Maniçilik

Manixeizm və ya Manilik ( bəzən Maniçilik də adlanır) — qnostik dini təlim olub, Mani (216-277) tərəfindən qurulmuşdur. III əsrdə Babildə ortaya çıxmış olan bu təlim bütün dünyada və xüsusilə Şimali Afrikada yayılmışdır.^[1]

Xristianlıq başda olmaq üzrə; Məzdəkilik, Buddizm və Mesopotamiya dinlərindən bir çox ünsürləri içinə aldığından eyni zamanda sinkretik bir xüsusiyyət daşımaqdadır. Mani, dinini yaymaq üçün biri fars digər altısı süryani dilində olmaq üzərə yeddi kitab və yetmiş risalə yazmış, ayrıca Hindistan başda olmaq üzərə bir çox ölkəyə səyahətlər etmişdir. Manilik ən parlaq dövrünü 8-ci əsrdə Uyğur dövlətinin milli dini olaraq elan edilməsi ilə yaşamışdır. Mani sözü qədim Türk dilində "Mengü" və Çağatay türkcəsində "Tanrı" deməkdir. Manixeist Uyğurlar, ölümdən sonra ruhun bir başqa bədəndə həyatına davam etdiyini ("re-enkarnasiya" və ya "yenidən təcəssüm") qəbul edirdilər.^[2]

Maniçilik əslində Zərdüşt dualizmi, Babil folkloru, Buddist əxlaq prinsipləri və xristian ünsürlərin qarışığından ibarətdir. Bu tərkibdə öndə gələn anlayış iki əzəli qanunun, yaxşı və pisin münaqişəsidir. Bu baxımdan din tarixi araşdırmaları, Maniçiliyi bir növ dini dualizm (ikiçilik) olaraq qeyd etmişdirlər. Bu din həm Şərqə, həm də Qərbə doğru fövqəladə bir sürətlə yayılmış; Şimali Afrika, İspaniya, Fransa, Şimali İtaliya və Balkanlarda min il müddət ilə dağınıq və davamsız şəkildə varlığını davam etdirmişdir. Halbuki, əsl inkişafını doğulduğu torpaqlar olan Mesopotamiya, Babil və İranda reallaşdırmış və Şərqdə təsirini X əsrdən sonralara qədər davam etdirdiyi Türkistan, Şimali Hindistan, Qərbi Çin və Tibetə qədər yayılmağı bacarmışdır.

İyirminci əsrin əvvəllərinə qədər tarixçilər Manixeizmi ideoloji olaraq müxalif düşüncə olduğuna görə şeytani əqidə adlandırırdılar.^[3] Belə düşüncənin əsas səbəbi manixeizm barədə ilkin məlumatın xristian və müsəlman mənbələrindən alınması idi. Ən qədim anti-manixeist əsəri neoplatonçu Aleksandr Likopolski yazmışdır. Bu əsər manixeizm barədə ilkin fikirlər yaratmaq baxımından faydalı mənbədir.^[3]

Xristian mənbələri yunanca, latınca, süryanicə və ərəbcə yazılmışdır. Mani ilə yepiskop Arçelius arasındakı münaqişə ilə bağlı ilk məlumatı Kiprli Epifani özünün "Panarion" əsərində verir. Xristian tarixçilər arasında Suriyalı Efrem və Auqustin Aureli da manixeizm barəsində faydalı məlumatlar vermişdilər. Efrem manixeistlərin original əsərlərini oxuyur və bu əsərlər barəsində öz fikirlərini qeyd edir. Auqistin gənclik illərində manixeist kilsəsinin üzvü olur, buna görə də manixeist düşüncələrə çox bələd olur. Onun manixeist kilsəsindən ayrıldıqdan sonra 388-405-ci ildə manixeizmə qarşı yazdığı əsərləri manixeizm barəsində dolğun məlumata malikdir. V əsrdən etibarən Kirli Feodorita manixeistlər barəsində latın dilində məlumatlar qeyd etməyə başlayır. Bu məlumatlarda manixeist dini ibadət qaydaları yer alırdı. VI əsrdə Şimali Antioxiyada "Homilies" adlanan əsərində Minat yunan dilində manixeist dini qaydaları haqqında məlumat verir.

Bunlardan əlavə İbn Nədim, İbn Həzm, Maqdusi və başqa müsəlman tarixçilər də manixeizm barəsində məlumatlar vermişdilər. Əl-Biruni özünün "Hindistan" "Keçmiş nəsillərin abidələri" adlı əsərlərində manixeizm haqqında ətraflı məlumat verir. Burada yalnızca manixeist doktrinası haqqında deyil, həm də Maninin həyatı haqqında məlumat verir. İbn Nədim özünün "Fihrist əl-ulum" əsərində Mani haqqında geniş məlumat verir.^[3]

Manixeizm, dualist bir dindir. Dualist dinlərdə işıq və atəşin təmsil etdiyi yaxşılıq prinsipi və onun ordusu olan səmavi ilahlar, qaranlığın və maddənin təmsil etdiyi pislik qanununa və pis ruhlara qarşı, daimi müharibə içində olurdu. Bu döyüşdə Mani ən irəli çarələrə müraciət etmiş və insanı, maddi şəxsiyyətindən imtina etməyə çağırırdı. Bu ikisinin bir-birləri ilə mübarizəsində aydınlığın bir qismi qaranlığın içində (dünyanın içində) məhbus qalmışdır. Hər hansı bir canı söndürmək, hətta bir meyvəni budağından qoparmaq belə tanrısal maddəyə zərər verib aydınlığın məhbusluğunu daha da uzadar. İşığın (aydınlığın) məhbusluğuna ancaq "seçilmişlər"in köməyi ilə xitam verilə bilər. Seçilmişlər heç bir canlını incitməz və əsla cinsi əlaqədə olmazlar. Bunun üçün də "dıntar" adı verilən seçmə rahiblər evlənmir və uşaqları olmurdu.^[4]

Gnostik bir dualizm olan Manixeizm, yaxşı-pis, Qaranlıq-İşıqlıq, Nur-Zülmət üzərinə qurulmuşdur. Bu dinə görə yaşadığımız dünya yaxşı və pis ünsürlərin birləşməsindən meydana gəlmişdir. İnsanın ruhu yaxşılığı, cəsədi isə pisliyi təmsil edir. Dinin məqsədi insanları pislikdən qorumaq və qurtarmaqdır.^[5] Bu dinin qurucusu Maniyə görə bir-birinə zidd iki prinsip vardır: Yaxşı yəni işıq, pis yəni qaranlıq. Mani, zamanı üç mərhələdə açıqlayır: Birincisində maddə ilə ruh eynidir. İkincisində birləşərlər. İnsan ruh və bədən olaraq bu qarışığın olduğu yeganə yerdir və insan bu halıyla ancaq ikinci mərhələdə var olmuşdur. Maddədən sıyrılmaq surətiylə insan, bu pis mərhələnin sonunu tezləşdirə biləcək və üçüncü mərhələni meydana gətirən böyük təmizlənməyi yarada biləcəkdir. Yalnız bu zaman, yaxşılıq pislik, bir dəfə daha əbədi olaraq ayrılmış olacaq.^[2] Mani dininə aid olan insanlar 5 qrupda təsnif edilir :

1. Mojalar - Ustadlardır. Sayları 12-dir.

2. İspasaqlar - bunlara Fu-to-tan da deyilir. Yepiskoplardır. Sayları 72-dir.

