Kürd dilləri

Kürd dilləri, həmçinin kürd dili[2] və ya kürdcə (Kurdî və ya کوردی) — Kürdüstan geomədəni vilayətində yaşayan kürdlərin və kürd diasporunun danışdığı dil və ya dillər qrupu. Kürd dili Hind-Avropa dil ailəsinin Qərbi İran dillərinə mənsub dialekt kontinuumunu təşkil edir.[3] Kürd dilinin əsas üç dialekt və ya dili kurmanci, sorani və cənubi kürdcədir.

Kürd dili
Orijinal adı كوردی, Kurdî
Ölkələr Türkiyə, İran, İraq, Suriya, Ermənistan, Livan, Azərbaycan
Rəsmi status İraq (İraq Kürdüstanı)
Danışanların ümumi sayı 24,912,850[1]
Reytinq 39
Təsnifatı
Kateqoriya Avrasiya dilləri
Hind-Avropa dilləri
Hind-İran dilləri
İran dilləri
qərbi İran dilləri
Şimal-qərbi İran dilləri[vd]
kürdcə
Yazı latın əlifbası, ərəb əlifbası (kürd yazısı)
Dil kodları
QOST 7.75–97 кур 350
ISO 639-1 ku
ISO 639-2 kur
ISO 639-3 kur; ckb, kmr, sdh
Ethnologue kur
Linguasphere 58-AAA
ABS ASCL 4101
IETF ku
Glottolog kurd1259
Bu dildə olan Vikipediya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şimal-Qərbi İran dillərinin ayrı qrupu olan zaza-gorani dillərində bir neçə milyon etnik kürd də danışır. Kürdlərin əksəriyyəti kurmanci dilində danışır, kürdcə mətnlərin çoxu kurmanci və sorani dillərində yazılır. Kurmanci latın qrafikasının törəməsi olan havar əlifbası ilə, sorani isə ərəb qrafikasının törəməsi olan sorani əlifbası ilə yazılır.

Lək dilinin cənubi kürd ləhcəsi və ya dördüncü kürd dili kimi təsnifatı müzakirə mövzusudur.[4] Lək dili ilə digər cənubi kürd ləhcələri arasında fərqlər minimaldır.[5]

Kürd dilində ədəbi məhsul XX əsrin əvvəllərinə qədər əsasən poeziya ilə məhdudlaşmış, sonradan ümumi ədəbi inkişaf baş vermişdir. İndiki dövrdə iki əsas yazılı kürd ləhcəsi kurmanci və soranidir. Sorani ərəb dili ilə yanaşı, İraqın iki rəsmi dilindən biridir və siyasi sənədlərdə sadəcə olaraq "kürdcə" kimi xatırlanır.[6][7]

Haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1974-ci ildə gerçəkləşmiş VIII nəşrində İran, İraq, Suriya, Türkiyə və SSRİ–də kürd dilində danışanların ümumi sayını 30 milyon nəfər təxmin etmişdir.[8]

