobudur ətrafında göllərin də daxil olduğu landşaft və məbədlər, hansı ki, göllər ətrafında çiçəklər və həndəsi formalara uyğun planlı kompleks şəklində düzülmüş, həmçinin kərpic döşəməli yollarla bu məbədlər bir-biri ilə əlaqələnmişdir. Lakin daha sonra bu göllər və yollar, ərazinin Şərqində, yaxınlıqda yerləşən Merapi vulkanının çoxsaylı püskürməsindən sonra, vulkanik küllərlə dolmuşdur.

Ancaq Nyuvinkampın nəzəriyyəsi, bir çox arxeoloqlar tərəfindən etirazla qarşılandı. Buna misal olaraq, yazıçı Jak Dumarçay və İndoneziyalı arxeoloq Soekmono, Borobudur ətrafında təbii mühitin quru torpaq olduğu qənaətində idilər. Bu mövzu mübahisəli qalsa da, son geoloji tapıntılar Nyuvinkampın irəli sürdüyü təklifi dəstəkləyir.[22][23]

Palinoloji araşdırma və gemorfoloji analiz

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Borobudurun ətrafında alçaq düzlüklərdə bir zamanlar var olan gölün ərazisi

Jak Dumarçay, professor Tanikayimoni ilə birlikdə 1974-cü ildə torpaq nümunələrini və 1977-ci ildə təpədə qazılmış xəndəklərdən, eləcə də ovadan əldə etdikləri nümunələri dərhal cənuba götürdülər. Bu nümunələr daha sonra Borobudur məbədinin inşaatı dövründə ətrafda yetişən bitki növünü müəyyən etmək üçün polen və spor tərkibləri professor Tanikayimoni tərəfindən araşdırıldı. Lakin göl, gölməçə və ya bataqlıq kimi su mühitində böyüyən hər hansı bir bitki örtüyünün xarakterik xüsusiyyətlərinə malik hər hansı polen və ya spor nümunələrini aşkar edə bilmədilər. Belə nəticəyə gəlinmişdir ki, abidənin inşaatı dövründə ətraf ərazilər, indi də var olan kənd təsərrüfatı torpaqları və palma ağacları ilə əhatə olunmuşdur. 1985–86-cı illərdə, Sezar Vut və geomorfolog Dr. J. J. Nossin, Borobudur gölü hipotezini yenidən nəzərdən keçirərək Borobudur ətrafında gölün bir zamanlar var olub amma sonradan qeyb olduğunu və həmçinin müqəddəs ibadətgah kimi istifadə edildiyini təsdiqlədi.

Bu tapıntılar (A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur) 2005-ci ildə UNESCO-nun "Borobudurun bərpası" adlı nəşrində çap olunmuşdur.

Geoloji tapıntılar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2000-ci illərdə geoloqlar Nyuvinkampın fikrini dəstəkləyərək ərazi yaxınlığında olan gil çöküntülərinə diqqət yönəltdilər.[24] 2000-ci ildə aparılan, Nyuvinkampın nəzəriyyəsini təsdiqləyən stratiqrafiya, çöküntü və polen nümunələri ilə bağlı bir araşdırma, Borobudur yaxınlığında bir paleolak mühitinin mövcudluğunu dəstəkləyir.[21]

Göl sahəsi zamanla dalğalanır və araşdırma da Borobudurun 13 və 14-cü əsrlərdə göl sahili yaxınlığında olduğunu sübut edir. Çay axınları və vulkanik fəaliyyətlər göl də daxil olmaqla ətrafdakı landşaftı formalaşdırır. İndoneziyanın ən aktiv vulkanlarından biri olan Mount Merapi, Pleistosendən bəri çox aktiv olmuşdur.[25]

Nəticə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mümkün nəzəriyyəyə görə, Kedu ovasının aşağı hissəsi, Borobudur ətrafı ərazilərdə 13–14-cü əsrlərə qədər təbii şəkildə əmələ gələn dayaz göl olduğu güman olunurdu. Bu uzanan gölün ən yaxın hissəsi Borobudurdan təxminən 500 metr Cənubda, Cənub-Şərqə tərəf axıb Progo çayına qoşulan kiçik çay boyunca yerləşirdi. Göl, vadinin aşağı əraziləri olan, məbəddən Cənub və Cənub-Şərqdə yerləşib, Şərq, Qərb və Şimal tərflər isə quru torpaq olaraq, bu gün də olduğu kimi, düyü çəltikləri, meyvə və palma ağacları üçün əkin ərazisi olduğu güman olunur. Proqo və Elo çaylarının birləşməsində, Mendut məbədindən bir neçə yüz metr Cənubda və Pavon məbədindən Şimalda Progo çayı boyunca başqa göllərin də varlığı ehtimal olunur. Bu göllər 13–14-cü əsrlərə qədər mövcud olmuşdur, sonradan Merapi vulkanının aktiv fəaliyyəti nəticəsində təbii bariyer çökmüş və sonda gölləri qurutmuşdur.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tikinti işləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
G. B. Hooijer (1916–1919) tərəfindən çəkilmiş rəsm. Borubodur məbədinin populyar dövrünün yenidən canlandırılması.

Borobudurun nə məqsədlə inşa olunduğu hələ də məlum deyil.[26] Məbədin tikinti müddəti, onun gizli ayaq hissəsində yerləşən relyeflər və 8–9-cu əsrlərə aid kral nizamnamələrində yer alan yazılar ilə təxmin edilmişdir. Ehtimal ki, Borobudur, təxminən 800-cü illərdə qurulmuşdur.[26] Bu dövr, Sailendra sülaləsinin Mərkəzi Yavada, Mataram krallığı üzərində hökmranlıq etdi 760–830-cu illəri əhatə edir.[27] Bu dövrdə Sailendra sülaləsinin gücü təkcə Srivijaya İmperiyasını deyil, həmçinin Cənubi Tayland, Filippində Hindistan krallıqları, Şimali Malaya (Kedah, həmçinin Hind əlyazmalarında qədim Hindistan şəhəri Kadaram kimi tanınır) və Kambocada Xmer İmperiyasını əhatə edirdi.[28][29][30] Güman olunur ki, 75 ilə başa gələn tikinti işləri, 825-ci ildə Samaratunqanın hakimiyyəti dövründə tamamlanmışdır.[31][32]

Həmin dövrdə Hindu və Buddist hökmdarlar haqqında qeyri-müəyyən məlumatlar var. Sailendra sülaləsi qatı Budizmin izləyiciləri kimi tanınıblar, lakin Sojomertoda tapılan daş yazıları onların Hindu olduqları ehtimalını da irəli sürür.[31] Bu müddət ərzində Kedu Ovası ətrafındaki düzənliklərdə və dağlarda bir çox Hindu və Buddist məbədləri inşa edilmişdir. Borobudur da daxil olmaqla Buddist məbədləri, Hindu Shiva məbədi olan Prambananın da tərkibində olduğu dövrdə tikilib. 732-ci ildə Şaivizm kralı Sanjaya, Borobudurun 10 km Şərqində Vukir təpəsində ibadətgah kimi istifadəyə veriləcək Shivalinga (Şiva-Linqam) məbədini tikdirmişdir.[33]

Borobudur da daxil olmaqla Buddist ibadətgahlarının inşaası o zaman üçün mümkün idi, çünki kral Sanjayanın davamçısı Rakayi Pananqkaran Buddizm izləyicilərinə bu məbədləri tikdirmək üçün üçün icazə vermişdir.[34] Öz hörmətini göstərmək üçün, kral Pananqkaran 778-ci il tarixli Kalasan Nizamnaməsində yazıldığı kimi Kalasan kəndini Buddist cəmiyyətinə verdi.[34] Bu, bəzi arxeoloqların bir Hindu kralının Buddist məbədinin ərsəyə gəlməsinə himayədarlıq etməsi kimi davranışı, Yavada dinlərlə əlaqədar heç vaxt ciddi münaqişə olmadığı qənaətinə gəlməsinə səbəb oldu; ya da bir Buddist kralının da eyni şəkildə davranması.[35] Lakin görünürdü ki, həmin dövrdə iki rəqib kral sülaləsi qarşı-qarşıya idi; Buddist Sailendra və Şaivizm ardıcılları olan Sanjaya sülaləsi. Bu rəqabət, 856-cı ildə Ratubaka ovasında baş verən döyüşdə, Sanjaya sülaləsinin qələbəsi ilə nəticələnmişdir.[36] Bənzər qarışıqlıq da, Prambanan kompleksindəki Lara Jonqranq məbədinə aiddir, hansı ki, qələbə çalmış kral Rakayi Pikatan tərəfindən, Borobudura cavab olaraq ucaltdığı ehtimal olunur.[36] Lakin digər bir versiyada isə, Sailendra sülaləsinin sülhməramlı davranışı əsasında Lara Jonqranq məbədinin mövcudluğu irəli sürülür.[37]

Tərk edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1914-cü ildə ingilis dilinə tərcümə olunmuş "Yava, Sumatra və Niderland-Ost Hindidə yerləşən digər adalar" adlı kitabdan olan fotoşəkil.

Borobudur əsrlər boyu vulkanik kül və böyüyən cəngəllik altında gizlənmişdir. Onun tərk edilməsi sirr olaraq qalır. Abidənin aktiv istifadəsi və Buddist zəvvarların ayin keçirməsinin dayandığı zaman məlum deyil. 928–1006-cı illər bir arasında sıra vulkan püskürmələrinin ardından kral Mpu Sindok, Medang Krallığının paytaxtını Şərqi Yava bölgəsinə köçürmüşdür; bu hadisənin Borobudurun tərk edilməsinə səbəb olduğu dəqiq bilinməsə də, bəzi mənbələrdə məbədin tərk edilməsi dövrü ilə uzlaşdığı qeyd edilir.[7][21] İndoneziyalı arxeoloq və tarixşünas Soekmono (1976) həmçinin əhalinin 15-ci əsrdə İslamı qəbul edərkən məbədlərin tərk edilib və dağıldığına dair məşhur inancı da qeyd edir.[7]

Abidə tamamilə unudulmamışdır, baxmayaraq ki, xalqın içində yaranan hekayələr, onu keçmiş izzətindən pis uğurlar ilə əlaqəli daha çox batil inanclara səbəb olan məbədə çevirmişdir. 18-ci əsrə aid iki qədim Yava salnaməsində (babad) abidənin uğursuzluq gətirdiyi qeyd olunur. Babad Tanah Yavi (və ya Yava tarixi) yazılarına görə, abidə 1709-cu ildə Mataram kralı I Pakubuvonoya qarşı çıxan bir üsyan olan Mas Dana üçün ölümcül bir faktor idi.[7] Hansı ki, "Redi Borobudur" təpəsi mühasirəyə alındı ​​və üsyançılar məğlub oldu və kralın göstərişi ilə ölümə məhkum edildi. Babad Mataram (və ya Mataram Krallığının tarixi) yazılarında, 1757-ci ildə Yogyakarta Sultanlığının şahzadəsi, Şahzadə Monkonaqoronun başına gələn bədbəxtliyin, Borobudur məbədi ilə bağlılığı qeyd olunmuşdur.[38] Abidəyə ziyarətə qarşı olan qadağaya baxmayaraq, o, məbəddəki stupaların birindən Budda heykəlini özü ilə götürmüşdür. Lakin sarayına qayıtdıqdan bir gün sonra xəstələnir və ölür.