3. Maqistaqlar - Rahiblərdir. Sayları 360-dır.

4. Ahmanlar - bunlara dıntar da deyilir. Təmizlər, saflar qrupudur.

5. Niqoş-aqan - dinləyicilər qrupudur. Əməkçi qrup da deyilir.^[6]

Yüksək dərəcəli ruhanilər və dıntarların ağ cübbələri vardı. Dıntarlar, sərvət və maddi mənfəət arxasınca düşməzdilər. Ət yeməzlər, ancaq bir günlük yemək və bir illik paltar saxlaya bilərdilər. Daim subay idilər və dinə dəvət etmək üçün dünyanı gəzmələri şərt idi. Dinləyicilər isə evlənə bilər və ət yeyə bilərdilər. Lakin onlar da Dıntarlara hədiyyələr edərək kömək etmək; Dıntarların yeməyini, meyvə və ya tərəvəzi yetişdirmək və mərasimlərdə Dıntarların qarşısında diz çökmək məcburiyyətində idilər. Dıntarlar isə buna qarşılıq dinləyicilərin əkinlərini qopararaq etdikləri günahların əfvi üçün dua edərdilər. Hər yeddi günün beşində oruc tutarlar, hər iyirmi dörd saatda dörd dəfə axar su ilə təmizlənər, sonra, on iki dəfə səcdəyə yataraq dua edərdilər. Dinləyicilərin ibadət günü bazar, Dıntarlar'ın isə bazar ertəsi idi.^[7]

Denis Sinora görə isə Manixeizm insanlığı iki böyük kateqoriyalara ayırır. Birincisi; seçmələr yəni din adamlarıdır. Bunlar da öz aralarında ayrılır; başda ən yüksək başçı (fa-Vang) durur. Bu qrupdan dinin istədiyi şeylər : evlənib ailə qurmamaq, oruc tutmaq, ət yeməmək və içkidən uzaq dayanmaqdır. İkinci qrupdakılara isə dinləyici adı verilərdi. Yəni monastır xarici möminlər. Balanslı bir həyat sürmək, evlənib ailə qurmaq. Bunları yerinə yetirən bir dinləyici seçilmiş olaraq yenidən doğulacaq. Böyük təmizlənmə tamamlanarsa maddi dünyana qalib gəlib zəfərə çatanlar mütləq işıq dünyasında yaşayacaqlar. Dözə bilməyib məğlub olanlar isə mütləq qaranlığa basdırılacaqlar.^[2] Qurbanın hər cürəsinin qadağan olduğu Manixeizmdə Budda, Zərdüşt və İsanın peyğəmbərliyini qəbul edən Mani, yəhudilərin tanrısı Rəbbi şeytan olaraq xarakterizə edər və Musanın da peyğəmbərliyini rədd edər.^[5]

Maninin həyatı və məzhəbi mövzusunda Şərq qaynaqları, Qərb dillərindəki qaynaqlara görə daha ətraflı və daha dəqiq məlumatlar ehtiva etməkdədir. İranlı yazar İbn əl-Nədimin pəhləvi dilində yazdığı "Əl-Fihrist" adlı əsəri bəhs etdiyimiz şərq qaynaqları arasında iştirak etməkdədir.^[8] Din qurucusu Mani, Mesopatomiyanın cənub bölgəsindəndir. Təxminən 14 Aprel 216-cı ildə Dəclə kənarında Ktesifonda doğuldu. Ailəsinin zadəgan İran soyundan olduğu, hətta anasının Parfiya kral nəslinə mənsub olduğu deyilir; ancaq bu şübhəlidir. Mani təxminən olaraq 228-229-ci illərdə 12 yaşında ikən ilk görməsi ilə qarşılaşdı. Bu görüntü əsnasında onun səmavi həyat yoldaşı, əkizi, ortağı və ya dostu ona göründü və onu davamlı qoruyub güdəcəyinə dair söz verdi. Mani bundan sonra təsəlli edicinin (Paraklit) ya da öz təlimlərinin "tezislərini" ona bildirmiş olan Müqəddəs Ruhun təsirli vəhyini gördü.

Bu təcrübə nəticəsində Mani ətrafıyla əlaqəsini kəsdi və bu təcrübə üzərinə düşünməyə başlayaraq din adamlarının tətbiq və təlimlərini düzəltməyə çalışdı. Bu vəziyyət camaatda bir bölünməyə və Maninin qovulması ilə nəticələnən rəsmi bağların qopmasına gətirib çıxardı. Yalnız atası və iki müridi onunla qaldı. Bu sırada 24 yaşındaykən bir başqa təcrübə daha yaşadı və gerçək vəzifəsinin İşığın Elçiliyini etmək olduğunu anladı. Bunun, 19 aprel 240-cı ildə olduğu göstərilir və bir dəfə daha Tanrının yəni İşıq Kralının qoyduğu nizama görə hərəkət edən Dostun bir vəhyi kimi götürülə bilər.^[9] Mani bir ilahidə rolunu belə ifadə etmişdir:

"Mən Babil torpağında doğulan qədirbilən bir dinləyiciyəm (yəni tələbəyəm) Babildə doğuldum və həqiqətin daxilinə yerləşdirildim. Mən Babildən gələn bir müğənni bir dinləyiciyəm. Mən dünyaya bir dəvəti bildirmək üçün Babildən gəldim. "[10] Mani