Kürdlər, məskun olaraq dörd dövlətin (Türkiyə, İran, İraq və Suriya) sərhədləri içində yaşamaqdadırlar. Söz mövzusu ölkələrin rəsmi dilləri isə türk, fars və ərəb.Türkcə Ural-Altay, Ərəbcə Sami, Farsca da Hind-Avropa dil ailəsindəndir.Bu dillərdən yalnız Fars Kürtcə ilə eyni dil qrupunda iştirak etməkdədir. Ancaq maraqlı olan, yalnız ərəb və fars rəsmi nüfuzlarının Kürtcənin varlığını və öz başına bir dil olduğunu qəbul etmələridir. Digər tərəfdən, Türkiyə Respublikasının mövcud qanunları və idarəçiləri (son dövrlərdəki mövzuyla əlaqədar müsbət müzakirələri və konstitusiya dəyişikliyi məqsədiylə hazırlanan qaralamaları ayrı tutsaq) hələ Kürtcənin varlığını və özbaşına ayrı bir dil olduğunu qəbul edə bilmirlər.Bu anlayış xüsusilə Respublikanın quruluş illərindən sonra yayıldı və rəsmi görüş halına gəldi. Hamıya məlumdur ki Cumhuriyet'ten əvvəl kürdlər dilləri, mədəniyyətləri və qövm kimlikleriyle tanınır, bilinirdi. Məsələn Övliya Çələbi, Seyahatname'sinde, Kürtçenin və Kürtçenin ləhçələrindən söz edər. Kürtçenin zəngin və qədim bir dil olduğunu; Farça, İvrit və "Derici" dən ayrı olduğunu vurğulayır. "Şəmsəddin Sami" "Kamus'ül Alam" adlı əsərində, Ziya Göyalp də müxtəlif makalele və demeçlerinin yanında Kürd tayfa haqqında sosioloji tədqiqatlar adlı əsərində, Kürtçenin digər dillərə bənzəmədiyini və müstəqil, zəngin bir dil olduğunu söyləyər. Ancaq Respublikanın quruluşundan sonra, xüsusilə də 1924 Konstitusiyasının qüvvəyə mindikdən sonra, kürdlərin varlığı zəmanətə alınmadı. Kürd dili, şəxsiyyəti, mədəniyyəti yox sayıldı. Halbuki bilirik ki Osmanlı İmperatorluğunun və Respublikanın bir çox rəsmi sənədində "Kürd" və "Kürdüstan" ifadəsi iştirak etməkdədir. Bütün Kürdoloqlar Kürtçenin müstəqil bir dil olduğunu, Ərəbcə və Türkcə ilə bir bağının olmadığını təsbit etmişlər. Digər tərəfdən kürdlər və Farslar Ari kökənlidirlər. Dilləri eyni qrup içində yer alır, amma hər biri müstəqil bir dildir. Kürdlər keçmiş dövrlərdə öz dilləriylə təhsil və tədris etmişlər. Mədrəsələrdə riyaziyyat, məntiq, qrammatika, fiqh və bənzəri mövzularda təhsil və təhsil, Kürtçe və Ərəbcə edilərdi. Amma təhsil birliyi (tövhidi tedrisat) kanunuyla bu mədrəsələr bağlanıldı və yeni sistemdə Kürtçe təhsil və təhsilə yer verilmədi. İndiki vaxtda nisbətən müsbət bir mübahisə mühiti var. Köhnəsi qədər qatı və Kürtçe təhsilə əvvəlcədən reddiyeci şəkildə yaklaşılmıyor. Statükocular artıq Kürtçeyi yox saymırlar, amma onu "geri", "məhəlli bir dil" olaraq xarakterizə kimi, mövcud Polyak və şivən varlığının da təhsil-tədris qarşısında bir maneə olduğunu irəli sürürlər.

Mərkəzi kürdlərin Moqriani dialekti Piranşahr və Mahabadda geniş şəkildə danışılır.

Dilin yazıldığı əlifbalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mövcud yazılı dəlillər, kürdlərin keçmiş tarixlərində bir çox əlifba istifadə etdiklərinə şahidlik etməkdədir. Buna baxmayaraq kürdlərin ilkin hansı əlifbanı istifadə hələ kanıtlanabilmiş deyil. Aşağıda sıralayacağımız əlifbanın xaricində kürdlər Arami, Sürəni və Grek əlifbalarını də istifadə etmişlər. Bu günə qədər kürdlərin istifadə əlifbalar: Kürdlərin İstifadə Alfabeler Mövcud yazılı dəlillər, kürdlərin keçmiş tarixlərində bir çox əlifba kullandıklarına şahidlik etməkdədir. Buna baxmayaraq kürdlərin ilkin hansı əlifbanı istifadə hələ kanıtlanabilmiş deyil. Aşağıda sıralayacağımız əlifbanın xaricində kürdlər Arami, Sürəni və Grek əlifbalarını də istifadə etmişlər. Bu günə qədər kürdlərin istifadə əlifbalar:

  1. Mismar yazısı: Medes bu əlifbaya altı hərf daha əlavə etmiş, beləcə bu əlifbanın hərf sayı 36'dan 42'ye çıxmışdır. Bu əlifba soldan sağa doğru yazılardı.
  2. Avesta əlifbası: 44 hərfdən ibarət olan bu əlifba, sağdan sola doğru yazılırdı. Kimi qaynaqlara görə isə bu əlifbada 48 hərf var idi.
  3. Arami əlifbası: Kürtçenin ən köhnə məhsulları bu əlifbası yazılmışdır. Bu sənədlər Hewraman bölgəsindəki mağaralarda tapılmışdır. Kürtçe sənəd və əsərlərin çoxunun bu əlifbası ilə yazıldığı deyilir. Tapılan sənədlər ceyran dərisi üzərinə yazılmış mətnlərdən meydana gəlir və ən köhnələri MÖ 88–87 illərinə təsadüf edir.
  4. Köhnə Pəhləvi əlifbası: Bu əlifbası "Soranî dinkerd" adında bir kitab yazılmışdır.
  5. Masi Sorati əlifbası: Ərəb tarixçi İbn Wehşiye, MS 855 illərində bitirdiyi kitabında Kürdlərin Maso Sorati əlifbasını istifadə etdiklərini və bu əlifbası yazılmış üç kitabı gördüyünü Kürd dili Tanıyalım 3 söyləyər. Bu əlifbanın 36 hərfdən meydana gəldiyini və Kürtlerce bu əlifbaya altı hərf daha daxil söyləyər.
  6. Yezidi kürdlərin istifadə əlifba: Bu əlifba əsrlər kürdlər tərəfindən istifadə edilmişdir. 31 hərfdən ibarət olan və sağdan sola doğru yazılan bu əlifbaya "Sirrli əlifba" ya da "Hurujul sirr" da deyilmişdir. Yezidlərin müqəddəs dini kitabı Mushefa res ilə Cîlwe bu əlifbası ilə yazılmışdır.
  7. Ərəb hərflərindən ibarət olan Kürtçe əlifbası.
  8. Latin-Kürtçe Əlifbası.
  9. Kiril-Kürtçe əlifbası. Bu əlifbanın xaricində, İranın Kürdüstan əyalətindəki Zêwê məntəqəsində, gümüş bir nimçə üzərində bir növ yazıya rast gəlinmişdir. Araşdırmaçılara görə bu yazı miladdan əvvəl 8. əsrdən qalma və Medes tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu sənədin başqa yerdə bu yazıya rast gəlinməmişdir.
Kurmancî Yekgirtû Sorani — Yalnız harf Sorani — ön Sorani — orta Sorani — son IPA
A,a A,a ا ئا — ـا [aː]
B,b B,b ﺏ ﺑ ـبـ ـب [b]
C,c J,j ﺝ ﺟ ـجـ ـج [ʤ]
Ç,ç C,c چ ﭼ ـچـ ـچ [tʃ]
D,d D,d ﺩ — ــد [d]
E,e E,e ﮦ ﺋﮫ — ﮫ [ɛː]
Ê,ê É,é ێ ئێـ ـێـ ـێ [e]
F,f F,f ﻑ ﻓ ـفـ ﻒ [f]
G,g G,g ﮒ ﮔ ـگـ ـگ [g]
H,h H,h ﻫ ﻫ ـهـ ـهـ [h]
— H',h' ح حـ ـحـ ـح [ħ]}
I,i I,i — [ɯ]
Î,î Í,í ﯼ ﺋﯾ ـيـ ﯽ [iː]
J,j Jh,jh ﮊ — ـژ [ʒ]
K,k K,k ﮎ ﮐ ـکـ ﮏ [k]
L,l L,l ﻝ ﻟ ـلـ ـل [l]
— ll ڵ, ڶ ڵــ, ڶــ ـڵـ, ـڶـ ـڵ, ـڶ [lˁ]
M,m M,m ﻡ ﻣ ـمـ ـم [m]
N,n N,n ﻥ ﻧ ـنـ ـن [n]
O,o O,o ۆ ئۆ - ـۆ [o]
P,p P,p پ پــ ـپـ ـپ [p]
Q,q Q,q ﻕ ﻗ ـقـ ـق [q]
R,r R,r ﺭ — ـر [r]
— rr ڕ, ڒ, ڔ — ـڕ, ـڒ, ـڔ [r]
S,s S,s ﺱ ﺳ ـسـ ـس [s]
Ş,ş Sh,sh ﺵ ﺷ ـشـ ـش [ʃ]
T,t T,t ﺕ ﺗ ـتـ ـت [t]
U,u U,u ﻭ — ـو [u]
Û,û Ú,ú ﻭﻭ, ۇ — ـوﻭ, ـۇ [uː]
— Ù,ù ۈ — ـۈ [y]
V,v V,v ڤ, ۋ ڤـ ـڤـ ـڤ ,ـۋ [v]
W,w W,w ﻭ — ـو [w]
X,x X,x ﺥ ﺧ ـخـ ـخ [x]
Ẍ,ẍ Xh,xh ﻍ ﻏ ـغـ ـغ [ʁ]
Y,y Y,y ﯼ يـ — [j]
Z,z Z,z ﺯ — ـز [z]