Yenidən kəşfi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Borobudurun əsəs stupası 19-cu əsrin ortası, əsas stupanın üzərində quraşdırılmış taxtadan göyərtə.
Məbədin "Gizli ayaq" (təməl) hissəsində yerləşən 147 nömrəli relyefin fotoşəkili. 1890–1891-ci illər.

Ələ keçirildikdən sonra, Yava 1811–1816-cı illər arasında İngilis idarəsi altında girdi. Təyin olunmuş qubernator General-leytenant Tomas Stamford Rafflz, Yava tarixinə böyük maraq göstərirdi. O, Yava antik əşyalarını toplayır və adada səyahət zamanı yerli əhali ilə əlaqə qururdu. 1814-cü ildə Semaranqda bir yoxlama turunda, ona Bumiseqoro kəndi yaxınlığında, dərin cəngəlliyin içində yerləşən bir abidə haqqında məlumat verildi.[38] O ərazini görməyə imkan tapmasa da, digər antik araşdırmalar ilə birgə 1806–07-ci illərdə Sewu kompleksini aşkar edən və araşdıran Hollandiyalı mühəndis Hermann Korneliyusu göndərdi. İki ay ərzində Korneliyus və onun 200 nəfər işçisi ağacları kəsib, bitki örtüyünü yandırdılar və abidəni aşkara çıxarmaq üçün torpağı qazdılar. Dağılma təhlükəsi ucbatından, bütün qalereyaları aşkara çıxara bilmədi. O butun tapdıqlarını və həmçinin müxtəif relyef rəsmlərini Rafflza bildirdi. Halbuki, Rafflz yalnız bir neçə cümlədə Korneliyusun və onun adamlarının kəşfi və ağır işindən bəhs etmişdir. Ancaq Borobudurun kəşfi və onun dünya miqyasında tanıdan insan kimi Rafflz tarixə düşmüşdür.[13]

Kedu bölgəsində yerləşən holland müstəmləkə sakini Kristian Lodevijk Hartmann, Korneliyusun işini davam etdirdi və 1835-ci ildə bütün kompleks nəhayət ortaya çıxdı. Onun Borobudura olan marağı vəzifə borcundan daha çox şəxsi maraq idi. Hartmann, gördüyü işlər barədə heç bir məlumat yazmırdı. Xüsusilə də, əsas stupada Buddanın böyük heykəlini tapdığına dair iddia edilən bir hadisə barədə heç bir məlumat yazmamışdır.[39] 1842-ci ildə Hartmann əsas stupanı araşdırır, tapdığı şey isə naməlumdur və əsas stupa boş qalır.

Borobudurda yerləşən stupalar və heykəllərin sxemini əks etdirən 7 nömrəli litoqrafiya, ümumilikdə 355 litoqrafiya mövcuddur

Daha sonra Niderland Ost-Hindi şirkəti məbədi araşdıran və yüzlərlə relyefin eskizini hazırlayan Hollandiyalı mühəndis Frans Karel Uilseni vəzifəyə təyin etmişdir. Həmçinin Yan Frederik Gerrit Brumund da 1859-cu ildə tamamlanan abidənin ətraflı öyrənilməsi üçün vəzifəyə təyin olunmuşdur. Şirkət, Brumundun araştırmaları və Uilsenin təsvirləri əsasında bir araşdırma məqaləsi dərc etdirməyi planlaşdırdı, lakin Brumund əməkdaşlıqdan imtina etdi. Şirkət daha sonra Brumund və Wilsenə aid mənbələr əsasında monoqrafiya tərtib edən başqa bir alim, Konradus Limansı vəzifəyə təyin etmişdir. 1873-cü ildə Borobudurla bağlı ətraflı tədqiqatın ilk monoqrafiyası nəşr olundu və bir il sonra Fransız dili tərcüməsi yayıldı.[39] Məbədin ilk fotoşəkili 1872-ci ildə Holland-Flamand qravüraçı, Isidor van Kinsbergen tərəfindən çəkilmişdir.[40]

Ərazinin tədqiqatı artıq daha yavaş inkişaf edirdi və bir müddət ərzində məbəd, "xatirə ovçuları" və oğrular üçün qiymətli suvenir və gəlir mənbəyi kimi xidmət etmişdir. 1882-ci ildə mədəniyyət əsərləri üzrə baş müfəttiş, Borobudurun həmin dövrdəki vəziyyətini nəzərə alaraq, abidədə yerləşən bütün relyeflərin muzeylərə köçürülməsini təklif etmişdir.[40] Nəticədə hökumət, ərazinin ətraflı tədqiqi və kompleksin faktiki vəziyyətini qiymətləndirmək üçün Bataviya (indiki Cakarta) İncəsənət və Elmlər Cəmiyyətinin arxeoloji kolleksiyasının kuratoru[41] Uillem Pieter Qroyenevelti vəzifəyə təyin etdi. Onun hesabatına görə isə bu qorxuların əsassız olduğu və məbədin olduğu kimi qalması tövsiyə olundu.

Borobudur qiymətli suvenirlərin mənbəyi sayılırdı və məbəddə yerləşən heykəllərin bir qismi qənimət kimi götürülürdü, hətta bəziləri koloniya-hökumət razılığı ilə baş tuturdu. 1896-cı ildə Siam Kralı Çulalonqkornun Yavanı ziyarəti zamanı Borobudurdan icazə ilə götürdüyü səkkiz araba heykəli özü ilə aparır. Bunlara 30 ədəd relyef panellər, beş budda rəsmləri, iki aslan, bir gargoyle, pilləkanıar və qapılardan götürülmüş bir neçə kala motivləri və qəyyum heykəli (dvarapala). Hal hazırda bu əsərlərdən bəziləri, xüsusilə şirlər, dvarapala, kala, makara və nəhəng su kəmərləri Bangkok Milli Muzeyində Yava İncəsənəti zalında nümayiş etdirilir.[42]

Rekonstruksiya işləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Borobudur Teodor Van Erpin bərpa işlərindən sonra 1911-ci ildə. Bərpadan sonra əsas stupanın üzərində yerləşən chattranı aydın görmək olur (hal hazırda mövcud deyil).

1885-ci ildə Yogyakarta Arxeoloji Cəmiyyətinin sədri, Hollandiyalı mühəndis Yan Uillem İzerman, məbədin gizli ayaq hissəsini kəşf etdikdən sonra, Borobudur yenidən diqqəti cəlb etdi.[43] Məbədin gizli ayaq hissəsində olan relyeflərin fotoşəkilləri 1890–1891-ci ildə hazırlanmışdır.[44] Bu kəşf nəticəsində, Niderland Ost-Hind hökuməti məbəd üçün ciddi təhlükəsizlik tədbirlərinin görülməsi üzrə addımlar atdı. 1900-cü ildə hökumət abidəni qiymətləndirmək üçün üç məmurdan ibarət komissiya qrupu yaratdı: incəsənət tarixçisi Yan Lorens Andries Brandes, Hollandiyalı ordu mühəndisi Teador van Erp və İctimai İşlər Şöbəsindən olan tikinti mühəndisi Benjamin Uillem van de Kamer.

1902-ci ildə komissiya, layihənin üçqat planını hökumətə təqdim etdi. Birincisi, təhlükə yaradacaq küncləri sıfırlayıb, birləşmiş hissələrdə təhlükə yaradan daşları aradan götürərək, birinci pillədəki balustradaları gücləndirərək və bir neçə taxçaları, sütunlu girişləri, stupaları və əsas gümbəzi bərpa edərək təhlükəni aradan götürmək idi. İkincisi, daxili əraziləri hasarla ayırdiqdan sonra, müvafiq şəkildə təmir etmək və döşəmə və navalçaları bərpa etməklə drenaj sistemini yaxşılaşdırmaq idi. Üçüncü olaraq, bütün boş daşlar aradan qaldırılmalı, abidə ilk balustradalara qədər təmizlənməli, dağılmış daşlar aradaq qaldırılmalı və əsas gümbəz bərpa olunmalı idi. Bərpanın ümumi xərci 48,800 Niderland quildeni dəyərində təxmin edilirdi.

Bərpa işləri 1907–1911-ci illər ərzində, anastilos metodu ilə Teodor Van Erp tərəfindən idarə olundu.[45] Bərpa müddətinin ilk yeddi ayı, itmiş Budda başlarını və daş panelləri tapmaq məqsədi ilə, məbədin ətrafının qazıntı işləri ilə keçdi . Van Erp, yuxarı üç dairəvi platformanı və stupaları söküb, yenidən qurmuşdur. Bu müddət ərzində Van Erp, abidəni yaxşılaşdırmaq üçün daha çox variantlar kəşf etdi. Onun əlavə oraq təqdim etdiyi təklif, bərpaya ayrılan büdcəyə əlavə dəyəri 34,600 Niderland quildeni olaraq təsdiqlənmişdir. İlk baxışdan Borobudur, bərpadan sonra qədim şöhrətinə qayıtmışdır. Van Erp incə dəqiqliklə, əsas stupanın üstündə yerləşən çattranı (Sanskritcə — çətir mənasını verir; Buddizm, Hinduizm və Jainizmdə yer alan simvoldur) bərpa etməklə özünü təsdiq etdi. Lakin, daha sonra chattrada istifadə edilən orjinal daşlar kifayət qədər olmadığı üçün zirvədəki elementi sökdü və chattranın orjinal dizaynı naməlum olaraq qaldı. Sökülmüş chattra hal hazırda Borobudurdan bir neçə yüz metr şimalda yerləşən Karmavibhanqa Muzeyində (Bororbudur muzeyi olaraq da tanınır) saxlanılır.

Büdcənin məhdud olmasına görə, bərpas işləri ilk növbədə məbədin təmizlənməsinə yönəlmiş və Van Erpin drenaj sistemindəki problemləri həll etməsinə imkan verməmişdir. On beş il içərisində qalereya divarları çökür, relyeflərdə isə yeni çatlar və aşınmalar əmələ gəlirdi.[45] Van Erp, tərkibindən qələvi duzları və kalsium hidroksidin çıxarıldığı betondan istifadə etmişdir. Bu, bir sıra problemlərə səbəb olmuşdur, belə ki, təcili olaraq daha geniş bir bərpa işləri lazım idi.