Mani, həyatının geri qalanında şagirdləri ilə birlikdə ilk camaatını meydana gətirdiyi paytaxt Ktesifona qaçdıqdan sonra İranın daxilində və xaricində dəvətini təsirli bir şəkildə yaymağa başladı. Elçilər Qərbə, Roma əyalətlərinə göndərilərkən Maninin özü də 241-ci ildə bir gəmi ilə Hindistana və oradan da Hind Vadisinin yuxarısına, Turana səyahət etdi və orada kralı öz tərəfinə çəkdi. Təxminən 242-243-cü illərdə I Ərdəşirin ölümündən sonra yeni hökmdar I Şapura (242-273) sədaqətini təmin etmək üçün Babilə geri döndü. Mani I Şapurdan dəstək almağı və hətta kralın məiyyətinə girməyi bacardı. Bu zaman padşahın iki qardaşı Maniyə bağlanmışdılar. Açıqca görülür ki, bu yeni universal din özünü fars imparatorluğu üçün mütləq gücə sahib zərdüşt ruhanilər sinifinin magiyasının iştirak etmədiyi uyğun bir ideologiya olaraq təqdim etdi. Mani artıq heç bir maneə olmadan təlimini yaya bilirdi. I Şapur öldüyündə xələfi I Hürmüz (273-274) də Manini yaxşı qarşıladı. Amma bir il sonra Hürmüz ölər və taxta qardaşı I Bəhram çıxınca Mani üçün çətin dövr başlayır. Kral, Manini hüzuruna çağırır, ancaq o, "ən böyük məmləkət gəzintisi", "öz gəncliyinin keçdiyi yerlərə və meydana gətirdiyi dəstəyə vida ziyarəti "olaraq adlandırılacaq bir səfərin arxasıyca, Cundişapura gəlir. Rəvayətə görə Mani yandaşlarına belə səslənmişdir: "Mənə baxın və mənə doyun uşaqlarım; çünki bədənimlə sizdən uzaqlaşacağam ".^[11]

Bir başqa rəvayətə görə Şapurun Maninin fikirlərinə bağlılığı on ildən çox davam etmişdir. Sonra Mobad, Şapurun yanına gəlmiş və Maninin özünün dinini pozduğunu söyləmiş, Mobad: "ikimizi üzləşdir müzakirə edək" demişdir. Şapur, ikisini üzləşdirib müzakirə etdirmişdir. Mobad dəlillərlə ona üstün gəlmişdir. Bunun üzərinə Şapur, dualizimden atəşpərəstliyə geri dönmüşdür. Sonra da Şapur və adamları Maninin öldürülməsinə qərar vermişlər. Mani, bunun üzərinə Hind bölgələrinə qaçmışdır. Şapur ölənə qədər də orada iqamət etmişdir. Maninin şagirdinin Bəhrama yazdığı məktub üzərinə Bəhram, Mani ilə Mobadı bir araya gətirib üzləşdirir. Mobad: "hər ikimizin mədəsinə güllə tökək, kimə zərər gəlməzsə o haqq yolundadır ". Mani, "bu zülmətin felidir "deyərək rədd edər. Bunun üzərinə Bəhram, Maninin həbs edilməsini əmr edər və qorxunc bir ölümlə də təhdid edər. Mani öldürülənə qədər qorxu içində yaşamışdır. Bir səhər ölü tapılmış və Bəhram başını qoparıb bədənini palçıqla doldurmuşdur. Ona tabe olanların çoxunu da öldürmüşdür.^[12] Burada Maninin, bir peyğəmbər olaraq aqibətini bildiyi və təbliğ vəzifəsinin yaxında sona çatacağını tərəfdarlarına söyləməyə çalışdığı vurğulanır. Necə ki Mani, gələr-gəlməz Atəşpərəstlərin başçısı "Mobad" (Din adamı) Kertir tərəfindən günahlandırılar. O, Maninin vəz etdiyi inanclarla xalqı rəsmi dindən azdırdığını irəli sürər. Padşahla görüşməsində Mani, vəzifəsinin tanrısal xüsusiyyətini açıqlayınca, Bəhramın: "Bu vəhy niyə sənə endi də, ölkənin rəhbərləri olan Bizə enmədi? "şəklindəki etirazına Mani," Tanrının iradəsi beləymiş "şəklində cavab verər. Nəticə olaraq Mani, məhkum edilir və zəncirlənərək həbsə atılar. Zəncirlər (üçü əllərində, üçü ayaqlarında, biri də boynunda) səbəbiylə heç hərəkət edə bilməz. Manixeistler bu əziyyəti Xristianların "çarmıxa çəkilmə" termini ilə xarakterizə edirlər. 26 gün sonunda Mani 26 fevral 277-ci ildə, 60 yaşındaykən ölər.

Bir rəvayətə görə cəsədi parçalara ayrılar, başı şəhər qapısında nümayiş edilir, geri qalanı isə itlərə atılar.^[11][13] Biruni isə, dərisinin soyulub içinin torpaqla doldurulduğunu və Cundişapur şəhərinin qapısına asıldığını və uzun müddət qaldığını və o qapının hal-hazırda da Mani qapısı olaraq bilindiyini ifadə etməkdədir.^[14][15] İbn Həzm isə Maninin cəzalandırılması ilə əlaqədar belə bir rəvayət nəql edir. Mani, öz dinini təsis etdiyində Məlik Bəhram b. Bəhramın hüzurunda özü kimi bir din adamı olan Əfrubaz ilə aralarında bu müzakirə keçər: Mobad Əfrubaz, Maniyə "Nə üçün sən nəslin kəsilməsini (evlənmənin qadağan edilməsi) və aləmin bir an əvvəl yox olması və hər şeyin əsl şəklinə dönməsini istəyirsən "şəklində bir sual soruşmuşdur. Mani ona "nəslin özünü meydana gətirən şeylərdən ayrılmaq surətiylə uzaqlaşması, nurun saf halıyla ortaya çıxmasına vəsilə olacağından ötəri bu vacibdir "şəklində cavab vermişdir. Əfrubaz da "o zaman söylədiyin şeylərin reallaşması üçün qurtuluşa səndən başlayaq "deyincə, Məlik Bəhram b. Bəhramın əmri ilə Mani öldürülmüşdür.^[16] Mani, cəzalandırılacağı vaxt çox toxunaqlı bir dua ilə Tanrıya belə yalvarar

Ucalığın oğullarına yolu göstərdim. Məni bu dünyaya göndərmə səbəbin olan buyruğunu yerinə yetirdim. İndi burax da qurtuluşun hüzuruna çatım, düşmənlərin üzünü artıq görməyim, güclü səslərini bir daha duymayım. Bu dəfə zəfərin böyük tacını bağışla mənə .[11]

Bəhram, Manini öldürdükdən sonra ona olan nifrətindən ötəri, onun tərəfdarlarını təqib və zülmə məruz qoymuş və düşüncələri bütün İranda qadağan etmişdir. Beləcə onlar qərbə və cənuba doğru köç etmişlər. Manixeist camaat, bu dövrdən etibarən qəti olaraq yox edilmə təhlükəsiylə qarşı-qarşıya qalmışdır.^[11][15][17]