Kürmancî əlifbasındakı A-a, B-b, C-c, Ç-ç, D-d, F-f, G-g, H-h, J-j, K-k, L-l, M-m, N-n, O-o, P-p, Q-q, R-r, S-s, Ş-ş, T-t, V-v, X-x, Y-y, Z-z hərfləri Azərbaycan əlifbasındakı kimi oxunar. E-e hərfi Azərbaycan dilindeki Ə-ə kimi, Ê-ê hərfi Azərbaycan dilindeki E-e kimi, I-i hərfi I-ı kimi, Î-î hərfi İ-i kimi oxunarlar. U-u hərfi Azərbaycan dilindəki U-u hərfindən bir az fərqlidir, qısa oxunan u hərfidir, Ərəbcədəki zəmmə hərəkəsine bənzər. Û-u hərfi isə Azərbaycan dilindəki U-u kimidir, ancaq uzun oxunar. W-w hərfi V-v hərfindən fərqlidir və İngiliscədəki W-w, Ərəbcədəki و (waw) hərfi kimi tələffüz edilər. Azərbaycan əlifbasındakı Ğ-ğ səsi də Kürdcədə vardır, Ərəbcədəki غ (ğəyn) hərfi kimi oxunar. Lakin əlifbada bu hərfi yazmaq üçün bir hərf yoxdur. Bu hərflə oxunan sözlər bəzi ləhcələrdə X-x ilə oxunar. Bu səbəblə Kürdcədə bu səs, X-x hərfiylə qarşılanar. Məsələn ğərib sözü xerîb, ğəzal sözü xezal şəklində yazılar. Bu səs üçün Ẍ-ẍ işarəsi də istifadə edilər: ẍerîb, ẍezal.

Qrammatika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xüsusi isimlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Varlığı tək olan şeyləri bildirən sözlərə deyilir. Örnək: Ewropî (Avropa), Azerbaycan (Azərbaycan), Xoda/Xwedê (Tanrı).

Ümumi isimlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kürt dilinin 3 cinsi var: erkək (masculin), dişi, neytral.

  • Tək isimlər.
    • dişilik şəkilçisi "a/ya" dır. Örnək: jîn (həyat) = jîn-a min (mənim həyat); jin (arvad) = jin-a min (arvadım).
    • erkəklik şəkilçisi "ê/yê" dır. Örnək: nig (bacaq) = nig-ê min (mənim bacaq); bira (qardaş) = biray-ê min (mənim qardaş).
    • neytrallıq şəkilçisi "î/yî" dır. Örnək: heval (dost) = heval-î min (mənim dost).
  • Cəm.

Cəmdə kəlmələrə oldugu zaman sözün sonuna "ên" əlavə olunar. Örnək: mal-ên (evlər), mirov-ên (insanlar), kulîlk-ên (çiçəklər)

Təsriflənmə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hal-hazırda

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Bilmək : zanîn
    • Təsdiq:
Kürd dili Azərbaycanca
ez dizanim bilirəm
tu dizanî bilirsən
ew dizane bilir
em dizanin bilirik
hûn dizanin bilirsiniz
ew dizanin bilirlər
    • İnkar:
Kürd dili Azərbaycanca
ez nizanim bilmirəm
tu nizanî bilmirsən
ew nizane bilmir
em nizanin bilmirik
hûn nizanin bilmirsiniz
ew nizanin bilmirlər

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ code=kur "Ethnologue figure for Kurdish macrolanguage" (#bad_url). 2019-01-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-12.
  2. ↑ Күрдләр // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: Куба—Мисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 46.
  3. ↑ Paul, Ludwig. Kurdish language I. History of the Kurdish language // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica. London and New York: Routledge. 2008. 4 December 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 August 2013.
  4. ↑ "Atlas of the Languages of Iran A working classification". Languages of Iran. 29 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 May 2019.
  5. ↑ "Lak Tribe". Iranica Online. 25 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 May 2019.
  6. ↑ Allison, Christine. The Yezidi oral tradition in Iraqi Kurdistan. 2001. "However, it was the southern dialect of Kurdish, Sorani, the majority language of the Iraqi Kurds, which received sanction as an official language of Iraq."
  7. ↑ "Kurdish language issue and a divisive approach". Kurdish Academy of Language. 17 October 2015 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Données multinationales, p. 810. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]