1973-cü ildə bərpa zamanı məbədin drenaj sisteminin yaxşılaşdırılması üçün pvc boru və beton möhkəmləndirilməsi işləri

O zamandan bəri kiçik bərpa işləri həyata keçirilmişdi, lakin abidənin tam qorunması üçün kifayət deyildi. 1945-ci ildən 1949-cu ilə qədər, İkinci Dünya Müharibəsi və İndoneziya İstiqlal müharibəsi dövründə Borobudurun bərpa işləri dayandırılmışdı. Məbəd, daha çox hava və drenaj problemlərindən zərər çəkirdi. Bu, məbədin içərisində yerlə təmas edən özəyin genişlənməsinə və daş strukturunu itələyərək divarların əyilməsinə səbəb oldu. 1950-ci illərdən sonra Borobudurun bəzi hissələri çökmə təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalmışdı. 1965-ci ildə İndoneziyadan UNESCO-ya Borobudur və digər abidələrdə hava və drenaj problemlərinin aradan qaldırılması yolları ilə bağlı məsləhətlərin verilməsi üçün müraciət göndərilmişdir. 1968-ci ildə İndoneziyanın Arxeoloji Xidmətinin rəhbəri, professor Soekmono, böyük bir bərpa layihəsini təşkil etmək məqsədilə "Borobuduru qoruyaq" adlı kampaniyasını başlatdı.[46]

Üzərində "Borobudur məbədini qoruyaq" yazan və məbədin bərpasını təşviq edən 1968-ci ilə aid poçt markası

1960-cı illərin sonlarında İndoneziya hökuməti beynəlxalq miqyasda abidənin qorunmas üçün böyük bir yeniləmə layihəsi təklif etdi. 1973-cü ildə Borobuduru bərpa etmək üçün master plan hazırlanmışdı.<r[47] Borobuduru qorumaq məqsədi ilə könüllü yardım müqaviləsinə əsasən (29 yanvar 1973, Paris), 5 ölkə bərpa işlərinə maddi yardım etməyə razı oldu: Avstraliya (200,000 ABŞ dolları), Belçika (250,000 Belçika frankı), Kipr (£ 100,000 Kipr funtu), Fransa (77,500 ABŞ dolları) və Almaniya (2,000,000 Alman markı).[48] İndoneziya hökuməti və UNESCO, 1975–1982-ci illər arasında böyük bir bərpa layihəsi çərçivəəsində abidənin əsaslı şəkildə təmirini həyata keçirdi.[45] 1975-ci ildən əsaslı şəkildə bərpa işlərinə başlandı. Bərpa edilərkən, bir milyondan artıq daş blok sökülüb çıxarıldı və ayrı-ayrılıqda təyin etmək, kataloqlaşdırmaq, təmizləmək və mühafizə etmək üçün kütləvi pazl parçaları şəklində kənara yığılmışdı. Borobudur, yeni bərpa üsulları üçün test sahəsinə çevrilmişdi hansı ki, burada daş bloklara zərər verən mikroorqanizmlərə qarşı da yeni üsullar kəşf edilmişdir.[46] Bərpa zamanı məbədin təməli sabitləşdirilmiş və ümumilikdə 1,460 panel təmizlənmişdir. Bu yenidənqurma layihəsi, beş kvadrat platformalarin sökülüb yenidən qurulması və məbədə su kanalları quraşdıraraq drenaj sistemini yaxşılaşdırmaqla nəticələndi. Həmçinin germetik və filter qatları da əlavə edildi. Bu möhtəşəm bərpa layihəsinə təxminən 600 nəfərlik işçi cəlb olundu və cəmi 6,901,243 ABŞ dollarına başa gəldi.[49]

Yenidənqurma işləri başa çatdıqdan sonra, UNESCO Borobuduru 1991-ci ildə Dünya Mədəniyyət Mirasları siyahısına Ümumdünya irsi kimi qeyd etdi.[3] Abidə bu mədəniyyət meyarları əsasında qeyd olunmuşdur:

I – möhtəşəm sənətkarlıq nümunəsi hesab edilməlidir. Dövrünə görə insan tərəfindən yaradılan ən muasir abidə olmalıdır.

II – Aid olduğu dövrdən başlayaraq, mədəniyyətin inkişafına müəyyən təsir göstərməlidir. Memarlıq baxımından dəyərli bir iş hesab olunmalıdır. Əgər abidə antik şəhərdisə, ən önəmli şərtlərdən biri şəhərin hansı formada planlaşdırılmasıdır.

VI – Digər abidələrdən köklü şəkildə fərqlənən, dünya mədəniyyəti üçün əvəzolunmaz tarixi və mədəni önəm daşıyan abidələrə verilən kriteriya.[3]

2017-ci ilin dekabrında Borobudurda Yashti stupasının (əsas stupa) üstünə çattranı bərpa etmək fikri yenidən nəzərdən keçirildi. Bununla yanaşı, ekspertlər, çətir formalı zirvə elementini bərpa etmək üçün hərtərəfli bir araşdırmaya ehtiyac olduğunu söylədi.[50]

Müasir dövrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Buddist zəvvarlar məbədin yuxarı platformasında meditasiya edir

Dini mərasimlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1973-cü ildə, UNESCO-nun maliyyələşdirdiyi bərpa layihəsi ilə,[47] Borobudur yenidən ibadət və həcc yeri kimi istifadə olundu. İldə bir dəfə, may və ya iyun aylarında bədrlənmiş ay dövründə, Buddistlər Vesak (ind. Waisak) gününü qeyd edirlər, hansı ki, Siddarta Qautamanın doğum, ölüm və ən yüksək hikmətə çatıb Budda Şakyamuni olmasının xatirəsinə həsr olunub. Vesak, İndoneziyanın rəsmi milli bayramıdır[51] və mərasim piyada gəzərək Mendut məbədindən başlayır, Pavon məbədini keçərək, Borobudur məbədində sona çatır.[52]

Turizm

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Borobudurda Vesak mərasimi

Borobudur, İndoneziyada ən çox ziyarət edilən yeganə turistik abidədir. 1974-cü ildə abidəni ziyarət edən 260.000 turistin, 36.000 nəfəri əcnəbi idi.[10] Ölkənin iqtisadi böhranından (1997–1998 Asiya ekonomik böhranı) əvvəl bu rəqəm 1990-cı illərin ortalarında illik 2.5 milyon ziyarətçiyə (80 faiz yerli turist idi) yüksəldi.[11] Bununla yanaşı, turizm inkişafı, yerli ictimaiyyəti bu sahəyə daxil etmədəniyindən, ara sıra etirazlara səbəb olduğu üçün tənqid edilmişdir.[10] 2003-cü ildə, Borobudur ətrafında yerləşən sakinlər və kiçik biznes müəssisələri, "Java US" adlandırılan üç mərtəbəli ticarət kompleksi tikməyi planlaşdıran əyalət hökumətinə qarşı bir sıra görüşlər və etirazlar təşkil etdi.[53]

Borobudur arxeoloji parkına, "PATA Grand Pacific mükafatı 2004", "PATA Qızıl Mükafat Qalibi 2011" və "PATA Qızıl mükafat Qalibi 2012" kimi Beynəlxalq turizm mükafatları verildi. 2012-ci ilin İyun ayında, Borobudur, dünyanın ən geniş Buddist arxeoloji ərazisi kimi Ginnesin Rekordlar Kitabına düşmüşdür.[54]

Borobudurda 2006-cı ildə baş tutan Mədəniyyətlərin İzi simpozyumunda rəqs performansı

Qorunması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

UNESCO bugünkü konservasiya vəziyyətində narahatlıq yaradan üç xüsusi sahəni təsvir etmişdir: (1) ziyarətçilər tərəfindən vandalizm; (2) sahənin cənub-şərq hissəsində torpaq eroziyası; (3) itkin elementlərin təhlili və bərpası.[55] Yumşaq torpaq, çox sayda zəlzələ və güclü yağışlar nəticəsində tikilinin sabitliyinin pozulmasına və deformasiyasına gətirib çıxarır. Zəlzələlər ən mühüm töhfə verən amillərdir, çünki blok daşların düşməsi və arkaların çökməsindən əlavə, zəlzələ zamanı yerin dalğa şəklində hərəkəti tikilidə daha ciddi dağıntılara yol aça bilər.[55] Məbəddə yerləşən stupanın artan populyarlığı, əksəriyyəti İndoneziyadan olan çox sayda ziyarətçini özünə cəlb edir. Məbədin hər pilləsində yerləşən "heçnəyə toxunmayın" xəbərdarlıq lövhələrinə, mütəmadi olaraq reproduktorlar vasitəsi ilə ötürülən və həmçinin nəzarətçilər tərəfindən edilən xəbərdarlıqlara baxmayaraq, ziyarətçilərin relyef və heykəllərdə qarşı vandalizm problemi adi hala çevrilib və bu da tikilinin daha da pozulmasına gətirib çıxarır. 2019-cu ildə hökumət, Borobudur məbədi üçün hər saat başına müəyyən ziyarətçi sayı təyin etməyi planlaşdırır.[55]

Reabilitasiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Borobudurun Merapi dağı və Yogyakartaya nəzərən yerləşgəsi

Borobudur, 2010-cu ilin oktyabr və noyabr aylarında Merapi dağının püskürməsindən ağır təsir almışdır. Merapinin vulkanik külü, kraterin təxminən 28 kilometr cənub-qərbində yerləşən məbəd kompleksinə düşüb. 3–5 Noyabr tarixində baş verən püskürmə zamanı, 2.5 sm[56] qalınlığa yaxın kül məbəddə yerləşən heykəllərin üzərinə düşmüş, həmçinin ətrafdaki yaşıllıq ərazilərər ciddi ziyan vurmuşdur. Ekspertlər isə məbədə düşən asidik külün tarixi əraziyə zərər verə biləcəyindən narahat idilər. Məbəd kompleksi 5–9 Noyabr tarixləri arasında vulkanik küldən təmizlənmək məqsədi ilə bağlanmışdır.[57][58]

UNESCO, Merapi dağının 2010-cu ildə püskürməsindən sonra borobudurun bərpası üçün xərclərin bir hissəsi kimi 3 milyon dollar bağışladı.[59] 55.000-dən çox daş blok yağışdan sonra çirkab ilə tıxanan drenaj sistemini bərpa etmək üçün söküldü. Yenidənqurma işləri Noyabr ayında başa çatdı.[60]

2012-ci ilin Sentyabrında, iki daş konservasiyası üzrə Alman mütəxəssis, professor Hans Leisen və Eşter von Pleve Leisen məbədləri analiz etmək və onların uzun müddətli qorunmasını təmin etmək üçün ərazidə on gün keçirdilər.[61] İyun ayında Almaniyanın UNESCO-ya reabilitasiya prosesinin ikinci mərhələsi üçün 130.000 ABŞ dolları verməyə razı oldular. Burada, daş konservasiyası, mikrobiologiya, inşaat mühəndisliyi və kimya mühəndisliyi üzrə 6 mütəxəssis, İyun ayında Borobudurda bir həftə keçirəcək və Sentyabr və ya Oktyabr aylarında yenidən qayıdacaqdılar.[62]

14 fevral 2014-cü ildə, Yogyakartadan 200 km Şərqdə, Şərqi Yavada yerləşən Kelud vulkanının püskürməsi nəticəsində onun vulkanik küllərindən ciddi şəkildə təsir görən, Yogyakarta və Mərkəzi Yavada yerləşən Borobudur, Prambanan və Ratu Boko məbədləri, ziyarətçilərə bağlanıb. 13 fevral 2014-cü ildə püskürən Kelud vulkanının partlayış səsi, Yogyakarta kimi uzaq ərazilərə qədər gedib çıxmışdır. İşçi qrupu, məbəddə yerləşən simvolik stupaların və heykəllərin üstünü örtərək tikilini vulkanik küllərdən qorudular .[63]

Borobudurda turistlər

Əmniyyət təhtidləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

21 yanvar 1985-ci ildə, 9 bomba partlayışı nəticəsində 9 stupa çox ciddi zərər görmüşdür.[64][65] 1991-ci ildə, kor İslam təbliğatçısı Hüseyin Əli Habsyie, 1980-ci illərin ortalarında bir sıra bombalamaların təşkili və həmçinin məbədə hücum etdiyi üçün ömürlük həbs cəzasına məhkum edildi.[66] 1986-cı ildə İslam ekstremist qrupunun digər iki üzvü, məbədin bombardmanında iştirakına görə hər biri 20 il həbs cəzasına məhkum edilmiş, bir nəfər isə 13 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir.