Auqustin (E. 354-430), gəncliyində xristianlıqdan əvvəl təxminən doqquz il Manixeizmin təsirində qalmışdır. Təsirləndiyi adam Manixeist olan Faustdur. Onların xarakterini "həddindən artıq dərəcədə özünü bəyənmiş, boşboğaz, şəhvətli insanların arasına düşdüm "sözləri ilə ifadə edirdi.^[18] Auqustin, dualist anlayışları olan pisliyin kökünü və sərhədsiz görünən gücünü şərh imkanı verdiyi üçün bunların arasına girmişdir. Daha sonra Auqustin, 388-399-cu illər arasında Manixeizme qarşı qələmə aldığı beş əsərində; Tanrının yaratdığı hər şeyin gerçək, varlığın parçası və dolayısı ilə yaxşı olduğunu ifadə edər. Ona görə pislik bir toz deyil, çünki içində yaxşının ən kiçik izi belə yoxdur. Daha əvvəl bunları bilmədiyini də etiraf edir. Ancaq, Auqustin də Manixeizm əleyhdarı polemika, insanın mütləq günahkarlıq anlayışını qatılaşdırmasına töhfəsini; onun lütf ilahiyyatına Manixeist materializmin və pessimistliyin bəzi izlərinə rast gəlinməkdədir. Ayrıca o, gecə-gündüz, ay və günəş tutulmaları kimi astronomiya ilə əlaqədar mövzularda da Manixesitlerin görüşlərinin hələ təsirində olduğunu bildirir.^[11][18] Auqustin, Manixeizmə qarşı insanın azadlığını və məsuliyyətini müdafiə etmişdir.

Bu məzmunda Auqustin, Xristianlıq ilahiyyatı baxımından müsbət və müdafiəçi bir fikir sərgiləmişdir. O, Manixeistləri pisliyin məsuliyyətini mifik bir yaradılışın və ya qoruyucu düşüncənin kürəyinə yükləməklə günahlandırmışdır.^[11][18] Eliade, III, 62 Auqustin, Manixeistlərin Tanrı ilə əlaqədar yanılgılarını belə sıralayır: Tanrının, əsərlərinin çoxunu ehtiyacdan yaratdığını söylədikləri, məsələn ulduzları və göylərin quruluşunu Tanrıya aid olmayan bir maddəyə bağladıqları, canlı varlıqların, böcəklərin, torpağa kökləri ilə bağlı varlıqlar olduğunu, birləşmələrinin Tanrıya aid olmadığını iddia edirlər. Bütün bunları Tanrının yaratmadığı ağıllı, səninlə mübarizə edən pis bir təbiəti olan bir düşmən gücün əsərləri olaraq görürlər.^[18] İbn Nədim, bundan sonrakı dövrdə Manixeizmin Mihriyə və Maklasiyə olaraq ikiyə ayrıldığını qeyd edir.^[15]

Biruni də Manixeizmin iki qola ayrıldığını bildirir. Birinci qol, dünya işlərindən çəkilib zahid həyatına əhəmiyyət vermişdir. İkinci qol isə, birinci qola tabe olmaqla birlikdə dünyəvi işlərə laqeyd yanaşmamışdır.^[14]

Süməniyyə xaricində Mavəraənnəhr bölgəsinə girən ilk din Manixeizmdir. Bunun səbəbi budur: İran Kisrası, Manini öldürdükdən və çarmıxa çəkdikdən sonra öz ölkəsində din mövzusunda müzakirələri qadağan etmişdir. Mani dininə mənsub olanları tapdığı yerdə öldürmüşdür. Onlar da Kisradan qaçmışlar, Bəlx məmləkətinə keçərək türklərin yaşadığı yerlərə girmişlər. Manixeistler, Mavəraənnəhr bölgəsinə gedincə farslar zəifləmiş, ərəblər güclənmişdir. Əməvilər dövründə İranda qarışıqlıq çıxdığı zaman Manixeistler məmləkətlərinə dönmüşlər. Manixeistler, son olaraq Müqtədir Billah dövründə ortaya çıxmışlar, sonra da ölüm qorxusuyla Xorasana qaçmışdırlar. Geridə qalanlar özlərini gizləmişdir. Bunlardan 500 nəfərlik bir qrup Səmərqənddə bir araya gəlib inanclarını açıqca ifadə etmişdir. Xorasanın idarəçiləri bunları öldürmək istəmişdir. Daha sonra Xorasan məliyi onlardan cizyə almışdır. İbn Nədim, Muizzuddövlə zamanında Manixeistlerden 300 adamın olduğunu ancaq öz dövründə onlardan beş adamın olduğunu onlara da "Ucara" deyildiyini ifadə etməkdədir.^[15]

Mani, yüksəlmədən əvvəl özünün yerinə əvvəl "Sis"i sonra imamı təyin etmiş və dərhal sonra Nur cənnətlərinə yüksəlmişdir. O da ölənə qədər Allahın dinini iqamə etmək üçün çalışmış və ondan sonra da İmamət davam etmişdir. Bu vəziyyət Dinavəriyyə deyə bilinən adam gələnə qədər davam etmişdir. O gəldiyində imamlığı qəbul etməmişdir. İmamətin ancaq Babil ilə tamamlanacağı onlardan başqasının İmam olmasının caiz olmadığını ifadə etmişlər. Başqa bir qrup da bunun ziddini söyləmişdir. Bu görüşün leh və əleyhinə dəstək davam etmişdir. Bu vəziyyət İmamət Mihrə keçənə qədər davam etmişdir. O, Vəlid b. Abdulməlikin xilafəti dövründə gəlmişdir. O dövrdə də İraqda Vali olaraq Xalid b. Abdullah əl-Kusər var idi. Onun yanına gələn, Mani dininə mənsub "Zadeh" ləqəbli adam bir müddət İraqda oturmuş sonra da oranı tərk etmişdir. Bu şəxs əvvəl Bəlxə sonra da Xorasana gedərək buraları Dinavəriyyəyə birləşdirmək istəmişdir.^[15] Manixeist düşüncəyə görə yer üzü həyatın sonunda, yaxşı həyat sürmüş bir ruh planetar səmalar yoluyla ilahi aləmə çatar. İlahi aləmə çatmaqda ay, günəş və saman yolu keçiləcək olan müxtəlif səmavi layları meydana gətirər. Maninin özünün də aya qədər yüksəldiyi və özünə tabe olanları müşahidə üçün orada gözlədiyi ifadə edilir. Bu yükləlişlərin hamısı da ölüm sonrası ruhun yüksəlişi kateqoriyasında qiymətləndirilər.^[19] Abbasilər dövründə; Mərvan b. Məhəmməd, Cad b. Dirhamın (Mötəzilə Alim) Manixeistlerin başçısı olduğu və Mərvan əl-Cadi olaraq adlandırıldığı göstərilir. Cad, zındıqlıqla ittiham edilmiş və Bağdadda həbs edilmişdir. Hişam b. Əbdülməlik dövründə Cad öldürülmüşdür. Cadın anasının xristian, özünün də zındıq^[20] olduğu ifadə edilir.^[15]

İranın Ortodoks dininin Məzdəkilik olmasına baxmayaraq heterodoks bütün inanclar İslamdan əvvəl də, sonra da mübarizə etməkdə idilər. Sasanilərdən sonra çox daha dözümlü olan İslamiyyət rəhbərliyi altında Mani bir az azadlıq qazanmışdılar. Mani dini öz ədəbiyyatına malikdir. Şəxsən Mani, əsərlərinin böyük bir qisimini süryani dilində yazmış və dərhal sonra bu əsərlər pəhləvi dilinə tərcümə edilmişdi. İkinci Hicri əsrində bu əsərlərin ərəbcəyə tərcümə edilmələri isə Maniliyin yayılmasına böyük ölçüdə xidmət etdi.