2006-cı il Mayın 27-də, Mərkəzi Yavanın Cənub sahillərində 6,2 bal gücündə zəlzələ baş verdi. Bu hadisə ətraf bölgəyə ciddi ziyan vurdu və yaxınlıqdakı Yogyakarta şəhəri itkilərlə üzləşdi, lakin Borobudur məbədi heç bir ziyan görmədi.[67]

2014-cü ilin Avqustunda özünü İŞİD terror qruplaşmasının İndoneziyadaki təbliğatçıları kimi göstərən dəstənin sosial mediyada Borobudur məbədini və İndoneziyadaki digər abidələri dağıdacaqları barədə planlarını paylaşdıqdan sonra İndoneziya polisi və təhlükəsizlik qüvvələri Borobudur məbədində və ətraf ərazilərdə təhlükəsizlik tədbirlərinə başladılar.[68] Təhlükəsizliyin təkmilləşdirilməsi nəticəsində, təhlükəsizlik kameralarının təmiri və daha da çoxaldılması, məbədin özündə və ətrafında gecə patrul nəzarətinin tətbiqi kimi bir sıra gücləndirilmiş nəzarət sistemi yarandı. Bu cihad qrupu İslamın təmsilçiləri kimi heykəllər və bu kimi antropomorfik təmsillərə bütpərəstlik adı verərək bu cür hallara qatı şəkildə qarşı çıxır.

Həddən artıq ziyarətçi problemi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Borobudurun dar pilləkanlarında yerləşən daş bloklar, geniş turist axını qarşısında yavaş-yavaş aşınır, daşların səthi getdikcə incəlir və hamarlaşır. Ümumilikdə Borobudurda pilləkənlərə aid olan 2.033 daş səthi var ki, bunlar dörd kardinal istiqamətdə yayılmışdır; Qərb, Şərq, Cənub və Şimal. Onlardan təxminən 1.028 daş səthi və ya 49,15 faizi var ki, ciddi şəkildə aşınmışdır.[69]

Pilləkən daşlarının daha da aşınmasına yol verməmək üçün 2014-cü ilin Noyabr ayından etibarən Borobudur Pilləkənlərinin iki əsas hissəsi — şərq (artan-giriş marşrut) və şimal (azalan-çıxış marşrut) tərəfləri taxta strukturlarla örtülmüşdür. Bənzər texnika Kambocada Anqkor Vatda və Misir ehramlarında tətbiq edilmişdir.[69] 2015-ci ilin mart ayında Borobudur Qoruma Mərkəzi daş pillələrin kauçukla örtülməsi təklifini etmişdir.[70] Həmçinin qonaqlara xüsusi sandalet verilməsi kimi təkliflər də irəli sürülmüşdür.[71]

Memarlığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yenidənqurma zamanı, Borobudurdaki arxeoloji qazıntıları Hinduizm tərəfdarları və ya daha qədim inanc sahibləri, Buddistlərin bu ərazilərə gəlmədən əvvəl Borobudurun təpəsində artıq böyük bir struktur tikintisinə başladığını göstərir. Tikilinin təməl hissəsi Hindu və ya Budist məbədlərindən fərqləndiyi üçün, ilkin quruluş Hindu və ya Budist stilindən daha çox yerli Yava stili hesab olunur.[72]

Tərtibatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Borobudurun Mandala formasında olan zəmin planı

Borobudur tək bir böyük stupa şəklində tikilmişdir və yuxarıdan baxıldıqda nəhəng bir tantrik Buddist mandala formasını alır, eyni zamanda Buddist kosmologiyası və insan zehninin təbiətini təmsil edir.[73] Məbədin orjinal təməli hər biri 118 metr olan kvadrat formasındadır. Ümumilikdə 9 platformadan ibarət olub, aşağı 6 platforma kvadrat şəkilli, yuxarı 3 platforma isə dairəvi formadadır.[74] Üst platformada bir böyük mərkəzi stupanı (əsas stupa) əhatə edən 72 kiçik stupa vardır. Hər bir stupa zınqırov şəklindədir və üzərində açılmış çoxsaylı dekorativ deşiklər mövcuddur. Buddan heykəlləri isə hörülmüş stupalar içərisində oturur.

Borobudurun dizaynı pilləli piramida şəklində tərtib olunub. Bundan daha əvvəl, İndoneziyanın antik mədəniyyəti olan Avstroneziya meqalitik mədəniyyəti, Cisolok yaxınlığında Pangguyangan ərazisində[75] və Kuningan yaxınlığında Cipari ərazisində[76] aşkar edilən punden berundak adlı bir neçə kurqanlar və daş pilləli piramida strukturları tikmişdir. Daş piramidalarının tikilmə səbəbi yerli inancla bağlı olub, dağlıq və ya yüksək yerlərin əcdadlarının ruhlarının və ya hyangların (qədim İndoneziya mifologiyasında — gözəgörünməz fövqəltəbii güclərə sahib olan ruh) məskunlaşdıqları yer olduğu barədə inanclara əsaslanır.[77] Punden berundak pilləli piramida stili Borobudurda əsas dizayn tərtibatıdır. Bunun Mahayana Buddist ideyaları və simvolizmi ilə birləşdirilən qədim megalitik ənənənin davamı olduğuna inanılır .

Məbədin en kəsiyi və 4:6:9 nisbətində olan quruluşu

Abidənin üç bölgüsü Buddist kosmologiyasının üç "aləmini", yəni Kamadhatu (arzular dünyası), Rupadhatu (formalar dünyası) və nəhayət Arupadhatu (qeyri-formal dünya) təmsil edir. Adi duyğulara sahib olanlar, öz həyatlarını aşağı səviyyədə, arzular dünyasında yaşayır. Davamlı şəkildə var olmaq üçün bütün arzu və istəklərini yandırmış olanlar, arzular dünyasını tərk edir və formalar dünyası səviyyəsinə yüksəlib tək yaşayırlar: onlar formaları görürlər, lakin formalar onlara cəlbedici gəlmir. Nəhayət, tam Buddalar, hətta formadan kənara çıxıb ən ali səviyyəyə, qeyri-formal nirvana okeanına çatıb əsl reallığı dərk edirlər.[78] Sansara döngüsündən azad olan aydınlanmış ruh, dünyəvi formaya aid olan, tamamilə boşluğu və ya özün yoxluğunu (Anatman) təmsil edən Şunyata (Mənşəyi ilkin Buddist konsepti olan Anatman ilə əlaqəli və sanskritcə mənası "yoxluq","heçlik" olub, müxtəlif Buddist təlimlərində fərqli konseptlərlə istifadə olunur) konsepsiyası ilə olan əlaqəsini kəsir.[79] Məbədin təməl səviyyəsi Kamadhatu, 5 kvadrat platformadan ibarət orta səviyyə (Gövdə bölümü) Rupadhatu, 3 dairəvi platformadan və təpəsində əsas stupadan ibarət yuxarı səviyyə (baş bölümü) isə Arupadhatu ilə təmsil olunur. Məbədin hər 3 mərhələsinin memarlıq xüsusiyyətləri metaforik fərqliliklərə malikdir. Məsələn, Rupadhatu pilləsindəki kvadrat və detallı bəzəklər Arupadhatu pilləsinə gəldikdə yerini sadə dairəvi platformalar ilə əvəz edir, necə ki, insanların formalar və adlarla olan bağlılığından qeyri-formal dünyaya keçidini təmsil edir.

Borobudurda kütləvi şəkildə piyada ibadət gerçəkləşir. Zəvvarlar və ya ziyarətçilər sistematik şəkildə təşkil olunmuş pilləkən və koridorlar vasitəsi ilə məbədin üst platformasına qalxırlar. Hər platforma aydınlanmanın bir mərhələsini (Teravada Buddizmində bir Arhat kimi aydınlanmağa gedən 4 mərhələ) təmsil edir. Zəvvarlara bələdçi olan yol Buddizm kosmologiyasını təmsil edəcək şəkildə tərtib olunub.[80]

1885-ci ildə təsadüfən təməlin altında gizli bir quruluş aşkar edilmişdir.[43] Aşkar olunan "Gizli ayaq" hissəsində relyeflər olub, bunların 160-ı gerçək Kamadhatu hekayələrini təsvir edir. Əsas təməl (gizli ayaq) məbədin örtük təməli ilə gizlədilmişdir və səbəbi hələ də məlum deyil. Əvvəllər düşünülürdü ki, örtük təməl məbədin fəlakətli şəkildə təpəyə çökmə ehtialının qarşısını almaq üçün tikilib.[81] Digər bir nəzəriyyədə isə, örtük təməlin əlavə olunma səbəbi, əsas təməlin qədim Hind memarlıq və şəhərsalma kitabı olan Vastu Şastraya görə səhv tərtib olunduğu deyilir.[43] Nə məqsədlə tikilməsindən asılı olmayaraq, örtük təməldə yer alan detallı və dəqiq tərtib edilmiş, estetik və dini baxışlara uyğun qurulmuş çoxlu sayda relyef var.

Tikilmə strukturu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Divarı relyeflərlə bəzədilmiş dar koridor

Abidənin qurulması üçün qonşu daş karxanalardan təxminən 55 min kubmetr Andezit daşı alınmışdır.[82] Daşlar ölçüyə uyğun olaraq kəsilmiş, inşaat yerinə gətirilmiş və heç bir birləşdirici məhlul istifadə edilmədən düzülmüşdür. Məbədin tikitisi zamanı daşlar xüsusi qaydada kəsilərək, bir növ pazl şəklində məhlul istifadə olunmadan bir-birinə möhkəm şəkildə keçirilmişdir. Stupaların damı, taxçalar və arkalı girişlər "yalançı tağ" üsulu ilə tikilmişdir. Tikili tamamlandıqdan sonra isə yerində relyeflər yaradılmışdır.

Abidə, bölgənin güclü fırtına suyuna tab gətirməsi üçün yaxşı drenaj sistemi ilə təchiz edilmişdir. Daşqının qarşısını almaq üçün, abidənin hər bir küncündə Makara və nəhənglərin təsvirini canlandıran unikal şəkildə oyulmuş qarqoyllara sahib 100 ədəd nov quraşdırılmışdır.

Borobudur, ümumi dizaynına görə bu məqsədlə tikilən digər strukturlardan əlamətdar şəkildə fərqlənir. Məbəd düz bir ərazidə tikilmək yerinə təbii bir təpə üzərində qurulmuşdur. Lakin, tikinti texnikası Yavadakı digər məbədlərə bənzəyir. Digər məbədlərdə görülən daxili zonanın olmaması və ümumi dizayn tərtibatının piramida şəklində olması, Borobudur məbədini ilk baxışdan bir məbəd yerinə daha çox nəhəng bir stupa kimi göstərir.[82] Stupa, Budda üçün ibadət yeri kimi nəzərdə tutulub. Bəzən isə stupalar sadəcə Buddizm ruhunun təmsil edən simvolik elementlər şəklində tikilmişdir. Digər tərəfdən isə məbədlər yalnız ibadət evi olaraq istifadə edilib. Borobudurun dizaynının mürəkkəbliyi və çox detallı şəkildə qurulması, onun həqiqətən də bir məbəd olduğu faktını ortaya qoyur.

Kompleksin memarı olan Gunadharma haqqında çox az məlumat var.[83] Yazılı mənbələrdə qeyd edilməsə də, onun adı Yava xalqının ənənəvi nağıllarında yer alır.

Tikinti zamanı istifadə edilən əsas ölçmə vahidi olan tala, insan alnının saç başlandığı yerindən çənəsinə qədər olan uzunluğu və ya əlin tam şəkildə açılmış halda baş barmaqdan orta barmağa qədər orta barmağa qədər olan məsafə (qarış) idi.[84] Buna görə də, bu vahidlər bir insandan digərinə nəzərən dəyişə bilirdi, lakin abidə dəqiq ölçülərə malik idi. 1977-ci ildə aparılan anketdə abidə ətrafında tez-tez 4:6:9 nisbətində tapıntılar aşkar edilmişdir.

Kala (Sanskritcə:zaman) sütunlu keçidləri arasında Borobudurun pillələri

Memar, Borobudurun dizayn planında dəqiq ölçüləri təyin etmək üçün fraktal və özünə-oxşar həndəsi formullarından istifadə etmişdir.[84][85] Bu nisbət, Pawon, Mendut və yaxınlıqda yerləşən digər Buddist məbədlərinin dizayn tərtibatlarında da var. Arxeoloqlar, 4:6:9 nisbətinin və talanın, Kambocada, Anqkor Vat məbədində olduğu kimi, təqvimi, astroloji və kosmoloji əhəmiyyətə malik olduğunu düşünürlər.[83]

Məbədin quruluşu üç hissəyə bölünür: təməl, gövdə və baş.[83] Təməl hissə, 123 m × 123 m və hündürlüyü 4 metr olan divardan ibarətdir.[82] Gövdə hissə hər biri azalan hündürlüyə malik, beş kvadrat platformadan ibarətdir. İlk teras, təməlin kənarında başlamaqla 7 metr geriyə çəkilir. Hər bir sonrakı teras isə hər mərtəbədə dar bir dəhliz qoyaraq 2 metr geri çəkilir. Baş hissə üç dairəvi platformadan və hər mərhələdə eynimərkəzli dairələrin tərkibində cərgəli şəkildə düzülmüş deşikli stupalardan ibarətdir. Mərkəzdə, yerdən 35 metr yüksəklikdə olan bir əsas qübbə (stupa) var və abidənin ən yüksək nöqtəsidir. Məbədin 4 tərəfinin mərkəzində yerləşən və yerdən ən başa qədər uzanan pilləkənlər, 32 ədəd aslan heykəli ilə bəzədilmişbir sıra tağlı giriş qapılarının altından keçir. Bu giriş qapılarının baş hissəsi, abidənin hər dörd tərəfindən görsənən oyulmuş Kala başı və Makaralar ilə bəzədilmişdir. Bu Kala-Makara motifləri, Yava məbədlərinin giriş qapılarında geniş şəkildə yayılmışdır. Məbədin əsas girişi, ilkin hekayəvi relyeflərin də yer aldığı Şərq tərəfidəndir.

Relyeflər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hekayəvi relyeflərin paylanması[86]
bölmə yer hekayə #panellər
gizli ayaq divar Karmavibhanqa 160
birinci qalereya əsas divar Lalitavistara 120
Jataka/Avadana 120
balustrada Jataka/Avadana 372
Jataka/Avadana 128
ikinci qalereya balustrada Jataka/Avadana 100
əsas divar Gandavyuha 128
üçüncü qalereya əsas divar Gandavyuha 88
balustrada Gandavyuha 88
dördüncü qalereya əsas divar Gandavyuha 84
balustrada Gandavyuha 72
Ümumilikdə 1,460

Borobudur məbədi elə tikilmişdir ki, müxtəlif mərtəbələrdə fərqli şəkildə bəzədilmiş teraslara sahib idi, hansı ki, aşağı mərtəbələrdə ağır ornamentlərə sahib barelyeflər, yuxarı Arapadhatu dairəvi terasına çatdıqda boş divarlar ilə əvəzlənir.[87] İlk dörd terrasın divarları barelyef heykəlləri üçün vitrin rolunu oynayır. Bunlar, qədim Buddizm dünyasında zərifliyi, dəbdəbəni, gözəlliyi təmsil edirdi.[88]

Borobudurdaki barelyefler 8-ci əsrdə qədim Yavada günlük həyatdan, saray həyatından, meşədəki dərviş həyatından, kənddəki qara camaatın gündəlik həyatına qədər bir çox səhnələri təsvir etmişdir. Bu relyeflərdə həmçinin məbədlər, bazarlar, müxtəlif flora və fauna və yerli memarlıq da təsvir edilmişdir. Burada kralın, kraliçanın, şahzadələrin, zadəganların, əsgərlərin, qulluqçuların, kənd camaatının, kahinlərin və dərvişlərin təsvirləri yer alır. Relyeflərdə həmçinin Buddizm inancında mifik spiritual varlıqlar olan, asuralar, tanrılar, bodisattvalar, kinnaralar, qandarvalar və apsaralar təsvir edilmişdir. Relyeflərdəki bu təsvirlər, tarixçilər üçün 8-ci əsrdə Cənub-Şərqi Asiyanın memarlığı, silahları, iqtisadiyyatı, dəbi və nəqliyyat növünün öyrənilməsi kimi müəyyən mövzularda araşdırma aparılmasında istinad kimi istifadə edilib. Bu relyeflərdən ən məşhuru Cənub-Şərqi Asiyada 8-ci əsrə aid Borobudur Gəmisidir.[89] Bu gün, həmin gəminin eyni ölçülü replikası hansı ki, 2004-cü ildə İndoneziyadan Afrikaya qədər səyahət etmişdir, Borobudurdan bir neçə yüz metr şimalındakı Samudra Raksa muzeyində nümayiş olunur.[90]

Borobudur relyeflərində hind estetik nizam-intizamına böyük önəm verilib, hansı ki, müəyyən məna və estetik dəyərlərə sahib duruşlar və jestləri bunlara misal göstərmək olar. Zadəganlar, krallar, kraliçalar və ya apsara, tara və boddhisattva kimi ilahi varlıqların relyefləri əsasən üçqat bükülmə duruşu olan Tribunga duruşunda, boyun, omba və dizin bükülməsi, bir ayağın boş qalıb digər ayağın isə bütün bədənin çəkisini daşıyacaq şəkildə təsvir olunub. Surusundari fiqurunun lotus çiçəyini tutması kimi bu pozisiya, ən zərif duruş hesab olunur.[91]

Borobudurda hekayəli barelyeflərin yerləşgə sxemi

Borobudur qazıntıları zamanı arxeoloqlar mavi, qırmızı, yaşıl, qara rəng piqmentləri və biraz da qızıl folqa aşkar etdilər. Bu gün gördüyümüz abidə — tünd boz rəngli vulkanik daş kütləsi yəqin ki, bir zamanlar varjalepa ağ suvağı ilə örtülmüş və parlaq rənglər ilə boyanmışdır. Bəlkə də bu abidə Buddist təlimində bir mayak kimi xidmət göstərib.[92] Hansı ki, həmin varjalepa suvağı Sari, Kalasan və Sewu məbədlərində də mövcuddur. Görünür Borobudur məbədindəki barelyeflər əvvəllər rəngli olub, lakin əsrlər boyu güclü tropik leysan yağışları nəticəsində həmin barelyeflərin rəngli piqmentlərdən ibarət olan qatı təmizlənməmişdir.

Borobudur məbədində fasadı və balustradaları əhatə edən təxminən 2,670 (1.460 hekayəvi və 1212 dekorativ panel) individual barelyef mövcuddur. Ümumi relyef səthi 2500 kvadrat metrdir və bu relyeflər gizli ayaq hissəsində (Kāmadhâtu) və beş kvadrat platformada (Rupadhatu) paylanır.[86]

Sudhana və Manoharanın hekayəsini izah edən hekayəvi panellər,[93] 11 seriya şəklində qruplara bölünür və abidəni əhatə edən ümumi uzunluğu 3000 metrdir. Gizli ayaq hissə 160 hekayəvi panellər ilə ilk seriyanı tamamlayır, qalan 10 seriya isə Şərq giriş pillələrindən başlayıb, dörd qalereyada divarlar və balustradalar boyunca paylanır. Divarda yerləşən hekayəvi panellərin ardıcıllığı sağdan sola doğru gedir, lakin balustradalarda yerləşənlərin ardıcıllığı isə soldan sağa doğru gedir. Bu, parikrama (sankritcə — bir şey ətrafındakı yol mənasını verir; Buddizm və Hinduizmdə müqəddəs abidənin ətrafında saat əqrəbi istiqamətində dövr etməklə icra olunur) ritualında da özünü göstərir, hansı ki, zəvvarlar saat əqrəbi istiqamətində, məbəd sağ tərəflərində qalmaqla dövr edirlər.[94]

Gizli ayaq hissədəki barelyeflər Karma qanununun iş prinsipini əks etdirir. Birinci qalereya divarları iki seriyadan ibarət üst-üstə iki relyef zolağından ibarətdir; hər biri 120 paneldən ibarətdir. Divarın üst hissəsində Buddanın tərcümeyi-halı, divarın alt hissəsində, həmçinin birinci və ikinci balustradalarda isə Buddanın keçmiş həyatından hekayələr təsvir olunub.[86] Qalan panellər isə, Sudhananın axtarış yolunda çıxdığı səyahətə həsr olunub, ali hikmətə nail olması ilə sona çatır.

Karma qanunu (Karmavibhanqa)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Borobudurda gizli ayaq hissəsində olan Karmavibhanqa səhnəsi, sağda tısbağa və balıqları öldürüb bişirərək günah törədənlər, sol hissədə həmin insanların öz yaşayışları üçün heyvanları öldürdüklərinə görə canlı bişirilərək, kəsilərək və ya yanğın olan evə atılaraq işgəncə verilməsi təsvir olunub.

160 ədəd gizli paneldə ardıcıl şəkildə hekayələr göstərilməyib, lakin hər bir panel "səbəb və nəticə" (Pratitya-samutpada) üzrə ayrı-ayrılıqda fərqli hekayələrlə təsvir olunub.[86] Burada, qeybətdən cinayətə qədər günahlar və bu günahlara uyğun cəzalar təsvir olunub. Həmçinin burada xeyriyyəçilik və ibadət kimi tərifə layiq hərəkətlər və bu davranışlara uyğun mükafatlandırmalar da təsvir olunub. Bu relyeflərdə cəhənnəm əzabı və cənnət həzzi də təsvir olunub. Burada samsara (sonsuz dövr edən doğum və ölüm çarxı) mənzərəsində günlük həyatdan səhənələr təsvir olunub. Borobudur məbədinin əlavə təməl platforması gizli ayaq hissəni aşkar etmək üçün sökülmüş və bütün relyeflər 1890-cı ildə Kasiyan Şepas tərəfindən fotoları çəkilmişdir. Hazırda bu şəkillər məbəddən bir neçə yüz metr Şimalda yerləşən Borobudur muzeyində (Karmavibhanqa Muzeyi) nümayiş olunur. Bərpa zamanı, əlavə təməl platforması öz yerinə qaytarılmış və əvvəlki kimi gizli ayaq hissədə yerləşən Karmavibhanqa relyeflərinin üstünü örtmüşdür. Hazırda yalnız Cənub-Şərq küncündə yerləşən gizli ayaq hissə açıqda saxlanılmışdır və ziyarətçilər üçün həmin hissədə yerləşən relyeflər sərgilənir.