"Hişam İbn-i Abdul-Məlik" dövründə Manilərin öndərlərinə Mihr adı verilməkdə idi. Mani rəislərindən olan Zadül Hörmüzd isə ayrı bir Mani təriqəti qurmaq məqsədiylə Mədain şəhərinə getdi. Orada qarşılaşdığı Həccacın katibi Miklası "Danaveryan" adı verilən təriqətin başına keçirdi. Miklasın ölümündən sonra isə yerinə Afrikadan gələn "Əbu Hilâl-ûd-Deyhûrî" keçdi. Məmun və Mötəsim dövrlərindəki başçıları "Əbu Əli Səid" və sonra da "Döyənək min Hörmüz-ûs-Səmərqəndi" idi. Məmun dövründə Rey şəhərində iqamət etməkdə olan "Yezdân-ı Baht" Manilərdən ayrılaraq öz məzhəbini meydana gətirdi.^[21]

Zındıq anlayışı, küfrü tələb edən inanclar daşıdığı halda müsəlman görünən kimsə mənasında istifadə edilir. Söz farsca olub III əsrdə ortaya çıxan Mani və Zərdüştə aid mətnlər üzərində fərqli şərhlər edən və bunlara inananlara zındıq deyilmişdir. Ərəbcədə incə düşüncəli çox hiyləgər mənalara gəlir. Bu söz müsəlmanlar arasında ilk əvvəl İraqda 125 (742)-ci ildə Cad b. Dirhəmin edamı səbəbindən istifadə edilmişdir. Buna görə dualizmdə mənimsəyən, Manixeizme inanan kimsə deməkdir. Zındıq; zamanın və bu səbəbdən maddənin ölümsüzlüyünə inanan, kainatın meydana gəlməsi və işləməsini zamana bağlayan kəslərdir.^[20] Manilərə Sasanilər dövründə "Zandik" adı verilirdi.^[22] Məsudi, Zandikləri Zərdüştün kitabı Avestadan ayrılaraq onun təfsiri olan "Zənd" kitabına bağlanan birlik olaraq qeyd etməkdədir. Yəni təfsiri qəbul edərək əsl mətni rədd mənasında özlərinə "Zandik" adı verilmişdi. İslam dövrlərində əvvəl Manilər, daha sonra da Məzdəkîlər eyni şəkildə "Zandik" (zındıq) olaraq adlandırılmışlardı. Əməvilər dövründə zındıq olaraq adlandırılanlar nisbətən azlıqda idi. Məmun Xorasana ilk gəldiyində "Mübid Mûbidân" xəlifənin vəziri Fəzl İbn-i Səhlin yanında yerləşirdi. Məmun Zındıklara və Mübidlərə qarşı son dərəcə dözümlü davranan bir xəlifə olaraq tanınmaqda idi.^[23]

Mani, insanlığın dini qurtuluşunun tarixi bir axış içində ən əhəmiyyətli mərhələlərini sıralarkən, öz öncül arasında Enoxu, Nuhun oğlu Samı, Buddanı, Zərdüştü və İsanı saymışdır. Mani, bu yazılarda, İsanın həyatının müəyyən başlı hadisələrini yekunlaşdırmış, Həvarilərinin səylərini, Paulun missiyasını, Xristian Kilsəsinin yaşadığı böhranı və dünyanı düzəltmək üçün məşğul olan Marcio və Bardanes kimi qnostikləri izah etmişdir. Nəhayət, İsanın müjdələmiş olduğu "Paraklet"in, yəni şəxsən Maninin dövrünün gəldiyini elan etmişdir. "Paraklet" sözü, Ruhulqudüsə verilən bir ad olaraq Yəhya İncilində ifadə olunur. "Paraklet"in dindənkənar mənası "şəfaət edən, vasitəçi" formasındadır. Xüsusilə, İsanın vida danışıqlarında "Rahatladıcı, Gerçək Ruh və Müqəddəs Ruh" adı altında tez-tez iştirak etməkdədir. (Yəhya XIV/16, 26 - XV/26 - XVI / 7) Maniçilikdə gerçək sirr, radikal və universal dualizmdir. Mani inancına görə bu sirr, Maninin ruhi əkizi olan Paraklet tərəfindən Maniyə köçürülmüş və Mani də bu sirri öyrətməklə vəzifələndirilmişdir. Mani, on iki yaşındaykən ilk dəfə səmavi bir ziyarətə şahid olduğunu və ilk ilahi şərhləri aldığını irəli sürər. Ərəb tarixçisi ən-Nədimə görə bu səfəri edən "ət-Taum" (əkiz mənasını verən nəbati bir söz) adlı bir mələkdir. Bu mələk Maninin əkizi ya da ruhi həyat yoldaşı olub, onu öyrədib vəzifəsinə hazırlayacaq olan Parakletdir.

Maniyə görə Zərdüşt, Budda və hətta İsanın müvəffəqiyyətli olmamalarının səbəbi, öz təlimlərini yazıya keçirməmiş olmalarında axtarılmalıdır. Bu düşüncə ilə Mani, hər kəs tərəfindən aydın olan sadə bir dil istifadə edərək öz təlimini yazıya tökmüşdür. Mani yazıların xalqdan gördüyü sıx maraq, Maniçiliyin qarşısında olanların və xüsusilə Xristian Kilsəsinin niyə bu yazıları yox etməyə çalışdıqlarını açıqlamaqdadır. 279-cu ildə Roma İmperatoru Diokletian, İsgəndəriyyə şəhərində bütün Mani yazıların yandırılmasını buyurmuşdur. Buna bənzər yox etmə səyləri yüz illərcə davam etdirilmişdir. Halbuki, İsadan sonra II yüzilliyin ortalarında İranda doğan Maniçilik inancı, hələ ilk yüzilini tamamlamadan Şərqə və Qərbə yayılmağı bacarmışdı və təbii olaraq qarşısındakı ən böyük rəqib Xristianlıq idi. Maniçilik ilə Xristianlıq arasında uzun və sərt bir döyüş cərəyan etdi. Xristianlıq bu dəfə qarşısında, ağıllı üsulları və müvəffəqiyyətli dialektik təhlil etmələri olan, Xristian Kilsəsi modelinə uyğun təşkilatlanan ciddi bir rəqib tapmışdı. Hər keçən gün, Maniçilik əleyhdarı kilsə qaydaları, dövlət buyruqları və dualist təlimləri pisləyən əsərlər çoxalırdı. Xristian Kilsəsi, Maniçilik qarşısında keçirdiyi qorxunu bir daha əsla unutmayacaq, yüz illər boyunca qarşılaşdığı hər dualist hərəkəti Maniçiliyin bir davamı və ya xortlaması olaraq qəbul edəcəkdi. Aradan uzun illər keçmiş olmasına ilə Vaudoislar, Katharlar, Tampliyerlər Maniçilik ilə günahlandırılacaqdı. Artıq, Xristian Kilsəsinin gözündə hər azğın inanc Maniçilik olaraq göstəriləcəkdi. Bu günahlandırmadan nə Lüter, nə də Kalvin özünü qurtara bilməyəcəkdi. Halbuki, Lüter öz tərəfdarları tərəfindən Kilsənin Maniçiliye qarşı son müdafiəçisi olaraq göstərilmişdir.^[24]