Şahzadə Siddharthanın hekayəsi və Buddanın doğumu (Lalitavistara)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şahzadə Siddarta Qautamanın tərki-dünya olması.
Kraliça Mayanın Siddarta Qautamanı dünyaya gətirməsi üçün at arabasında Lumbiniyə getməsi

Bu bölmədə hekayə Lord Buddanın Tuşita cənnətindən enişi ilə başlayır və Benares (indiki adı Varanasi) yaxınlığında yerləşən Maral Parkında ilk xütbəsi ilə başa çatır.[94] Relyeflərdə Buddanın doğumu, Şahzadə Siddarta, Kral Suddhodananın və Kapilavastulu (İndiki Nepalda yerləşən qədim şəhər) Kraliça Mayanın oğlu kimi təsvir olunub.

İlk 27 panelin hekayəsində, Boddhisattvanın son təcəssümünü qarşılamaq üçün cənnətdə və yerdə görülən müxtəlif hazırlıqlar təsvir olunub.[94] Tuşita cənnətindən enməmişdən öncə, Bodisatva öz tacını gələcək Budda olan Maytreyaya əmanət etdir. O, yerə altı dişli ağ fil şəklndə təzahür etmiş və Kraliça Mayanın bətninə daxil olmuşdur. Kraliça Maya bu hadisəni yuxuda görür və oğlunun gələcəkdə suveren və ya Budda ola biləcəyini güman edirmiş.

Kraliça Maya artıq doğum vaxtının gəldiyini hiss etdikdə, Kapilavastu şəhərinin kənarındakı Lumbini parkına gedir. O, plaksa ağacının (Ficus religiosa) altında oturur, sağ əlində bir budaq tutur və oğlu Şahzadə Siddharthanı dünyaya gətirir. Panellərdəki ardıcıl hekayələr, şahzadənin Buddaya çevrilməsinə qədər olan həyat yolunu təsvir edir.

Buddanın əvvəlki həyatının hekayələri (Jataka) və digər əfsanəvi insanlar (Avadana)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Jatakalar, Buddanın Şahzadə Siddarta kimi doğulmamışdan qabaqki həyatından bəhs edir.[95] Bu hekayələrdə Buddanın insan və heyvan şəklində əvvəlki həyatlarını təsvir edir. Gələcək Budda, bir padşah, səfil, tanrı və ya bir fil kimi üzə çıxa bilər, ancaq hansı formada üzə çıxırsa çıxsın, o elə bir kəramət sərgiləyir ki, hekayələrə mövzu olur.[96] Avadanalar jatakalara bənzəyir, lakin burada əsas fiqur Bodisattvanın özü deyil. Avadanada təsvir edilən müqəddəs əməllər digər əfsanəvi şəxslərə aiddir. Jatakalar və Avadanalar, Borobudurda bir relyef seriyasında yer alır .

Birinci qalereyanın alt hissəsində yerləşən ilk yirmi panel Sudanakumaravadananı ya da Sudananın müqəddəs əməllərini təsvir edir. Eyni qalereyada, balustradalarda yerləşən ilk 135 üst panel, Jatakamalanın 34 əfsanəsinə həsr edilmişdir.[97] Qalan 237 panellər, ikinci qalereyanın alt sıra panellərində olduğu kimi, digər mənbələrdən müxtəlif hekayələri əks etdirir. Bəzi jatakalar iki dəfə təsvir edilib, məsələn Kral Sibinin (Ramanın atası) hekayəsi.

Sudhana'nın son həqiqət axtarışı (Gandavyuha)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gandavyuha, Avatamsaka Sutranın son bölümündə yer alan, Sudhananın yorulmadan Mükəmməl Ali Hikmət axtarışında qət etdiyiyi yoldan bəhs edən hekayələrdən ibarətdir. Bu hekayəli panellər, iki qalereyanı (üçüncü və dördüncü) və ikinci qalereyanın yarısını əhatə edir, ümumilikdə 460 paneldən təşkil olunmuşdur.[98] Hekayənin əsas fiquru, çox zəngin bir tacirin oğlu olan cavan Sudhana, 16-cı paneldə təzahür edir. Əvvəlki 15 panel, Sravastidə Jeta bağçasında, Buddanın samadhi meditasiyası ərzində baş verən möcüzələrinin hekayesinin proloqundan ibarətdir.

Sudhana, hikmət axtarışına çıxdığı dövr ərzində ən azı otuz ustada müraciət etmiş, lakin heç birindən tamamilə razı qalmamışdır. Daha sonra o, Manjusrinin təklifi ilə rahib Megasri ilə görüşür və burada ona ilk təlim verilir. Səfərin davamında isə Sudhana, (ardıcıl qaydada) Supratistita, fizik Mega (Biliyin Ruhu), bankir Muktaka, rahib Saradvaya, upasika Asa (Ali Aydınlanmanın Ruhu), Bismottaranirgosa, Brahmin Cayosmayatna, Kraliça Maitrayani , keşiş Sudarsana, İndriyesvara adlı bir oğlan, upasika Prabuta, bankir Ratnaçuda, Kral Anala, tanrı Şiva Mahadeva, Kraliça Maya, Bodisatva Maitreya ilə görüşür və sonra Manjusriyə geri dönür. Hər bir görüşdə Sudhana, xüsusi təlim, bilik və hikmət əldə edir. Bütün bu görüşlər üçüncü qalereyada göstərilib.

Manjusri ilə son görüşündən sonra Sudhana, dördüncü qalereyada təsvir olunduğu kimi Bodisatva Samantabadranın iqamətgahına gedir. Dördüncü qalereyanın bütün relyef seriyası Samantabadranın təliminə həsr edilmişdir. Hekayəvi panellər Sudhananın Ali Hikmətə və Son Həqiqətə nail olması ilə başa çatır.[99]

Budda heykəlləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Darmaçakra mudra əl hərəkətini göstərən Budda heykəli

Borobudurda daş üzərində oyulmuş Buddist kosmologiyasına aid hekayələrdən başqa, müxtəlif Budda heykəlləri də mövcuddur. Çapraz şəkildə bardaş qurmuş və lotus vəziyyətində oturmuş heykəllər, beş kvadrat platforma (Rupadhatu səviyyəsində) və üst platformada (Arupadhatu səviyyəsində) paylanmışdır.

Budda heykəlləri Rupadhatu səviyyəsində taxçalarda, balustradaların xaricə baxan tərəfində düzülmüş və yuxarı doğru platformalar kiçildikcə Budda heykəllərinin sayının azalacağı şəkildə yerləşdirilmişdir. İlk balustradalarda 104 taxça, ikincidə 104, üçüncüdə 88, dördüncüdə 72 və beşinci balustradalarda isə 64 taxça var. Rupadhatu səviyyəsində ümumilikdə 432 Budda heykəli var.[4] Arupadhatu səviyyəsində (üç dairəvi platforma) Budda heykəlləri perforasiya edilmiş (deşikli) stupaların içərisinə yerləşdirilib. İlk dairəvi platformada 32 stupa, ikincidə 24 və üçüncüsündə isə 16 stupa olub, bu səviyyədə ümumilikdə stupaların sayı 72-yə çatır.[4] 504 ədəd orjinal Budda heykəllərindən təxminən 300-dən çoxu ziyan görüb (əsasən başsız vəziyyətdə) və 43-ü itkin düşüb. Məbədin kəşfindən bəri, heykəllərin başı əsasən qərb muzeyləri tərəfindən kolleksiya nümunələri kimi götürülmüşdür.[100] Bu Budda başlarının bəziləri Amsterdamdakı Tropenmuseum, Parisdəki Gime muzeyi və Londonda yerləşən Britaniya muzeyi kimi müxtəlif muzeylərdə nümayiş olunur.[101]

İlk baxışdan bütün Budda heykəlləri bir-birinə bənzər görünür, lakin onların arasında mudra (Hinduizm, Cainizm və Buddizmdə yer alan müxtəlif əl hərəkətləri ilə fərqli spiritual gücləri özündə birləşdirən ritual jest) və ya əl hərəkətləri baxımından incə bir fərq var. Mahayana Buddizminə görə beş kardinal kompas nöqtəsini təmsil edən 5 mudra qrupu var: Şimal, Şərq, Cənub, Qərb və Zenit. İlk dörd balustradalarda ilk dörd mudra mövcuddur: Şimal, Şərq, Cənub və Qərb. Hansı ki, kompas istiqamətinə baxan hər bir Budda heykəli müvafiq olaraq həmin istiqamətin mudra jestini yerinə yetirir. Beşinci balustradada və üst platformalarda, 72 stupa daxilində yerləşən Budda heykəlləridə isə Zenit mudra var. Hər mudra Beş Dihyani Buddadan birini təmsil edir və hər biri fərqli simvolik jestə malikdir.[102]

Borobudurda, Pradakşinaya uyğun olaraq Şərqdən, saat əqrəbi istiqamətində başlayan mudralar bunlardır:

  • Borobudur heykəllərinin birindən götürülən Budda başı Amsterdamda, Tropik muzeyində.
    Borobudur heykəllərinin birindən götürülən Budda başı Amsterdamda, Tropik muzeyində.
  • Borobudurda başsız Budda heykəli, məbədin kəşfindən sonra bir çox Budda heykəlinin başı oğurlanmış və xaricdə muzeylərdə sərgilənmişdir.
    Borobudurda başsız Budda heykəli, məbədin kəşfindən sonra bir çox Budda heykəlinin başı oğurlanmış və xaricdə muzeylərdə sərgilənmişdir.
  • Qəyyum şir heykəli.
    Qəyyum şir heykəli.
Heykəl Mudra Simvolik mənasi Diyani Budda Kardinal nöqtəsi Heykəlin yeri
Bumisparsa mudra Bəşəriyyəti şahid olmağa çağırır Aksobya Şərq Şərq balustradasının ilk dördündə yerləşən Rupadhatu taxçaları
Vara mudra Xeyirxahlıq, sədəqə vermək Ratnasambava Cənub Cənub balustradasının ilk dördündə yerləşən Rupadhatu taxçaları
Diyani mudra Diqqəti cəmləmək və meditasiya Amitaba Qərb Qərb balustradasının ilk dördündə yerləşən Rupadhatu taxçaları
Abaya mudra Cəsarət, qorxmazlıq Amoqasidvi Şimal Şimal balustradasının ilk dördündə yerləşən Rupadhatu taxçaları
Vitarka mudra Məqsəd və kəramət Vairoçana Zenit Beşinci balustradada (ən üst) hər istiqamətdə yerləşən Rupadhatu taxçaları
Darmaçakra mudra Darma (qanun) çarxını çevirir Vairoçana Zenit Üç dairəvi platformada, 72 deşikli stupada yerləşən Arupadhatu

İrsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sukarno və Nehrunun 1950-ci ilin İyun ayında Borobudur məbədinə ziyarəti.