Qərbdəki reformasiya hərəkətindən sonra, hər nə qədər Kilsənin doqmatik tutumunda əhəmiyyətli bir dəyişmə olmadısa da, Maniçiliyin araşdırılması və daha yaxşı başa düşülməsi səyləri başladı. Mani sənədlərinin araşdırılması, Şərq ilə Qərbi Zərdüşt ilə İsanı birləşdirməyə çalışmış bir müdrikin varlığını göstərirdi. Zamanla, köhnə İran və Hind inanclarının daha yaxşı başa düşülməsilə, Maniçiliyin qaynaqlarına dair yeni şərhlər əldə edildi. Maniçiliyin təməl təlimi olan qnostik dualizmdə köhnə Zərdüşt inanclarının ilə Hind təlimlərinin də kök tapdığı ortaya çıxarıldı. Beləcə Maniçilik : radikal dualizm, Şərq paqan inancları və təbiət dinlərindən qaynaqlanan, Zərdüştdən yola çıxaraq təşkil edilmiş və İncil qəlibinə tökülmüş bir qnostik Asiya inancı olaraq təyin olundu.^[25] Astrologiyanın inkişafı Maniçilikdə yeni xüsusiyyətlər olmasını təmin etdi. Beləcə, Maniçiliyin ən köhnə köklərinin Kalde və Babilin köhnə inanclarında iştirak etdiyi aydın oldu. Nəticədə Mani dininin, Mesopotamiya-İran dualizmi üzərinə təməllənən və universal bir din xüsusiyyətinə çata bilmək məqsədiylə Buddizm və Xristianlıqdan bəzi fikirləri götürən bir "sinkretist" (birləşdirici) inanc olaraq Şərqə və Qərbə doğru genişlənməsi təyin olundu. Bu genişləndirilmə, xristianlığın ilk yüzillərində tam mənasıyla təsirli idi və ancaq İslam tərəfindən qəti olaraq durdurulacaqdı. Qısacası Mani, Zərdüşt inancının da qaynağı olan Kalde-Babil sistemində, Buddist əxlaq qanunlarını və xristian təlimini birləşdirən bir dahi idi. Ortaya çıxarılan son tapıntıların işığında, Manicilik bir böyük din olaraq qiymətləndirilə bilər. Üstəlik "kitablı" bir din, bir missioner dini, təşkilatlanmış bir din, bütün böyük dinləri özündə əritmək istəyən universal və ən son bir din. Ancaq bütün bu xüsusiyyətlərdən daha əhəmiyyətlisi, hər şeyin başına iki əzəli və əleyhdar iki qanunu, İşıq və Qaranlığı yerləşdirmiş olan və İsanın gəlişini müjdələdiyi "Paraklet" tərəfindən sirrləri açıqlanan radikal bir "qnosis" dir Maniçilik. Bütün həyatı və bütün məlumatları ehtiva etdiyini irəli sürən bir cəmləşdirici sirr dinidir. İsa müvəffəqiyyətsiz olmuş, Əziz Paul ilə Marcionun səyləri boşa getmişdir. Gerçək Kilsəni yenidən təşkilə vəzifələndirilmiş olan Paraklet-Mani zühur etmişdir.

Manixeizmin inanc əsasları; İşıq (yaxşılıq) və Qaranlıq (pislik) olaraq iki zidd qanun ilə İsanın gələcəyini müjdələdiyi "Paraklet"in Mani olduğu anlayışı təməlinə oturmaqdadır. O, İsanın missiyasını tamamlamaq və "gerçək kilsəni" yaratmaq üçün son peyğəmbər olaraq göndərildiyi iddiasındadır.^[26] İbn Nədim, Manixeizmin inanc əsaslarını; Nur cənnətlərinin kralına (Tanrı), onun nuruna, qüvvət və hikmətinə inanmaq şəklində ifadə edər. Onun nuru - günəş və ay, qüvvəti - hava, külək, nur, su və atəşə hakim olmaq, hikməti isə müqəddəs dindir.^[15] Manixeizmə görə yaradılışdan sonra insanın ən əhəmiyyətli vəzifəsi, qaranlıqda həbsdə qalan nur parçalarını əsarətdən qurtarmaqdır. Bu işdə bəzi səmavi qüvvələr də ona kömək edər. Çünki insan, qaranlıq aləmin hökmdarının dünyaya gətirdiyi bir məxluqdur və Adəmdəki nurani ünsürlərin daha çox parçalanaraq zəifləməsi üçün Həvvanı yaratmışdır. Bunun üçün ilahi zat (İsa), Adəmə zöhd və riyazətdə həyat nəsihəti vermişdir.^[27][28]

Manixeizmdə on ədəd fərz vardır. Bunlar: bütə tapınmağı rədd etmək, yalan söyləməmək, xəsislik etməmək, adam öldürməkdən qaçınmaq, zina etməmək, oğurluq etməmək, sehr etməyi öyrənmək, səbəbləri bilmək, inancda və əməldə zəiflik göstərməyib çoxaltmaq.^[15][29] Göstərilən bu qaydalar bəzi qaynaqlarda Maninin on əmri olaraq da ifadə edilir. Məzmun olaraq da Musanın on əmrinə bənzəməkdədirlər. A. Schimmel, Manixeizmin başlıca xüsusiyyəti olaraq Maninin bildirdiyi hikməti, gəzdiyi ölkələrdə hakim olan dinlərə uydurulması şəklində ifadə edir. Mani, o dövrdə Buddizmi mənimsəyən Türküstanda Buddizmin simvollarını istifadə etmiş, qərbdə isə xristian inancına uyğun fikirlər inkişaf etdirmişdir. Hətta xristianların yaşadığı bölgələrdə özünün İsanın vəd etdiyi "təsəlli verici" (Paraklet), Buddist ətraflarda isə Buddanın sözlərini istifadə edərək insanlığın qurtuluşu üçün lazımlı olan gizli gerçəkləri vəhy etmək üçün göndərildiyini iddia etmişdir.^[27][28][30] Maninin bir İncilə sahib olması və özünü Paraklet olaraq xarakterizə etməsi, xristianlıqdan aldığı ünsürlər olaraq;^[14] insan ruhunun ölümdən sonra bir heyvan və ya boş bir surətə keçəcəyi fikri Hind mənşəli yenidən doğma düşüncəsində alması qəbul edilir.^[13][14] Qısaca Mani, atəşpərəst dualizmdə, xristianlıq və Hind dinlərindən faydalanaraq və onlarda bəzi fikirləri birləşdirərək yeni bir dini düşüncə əldə etmişdir. O, Buddanın Hindistana, Zərdüştün İrana, İsanın qərbə, özünün də içində olduğu nəsilə göndərildiyini iddia etmişdir.^[14][31] Maninin başlıca arzusu, köhnə çağ düşüncələrini birləşdirərək universal xüsusiyyətdə bir qurtuluş doktrinası qurmaq olaraq ifadə edilir.^[32]