Borobudur məbədinin estetik və texniki ustalığı, həmçinin onun böyük ölçüsü indoneziyalılarda hörmət və qürur hissi yaratmağa başladı. Kamboca üçün Anqkor Vat məbədi mühüm olduğu kimi, Borobudur da keçmiş əzəmətini yenidən üzə çıxarmaq adına İndoneziya üçün güclü bir simvol halına gəldi. Sukarno, bölgəni möhtərəm xarici qonaqlar üçün ziyarət nöqtəsinə çevirdi. Suxarto rejimi zamanı məbədin mühüm simvolik və iqtisadi əhəmiyyətinin fərqinə varıldı və atılan mühüm cəhdlərin nəticəsində UNESCO-nun köməyi ilə abidəni bərpa etmək üçün səciyyəvi bir layihəyə imza atdıldı. İndoneziyanın bir çox muzeyində Borobudurun miqyaslı modeli mövcuddur. Nəticədə məbəd, Vayanq kölgə oyunları və gamelan musiqisi ilə birgə qruplaşdırılaraq İndoneziyanın siması halına gəlmiş, indoneziyalıların ilham aldığı Yavanın qeyri-müəyyən keçmişi yenidən canlandırılmışdır.[103]

Mərkəzi Yavanın gerbində Borobudur məbədinin silueti

Borobudurdan və ya onun replikasından götürülmüş bir neçə arxeoloji qalıqlar İndoneziyada və xaricdəki bəzi muzeylərdə nümayiş olunur. Borobudur məbədinin yaxınlığında yerləşən Karmavibhanqa Muzeyindən başqa, Cakartadaki İndoneziya Milli Muzeyi, Amsterdamdakı Tropenmuseum, Londondakı Britaniya muzeyi və Banqkokda Tayland Milli Muzeyi kimi bəzi muzeylər Borobudurdan olan nümunələrə ev sahibliyi etdiyi üçün qürur duyurlar. Həmçinin Parisdə Luvr muzeyi, Malayziyada Kuala Lumpur Milli Muzeyi və Taybeydə Dünya Dinləri Muzeyi də Borobudur nümunələrinin kopyasını nümayiş etdirir.[92] Məbəd, qədim Yavanın Buddist sivilizasiyasına qlobal diqqətin cəlb edilməsində böyük rol oynamışdır.

Borobudurun yenidən kəşfi və bərpası, İndoneziyalı Buddistlər tərəfindən İndoneziyada Buddizmin dirçəlişinin əlaməti olaraq qarşılandı. 1934-cü ildə, Şri-Lankalı bir missioner keşiş olan Narada Tera, Cənub-Şərqi Asiyada Dharmanı yaymaq yolunda çıxdığı səyahəti zamanı ilk dəfə İndoneziyanı ziyarət etdi. Bu fürsət, bir neçə yerli Buddist tərəfindən İndoneziyada Buddizmi canlandırmaq məqsədi üçün istifadə edildi. 10 mart 1934-cü ildə Borobudurun Cənub-Şərq tərəfində, Narada Teranın xeyir-duası ilə bodhi ağacı əkilməsi mərasimi keçirilmiş və bəzi upasakalar keşiş kimi təyin edilmişdir.[104] İldə bir dəfə İndoneziyadan və qonşu ölkələrdən Borobudura axın edən Buddistlər, burada milli Vesak mərasimini qeyd edir.[105]

Mərkəzi Yava əyaləti və Magelang bələdiyyəsinin gerbinə Borobudurun siluet rəsmi həkk olunub. Məbəd Mərkəzi Yava və həmçinin geniş miqyasda İndoneziyada simvol halına gəlib. Borobudur, Borobudur Universiteti, Mərkəzi Cakartada yerləşən Borobudur Hotel və həmçinin xaricdə bir neçə İndoneziya restoranları kimi bir çox müəssisənin adı olmuşdur. Borobudur Rupiah (İndoneziyada pul vahidi) banknotunda, ştamplarda, kitablarda, nəşrlərdə, sənədli filmlərdə və İndoneziyada turizm təbliği məqsədli materiallarında yer alır. Məbəd, İndoneziyanın ən çox ziyarət edilən turizm məkanlarından birinə çevrilib və həmçinin bu turistik məkan ətraf bölgədəki yerli iqtisadiyyatı inkşaf etdirən mühüm amil hesab olunur. Buna misal olaraq, Cokyakarta şəhərinin turizm sektoru qismən Borobudur və Prambanan məbədlərinə yaxınlığı səbəbindən inkişaf edir.

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Relyeflər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Borobudur Gəmisinin relyef paneli
    Borobudur Gəmisinin relyef paneli
  • Musiqiçilər musiqili ansamblda ifa edir, ehtimal ki, gamelan milli musiqi ansamblının erkən formasıdır.
    Musiqiçilər musiqili ansamblda ifa edir, ehtimal ki, gamelan milli musiqi ansamblının erkən formasıdır.
  • Sailendra sülaləsinin kralı və kraliçasını əks etdirən səhnə
    Sailendra sülaləsinin kralı və kraliçasını əks etdirən səhnə
  • Lalitavistara relyefərindən bir fraqment
    Lalitavistara relyefərindən bir fraqment
  • Şakyamuninin öz sarayı Kapilavastudan gedişinin səhnəsi
    Şakyamuninin öz sarayı Kapilavastudan gedişinin səhnəsi
  • "Şakyamuninin saraydan gedişi" səhnəsinin detallı fraqmenti
    "Şakyamuninin saraydan gedişi" səhnəsinin detallı fraqmenti
  • Tara və ya Apsara olduğu güman edilən, əlində Çamara tutan qadın
    Tara və ya Apsara olduğu güman edilən, əlində Çamara tutan qadın
  • Əlində Çamara (uçan həşəratları qovan vasitə) tutan qadın relyefi
    Əlində Çamara (uçan həşəratları qovan vasitə) tutan qadın relyefi
  • Borobudurda uçan Apsara
    Borobudurda uçan Apsara
  • Silah tutan adamlar, milli Yava silahı olan Kris olduğu ehtimal olunur
    Silah tutan adamlar, milli Yava silahı olan Kris olduğu ehtimal olunur

Borobudur

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Borobudur məbədinin Ümumdünya irsi yazısı
    Borobudur məbədinin Ümumdünya irsi yazısı
  • Borobudur məbədinin ziyarət proseduru göstərişi
    Borobudur məbədinin ziyarət proseduru göstərişi
  • Borobudurun bərpası haqqında 1973-cü ildə İndoneziyanın keçmiş prezidenti Soeharto tərəfindən yazılan yazı
    Borobudurun bərpası haqqında 1973-cü ildə İndoneziyanın keçmiş prezidenti Soeharto tərəfindən yazılan yazı
  • Borobudur məbədində tapılıb Karmavibhanqa muzeyində saxlanılan hissələr. Bu daş qalıqların hansı hissəyə aid olduğu hələ də məlum deyil
    Borobudur məbədində tapılıb Karmavibhanqa muzeyində saxlanılan hissələr. Bu daş qalıqların hansı hissəyə aid olduğu hələ də məlum deyil
  • Stupa içərisində Budda heykəli
    Stupa içərisində Budda heykəli