Manixeizmin Tanrı inancının özündə dualizm yer alır. Bu dualizm, əzəli və əbədi iki əsl prinsip (İşıq və Qaranlıq) ilə üç zaman təsəvvüründən meydana gələr. Şimalda yaşayan və İşıq aləminin hakimi olan İşıq tanrısı; "Ucalığın Atası", "Ən müqəddəs Baba" və "İşıq Aləminin / Cənnətin Kralı" bir tanrıdır. İlahilik, güc, müdriklik kimi müxtəlif qüdrətə sahib olan İşıq Tanrısı, həyat sahibi, əzəli, əbədi, yaradıcı və var edəndir. Söz mövzusu tanrı, özünü, ağıl, düşünmə, dərk, fantastika və təfəkkür kimi beş mücərrəd qanun ilə açıqlamaqdadır. Qaranlıq aləmi, quruluş olaraq İşıq Aləminə bənzəməkdə ancaq başında Qaranlıq tanrısının tapılması ilə İşıq aləmindən ayrılmaqdadır. Cənubda yaşayan duman, atəş, külək, su və qaranlıq olmaq üzrə "beş aləm"ə malikdir. Qaranlıq tanrısının ətrafında saysız pis varlıqlar və beş pis aləm vardır. Qaranlıq aləmində; mənfi xüsusiyyətlər ilə birlikdə ölüm zəhəri olaraq adlandırılan bir tüstü və maddəni təmsil edən ölüm ağacı var. Qaranlıq aləmi, təbiəti gərəyi İşıq dünyası ilə davamlı qarşıdurma halındadır.^[28] Manixeizmin fərzləri arasında dörd böyüyə iman etmək də yer alır. Dörd böyüklər: Allah, onun nuru, onun qüvvəsi və onun hikmətidir. Allahın adı, Məlik-i Cənnan-ı Nurdur. Onun nuru günəş və aydır. Onun qüvvəti beş mələkdir. Onlar: ruh (külək), hava, işıq, su və oddur. Allahın hikməti müqəddəs dindir. Dinin beş mənası vardır. bunlar; yuxu şərhini edənləri nəzərə almaq, elm ərbabından faydalanmaq, ağıl ərbabından dinləmək, qeyb ərbabını yoxlamaq, zəka ərbabını (gələcək üçün öncəgörüş sahiblərini) dinləmək şəklində sıralanacaqdır.^[15] Mani, kitabı "Şaburkan" ın girişində belə deyir: "Nur aləminin məliyi, öz aləminin hər yerindədir, heç bir şey ondan ayrı qalmaz. O, həm açıq, həm də gizlidir, onun sərhədi yoxdur. Onun sərhədi, öz ərzinin sonu və düşmənlərinin ərzinin sərhədi ilə məhdudlaşır ". Bəziləri bu iki əslin qarışması ilə o ikisinin ruhlarının deyil bədənlərinin meydana gəldiyi düşüncəsindədir. Çünki aləmdə günəş, ay və gündüz kimi qarışmamış saf bir çox varlıq vardır. Bunlar saf nurdur. Batil olan da saf zülmətdir.^[29][33]

Dinlərdə kitab, təlim baxımından əhəmiyyətli bir ünsürdür. bu mənada kitabi dinlər müqəddəs mətnlərini mühafizə nöqtəsində səy göstərmişdirlər. Manixeizm də kitabları olan bir din olaraq özünü təqdim edir. Manixeistlərə görə Mani, Zərdüşt, Budda və İsanın təlimlərini yazıya köçürməməsi səbəbiylə onların müvəffəqiyyətsizliyindən dərs çıxarmışdır. Bu çərçivədə Mani, dinin müqəddəs qanununu meydana gətirən yeddi kitabı da şəxsən özü yazmış, şəkil və fiqurlarla də gözəl göstərmişdir. O dövrün farscasıyla yazdığı ilk kitab olan Şaburkan xaric, digərləri süryanicə və ya şərqi arami dilində dillərində qələmə alınmışdır. Bu əsərlərdən geriyə çox az şey və onlar da yalnız tərcümə olaraq qalmışdır; amma bu tərcümə parçalarının çatdığı dillərin sayı və müxtəlifliyi (Soqd dili, Qipti dili, Türkcə, Çin və s), Manixeist inancların yayılma müvəffəqiyyətini sübut edir.^[11][28][34] Mani tərəfdarlarının əlində xristianların əlindəkindən başdan sona fərqli bir İncil də var idi. Bunların hər biri, öz əlindəki İncilə görə hərəkət edər, onu doğru bilər, Məsihin o hal üzrə olduğunu zənn edər; digərlərini batil və onların yolunda gedənləri də yalançı görərlər.^[14] Maniliyi geniş bir şəkildə araşdıran Biruni, onun kitablarından; Şaburkan, Kənzul-əhya, Sifrul-Əsfar, Sifrul Cəbabirə, Kitabu Sifril Sirr və bir çox risaləsindən bəhs edir.^[14][35] Maninin kitabları: Həyat İncili, Həyat Xəzinəsi, Pragmateia, Sirrlər kitabı, Nəhənglər kitabı, Məktublar, İlahilər ve Dualar şəklində də göstərilir.^[19] Bir başqa yerdə Maninin kitabları: 1. Sahberden, Mani bu kitabda pis insanları tanıdır. Əhrimanın bu pis insanların arasına girib onları aldatdığını izah edir. 2. Sendokojine, Mani Sendokojine'də yaxşı insanları və yaxşılıqları izah edər. Aydın və işıqlıqla onların xoşbəxtliyini izah edər. 3.Riya Rast, Doğru yolu və doğru olanları izah edər. 4. Olperesti, Mani, Olperestidə inanc, düşüncə və ürək təmizliyini izah edər. 5. Veşarti, O dövrdəki dinləri və keçmiş din və peyğəmbərləri izah edər. 6. Nivista Gernasa, Mani bu kitabında tanınmış insanları, pəhləvanları, ölkələri üçün mübarizə edib ölünə qədər döyüşmüş olan qəhrəmanları tanıdır.^[36] İbn Nədimin "Fihrist"in də qeyd etdiyi Maninin kitabları isə bunlardır:^[15]

1 - Kitabul Sıfrul Əsfar. Bu kitabın bablarından bəziləri belədir: Deysanilərin babı, Könül verənlərin babı, Ərmilə oğlu babı, yəhudilərin çarmıxa çəkdiyi, çarmıxa çəkilmiş Məsih Mani, İsanın yəhudilər arasında öz nəfsinə şahidlik etməsi babı, And şahidliyi babı, Yeddi ruh babı, yox olan dörd ruh babı, Gülmə babı, Adəmin İsaya şahidliyi babı, Dindən çıxma babı, Deysanilərin ruh və bədən mövzusundakı babı, Aləmin qorunması babı, Qiyamət babı, Peyğəmbərlər babı və s.