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Largest Buddhist temple". Ginnesin Rekordlar Kitabı. Guinness World Records. 2014-11-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 yanvar 2014.
  2. ↑ Purnomo Siswoprasetjo. "Guinness names Borobudur world's largest Buddha temple". The Jakarta Post. 4 iyul 2012. 5 noyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 yanvar 2014.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Borobudur Temple Compounds". UNESCO World Heritage Centre. UNESCO. 2017-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2008.
  4. ↑ 1 2 3 Soekmono (1976), page 35–36.
  5. ↑ "Borobudur : A Wonder of Indonesia History". Indonesia Travel. 14 aprel 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2012.
  6. ↑ Le Huu Phuoc. Buddhist Architecture. Grafikol. aprel 2010. 2022-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2012.
  7. ↑ 1 2 3 4 Soekmono (1976), page 4.
  8. ↑ Hary Gunarto, Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper, [1] Arxivləşdirilib 2021-06-28 at the Wayback Machine oktyabr 2007
  9. ↑ Mark Elliott; və b. Indonesia. Melbourne: Lonely Planet Publications Pty Ltd. noyabr 2003. səh. 211–215. ISBN 1-74059-154-2.
  10. ↑ 1 2 3 Mark P. Hampton. "Heritage, Local Communities and Economic Development". Annals of Tourism Research. 32 (3). 2005: 735–759. doi:10.1016/j.annals.2004.10.010.
  11. ↑ 1 2 E. Sedyawati. Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia // W. Nuryanti (redaktor). Tourism and Heritage Management. Yogyakarta: Gajah Mada University Press. 1997. 25–35.
  12. ↑ 1 2 3 4 Soekmono (1976), page 13.
  13. ↑ 1 2 Thomas Stamford Raffles. The History of Java (1978). Oxford University Press. 1817. ISBN 0-19-580347-7.
  14. ↑ 1 2 J. L. Moens. "Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. 1951: 326–386. 10 avqust 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. trans. by Mark Long
  15. ↑ 1 2 J. G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", in Gómez and Woodward (1981), page 70 and 83.
  16. ↑ "Borobudur" (Indonesian). Indonesian Embassy in Den Haag. 21 dekabr 2012. 2014-11-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyul 2014.
  17. ↑ Drs. R. Soekmono. 'Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, 2nd ed (5th reprint). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. 1988 [1973]. səh. 46.
  18. ↑ Walubi. "Borobudur: Candi Berbukit Kebajikan". 3 iyul 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 dekabr 2009.
  19. ↑ Soekmono (1976), page 1.
  20. ↑ N. J. Krom. Borobudur, Archaeological Description. The Hague: Nijhoff. 1927. 17 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2008.
  21. ↑ 1 2 3 4 Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S., Lavigne, F. "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". The Holocene. 14 (3). 2004: 459–463. Bibcode:2004Holoc..14..459M. doi:10.1191/0959683604hl721rr.
  22. ↑ Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. and Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". The Holocene 14 (3): 459–463
  23. ↑ Newhall C. G., Bronto S., Alloway B., Banks N. G., Bahar I., del Marmol M. A., Hadisantono R. D., Holcomb R. T., McGeehin J., Miksic J. N., Rubin M., Sayudi S. D., Sukhyar R., Andreastuti S., Tilling R. I., Torley R., Trimble D., and Wirakusumah A. D. (2000). "10,000 Years of explosive eruptions of Merapi Volcano, Central Java: archaeological and modern implications". Journal of Volcanology and Geothermal Research 100 (1): 9–50
  24. ↑ R. W. van Bemmelen (1949). The geology of Indonesia, general geology of Indonesia and adjacent archipelago, vol 1A, The Hague, Government Printing Office, Martinus Nijhoff. cited in Murwanto (2004).
  25. ↑ Newhall C.G.; Bronto S.; Alloway B.; Banks N.G.; Bahar I.; del Marmol M.A.; Hadisantono R.D.; Holcomb R.T.; McGeehin J.; Miksic J.N.; Rubin M.; Sayudi S.D.; Sukhyar R.; Andreastuti S.; Tilling R.I.; Torley R.; Trimble D.; Wirakusumah A.D. "10,000 Years of explosive eruptions of Merapi Volcano, Central Java: archaeological and modern implications". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 100 (1). 2000: 9–50. doi:10.1016/S0377-0273(00)00132-3.
  26. ↑ 1 2 Soekmono (1976), page 9.
  27. ↑ Miksic (1990)
  28. ↑ Laguna mis lövhə yazısı
  29. ↑ Ligor kitabəsi
  30. ↑ Coedès, George (1968). Walter F. Vella, ed. The Indianized States of Southeast Asia. trans. Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
  31. ↑ 1 2 Dumarçay (1991).
  32. ↑ Paul Michel Munoz. Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula. Singapore: Didier Millet. 2007. səh. 143. ISBN 981-4155-67-5.
  33. ↑ W. J. van der Meulen. "In Search of "Ho-Ling"". Indonesia. 23. 1977: 87–112. doi:10.2307/3350886. 2016-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.
  34. ↑ 1 2 W. J. van der Meulen. "King Sañjaya and His Successors". Indonesia. 28 (28). 1979: 17–54. doi:10.2307/3350894. JSTOR 3350894. 2016-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.
  35. ↑ Soekmono (1976), page 10.
  36. ↑ 1 2 D.G.E. Hall. "Problems of Indonesian Historiography". Pacific Affairs. 38 (3/4). 1956: 353–359. doi:10.2307/2754037. JSTOR 2754037.
  37. ↑ Roy E. Jordaan. Imagine Buddha in Prambanan: Reconsidering the Buddhist Background of the Loro Jonggrang Temple Complex. Leiden: Vakgroep Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Ocenanië, Rijksuniversiteit te Leiden. 1993. ISBN 90-73084-08-3.
  38. ↑ 1 2 Soekmono (1976), page 5.
  39. ↑ 1 2 Soekmono (1976), page 6.
  40. ↑ 1 2 Soekmono (1976), page 42.
  41. ↑ W. P. Groeneveldt Arxivləşdirilib 2021-12-04 at the Wayback Machine at parlement.com
  42. ↑ John Miksic; Marcello Tranchini; Anita Tranchini. Borobudur: Golden Tales of the Buddhas. Tuttle publishing. 1996. səh. 29. 2022-04-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 aprel 2012.
  43. ↑ 1 2 3 "Borobudur Pernah Salah Design?" (Indonesian). Kompas. 7 aprel 2000. 26 dekabr 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 avqust 2008.
  44. ↑ Soekmono (1976), page 43.
  45. ↑ 1 2 3 UNESCO experts mission to Prambanan and Borobudur Heritage Sites. UNESCO. 31 avqust 2004.
  46. ↑ 1 2 "Saving Borobudur". PBS. 2021-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2014.
  47. ↑ 1 2 Caesar Voute; Voute, Caesar. "The Restoration and Conservation Project of Borobudur Temple, Indonesia. Planning: Research: Design". Studies in Conservation. 18 (3). 1973: 113–130. doi:10.2307/1505654. JSTOR 1505654.
  48. ↑ "Agreement concerning the voluntary contributions to be given for the execution of the project to preserve Borobudur" (PDF). 2021-06-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-02-04.
  49. ↑ Cultural heritage and partnership; 1999 (PDF). UNESCO. 2014-11-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 17 avqust 2008.
  50. ↑ Post, The Jakarta. "UI archaeology professor weighs in on Borobudur's 'chattra' restoration". The Jakarta Post (ingilis). 2021-05-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-04.
  51. ↑ Vaisutis, Justine. Indonesia. Lonely Planet. 2007. səh. 856. ISBN 1-74104-435-9.
  52. ↑ "The Meaning of Procession". Waisak. Walubi (Buddhist Council of Indonesia). 11 fevral 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2008.
  53. ↑ Jamie James. "Battle of Borobudur". Time. 27 yanvar 2003. 2007-09-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 avqust 2008.
  54. ↑ "Candi Borobudur dicatatkan di Guinness World Records" (Indonesian). AntaraNews.com. 5 iyul 2012. 9 iyul 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2012.
  55. ↑ 1 2 3 "Section II: Periodic Report on the State of Conservation" (PDF). State of Conservation of the World Heritage Properties in the Asia-Pacific Region. UNESCO World Heritage. 2011-06-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 fevral 2010.
  56. ↑ "Covered in volcanic ash, Borobudur closed temporarily". from, Magelang, C Java (by ANTARA News). 6 noyabr 2010. 9 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 noyabr 2010.
  57. ↑ "Borobudur Temple Forced to Close While Workers Remove Merapi Ash". Jakarta Globe. 7 noyabr 2010. 11 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2010.
  58. ↑ "Inilah Foto-foto Kerusakan Candi" (Indonesian). Tribun News. 7 noyabr 2010. 2010-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2010.
  59. ↑ "Borobudur's post-Merapi eruption rehabilitating may take three years: Official". 17 fevral 2011. 16 yanvar 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  60. ↑ "Borobudur clean-up to finish in noyabr". The Jakarta Post. 28 iyun 2011. İstifadə tarixi: 28 iyun 2012.[ölü keçid]
  61. ↑ "Stone Conservation Workshop, Borobudur, Central Java, Indonesia, 11-12 yanvar 2012 funded by the Federal Republic of Germany - | UNESCO Office in Jakarta". Portal.unesco.org. 16 yanvar 2012. 2020-01-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2017.
  62. ↑ "Germany Supports Safeguarding of Borobudur". The Jakarta Globe. 15 iyun 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 iyun 2012.
  63. ↑ "Borobudur, Other Sites, Closed After Mount Kelud Eruption". JakartaGlobe. 14 fevral 2014. 14 fevral 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 fevral 2014.
  64. ↑ "1,100-Year-Old Buddhist Temple Wrecked By Bombs in Indonesia". The Miami Herald. 22 yanvar 1985. 2019-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2008.
  65. ↑ "Teror Bom di Indonesia (Beberapa di Luar Negeri) dari Waktu ke Waktu" (Indonesian). Tempo Interaktif.com. 17 aprel 2004. 17 sentyabr 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 May 2012.
  66. ↑ Harold Crouch. "The Key Determinants of Indonesia's Political Future" (PDF). Institute of Southeast Asian Studies. 7. 2002. ISSN 0219-3213. 20 mart 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  67. ↑ Sebastien Berger. "An ancient wonder reduced to rubble". The Sydney Morning Herald. 30 May 2006. 2 February 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 avqust 2008.
  68. ↑ Ika Fitriana. "Terkait Ancaman ISIS di Media Sosial, Pengamanan Candi Borobudur Diperketat" (Indonesian). National Geographic Indonesia. 22 avqust 2014. 2017-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 avqust 2014.
  69. ↑ 1 2 Ika Fitriana. "Tangga Candi Borobudur Mulai Dilapisi Kayu". Kompas.com (Indonesian). 19 noyabr 2014. 2016-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 oktyabr 2015.
  70. ↑ I Made Asdhiana, redaktor"Tangga Candi Borobudur Dilapisi Karet". Kompas.com (Indonesian). 6 March 2015. 8 August 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 oktyabr 2015.
  71. ↑ Sugiyanto. "Cegah Keausan Batu, Pengunjung Borobudur Diharuskan Pakai Sandal Khusus". oktyabr 13, 2015. 2016-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.
  72. ↑ John N. Miksic; Marcello Tranchini. Borobudur: Golden Tales of the Buddhas, Periplus Travel Guides Series. Tuttle Publishing, 1990. səh. 46. ISBN 0-945971-90-7. 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 yanvar 2014.
  73. ↑ A. Wayman. Reflections on the Theory of Barabudur as a Mandala // Barabudur History and Significance of a Buddhist Monument. Berkeley: Asian Humanities Press. 1981.
  74. ↑ Vaisutis, Justine. Indonesia. Victoria: Lonely Planet Publications. 2007. səh. 168. ISBN 1-74104-435-9.
  75. ↑ "Pangguyangan". Dinas Pariwisata dan Budaya Provinsi Jawa Barat (Indonesian). 2019-12-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.
  76. ↑ I.G.N. Anom; Sri Sugiyanti; Hadniwati Hasibuan. Maulana Ibrahim; Samidi (redaktorlar ). Hasil Pemugaran dan Temuan Benda Cagar Budaya PJP I (Indonesian). Direktorat Jenderal Kebudayaan. 1996. səh. 87. 2022-04-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.
  77. ↑ Timbul Haryono. Sendratari mahakarya Borobudur (Indonesian). Kepustakaan Populer Gramedia. 2011. səh. 14. ISBN 9789799103338. 2022-04-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.
  78. ↑ Tartakov, Gary Michael. "Lecture 17: Sherman Lee's History of Far Eastern Art (Indonesia and Cambodja)". Lecture notes for Asian Art and Architecture: Art & Design 382/582. Iowa State University. 2015-01-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2008.
  79. ↑ Soekmono (1976), page 17.
  80. ↑ Peter Ferschin, Andreas Gramelhofer. Architecture as Information Space // 8th Int. Conf. on Information Visualization. IEEE. 2004. 181–186. ISSN 1093-9547.
  81. ↑ Soekmono (1976), page 18.
  82. ↑ 1 2 3 Soekmono (1976), page 16.
  83. ↑ 1 2 3 Caesar Voûte, Mark Long. Borobudur: Pyramid of the Cosmic Buddha. D.K. Printworld Ltd. 8 iyun 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2008.
  84. ↑ 1 2 Atmadi (1988).
  85. ↑ H. Situngkir. "Borobudur Was Built Algorithmically". BFI Working Paper Series WP-9-2010. Bandung Fe Institute. 2010. SSRN 1672522.
  86. ↑ 1 2 3 4 Soekmono (1976), page 20.
  87. ↑ "Borobudur". Buddhist Travel. 2008. 5 yanvar 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 noyabr 2011.
  88. ↑ Tom Cockrem. "Temple of enlightenment". The Buddhist Channel.tv. 2008. 2021-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 noyabr 2011.
  89. ↑ "The Cinnamon Route". Borobudur Park. 25 sentyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2011.
  90. ↑ "The Borobudur Ship Expedition, Indonesia to Africa 2003–2004". The Borobudur Ship Expedition. 2004. 17 fevral 2003 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2011.
  91. ↑ "Surasundari". Art and Archaeology.com. 2021-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 noyabr 2011.
  92. ↑ 1 2 "The Greatest Sacred Buildings". Museum of World Religions, Taipei. 7 fevral 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 may 2015.
  93. ↑ Jaini, P.S. "The Story of Sudhana and Manohara: An Analysis of the Texts and the Borobudur Reliefs". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 29 (3). 1966: 533–558. doi:10.1017/S0041977X00073407. ISSN 0041-977X. JSTOR 611473.
  94. ↑ 1 2 3 Soekmono (1976), page 21.
  95. ↑ Soekmono (1976), page 26.
  96. ↑ "Jataka". Encyclopædia Britannica. 2015-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 dekabr 2011.
  97. ↑ Soekmono (1976), page 29.
  98. ↑ Soekmono (1976), page 32.
  99. ↑ Soekmono (1976), page 35.
  100. ↑ Hiram W. Woodward Jr. "Acquisition". Critical Inquiry. 6 (2). 1979: 291–303. doi:10.1086/448048.
  101. ↑ "Borobudur Buddha head". BBC. 2014-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 avqust 2014. A History of The World, British Museum
  102. ↑ Roderick S. Bucknell, Martin Stuart-Fox. The Twilight Language: Explorations in Buddhist Meditation and Symbolism. UK: Routledge. 1995. ISBN 0-7007-0234-2.
  103. ↑ Wood, Michael. Chapter 2: Archaeology, National Histories, and National Borders in Southeast Asia // Clad, James; McDonald, Sean M.; Vaughan, Bruce (redaktorlar ). The Borderlands of Southeast Asia. NDU Press. 2011. səh. 38. 2022-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-18.
  104. ↑ "Buddhism in Indonesia". Buddhanet. 14 fevral 2002 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 may 2015.
  105. ↑ "Vesak Festival: A Truly Sacred Experience". Wonderful Indonesia. 4 may 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 may 2015.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]