2 - Kitabul Sıfrul Cəbabirə

3 - Kitabul Fəraidul Səmmak; Səmainə (Dinləyici) fərzlərinə dair məlumat, səmainə pozulması ilə əlaqədar bab, Hutanın pozulmasına dair bab.

4 - Kitabul Şaburkan

5 - Kitabul Sıfrul Əhya

6 - Kitabul Farakmatiya

Mani və özündən sonrakı İmamların risalələri isə; Risalətül Asley, Risalətül Kübəra, Risalətül əzm, Risalətül Kadaul Ədl, Risalətül Fitkul əzm, Risalətül Mabudiyyə, Risalətül Yəhya fit-Tədbiri Sədəqə şəklində sıralanır.^[15] Maninin kitabları ilə əlaqədar Yəqubi, onun, "Kənzul Əhya" olaraq adlandırılan kitabını iki əsli isbat üçün yazdığını və kitabda, nəfsdə qurtuluş olan şeyləri nur, fəsad olanları da zülmət olaraq bildirir. Burada pis hərəkətləri zülmətə nisbət etmişdir. "Şaburkan" olaraq adlandırdığı kitabda isə nəfsi, xilas və şeytana qarışan olaraq xarakterizə edir. Şaburkanda səbəblər (xəstəlik) və fələk düz olaraq qəbul edilir və yenə onda aləm axan bir dağın üstündədir və uca fələk onun ətrafında dönər. Kitab-ı Huda və Tədbir də on iki dənə İncil vardır. Hər bir İncil də bir hərflə adlandırılmışdır. Bu kitabda namaz və ruhun xilası üçün lazımlı olan şeylər yer alır.^[12] Manixeistlərdə, nuru qurtarmaq üçün ən əhəmiyyətli vasitə, nur parçalarını ehtiva edən ilahi və duaları söyləyib müqəddəs kitabları oxumaqdır.^[27]

Manixeizmdə Peyğəmbərlər, Tanrının insanlara göndərdiyi elçilərdir. Mani də bu peyğəmbərlik müəssisəsinin son halqasıdır. İbn Nədim, Tanrının Maniyə belə söylədiyini rəvayət edir: "Məndən və səni peyğəmbər olaraq seçən Rəbbdən sənə salam olsun. Sənin vəzifənin insanları haqqa çağırmaq və həqiqət ilə müjdələmək və buna gücünün çatdığı qədər səy göstərməkdir. "^[15] Manixeistlərə görə; elm və hikmətlə göndərilən ilk peyğəmbər Adəm peyğəmbərdir. Ondan sonra Şis, ardından da Nuh və İbrahim göndərilmişdir. Budda Hind diyarına, Zərdüşt İrana, Allahın sözü və ruhu olan İsa Məsih Rum və Məğrib torpaqlarına göndərilmiş, ardından Pavel də buralarda vəzifələndirilmişdir.^[29][33] Kadı Abdulcabbar "Muğni" İbn Həzm, Manixeistlərin yalnız İsa, Zərdüşt və Maninii peyğəmbər olaraq qəbul etdiklərini bildirir.^[16] Maninin "Sıfrul Sirr" adlı əsərində peyğəmbərlərin möcüzələrini tənqid də ifadə edilir.^[12] Şəhristani, Xatəmi Ənbiyanın ərəb torpaqlarında çıxacağını Manixeistlerin ifadə etdiyini qeyd edir.^[29] Ancaq bu məlumatı yalnız Şəhristani verməkdədir.

Manixeizmdə dualist anlayış, axirət inancında özünü göstərir. Manixeizmə görə, ruhların yer üzündən və bədəndən xilas olaraq İşıq aləmində yüksəlməsi ilə dünyada zülm, şiddət və pislik artacaq. Çünki bədəndə əsir olaraq yaşayan işıq ünsürləri dünyanı tərk etdikcə, yer üzündə daha az işıq ünsürü qalacaq və beləcə yaxşılıq da, sülh də azalacaq. Belə bir mühitdə də yalançı peyğəmbərlər "Yalancı Mithra" (Dəccal) ortaya çıxacaq və insanları aldatmağa çalışacaq. Bu müddətdə dünyanın sonuna yaxınlaşdığının xəbərçisi olan böyük döyüş olacaq və nəticədə də dünyada günah və döyüş mühiti meydana gələcək.^[28]

Maniyə görə bir mömin (Sıddîqın) öldüyü zaman, Qədim İnsan (Tanrı), Nur İlahını ona Hakim əl-Hadi surətində göndərir. Onunla birlikdə də üç ilah vardır. Onlarla birlikdə də zəkat vardır, geyim vardır, başa qoyulan tac vardır və Nuru İklil (Nuru təmsilən başa qoyulan bir şey) vardır. Üç mələk və üç İlah ilə birlikdə O Sıddıka bənzər subay bir adam gəlir. Ona ehtiras şeytanı və digər şeytanlar göstərilir. Siddiq, onları görüncə Hakim surətindəki və digər üç Allahdan kömək istər. Bu ilahlar ona yaxınlaşarlar, şeytan da ilahları görüncə ondan qaçar. Siddiq beləcə alınar və tacı, İklil və paltarı geydirilər. Və əlinə kiçik bir su səhəngi verilər. Onu ay planetinə çıxararlar və Qədim insanın (Allah) hüzuruna çıxararlar və canlıların anası Nehneheyə çıxararlar. Həyatın başlanğıcında olduğu kimi Cənnətlərin Nuru = Tanrının (Cənnan-ı Nur) hüzuruna çıxarılar. Sonra cəsəd tərk edilər (atılar). Sonra su, atəş və külək qüvvələri; günəş, ay və Nurların ilahları tərəfindən oradan alınar. Sonra bunlar günəşə yüksəldilər və ilaha qatılar. Onun zülmət (qaranlıq) cəsədi cəhənnəmə atılar^[15]

Bağdadi də Maniyə istinad göstərərək; bədəndən ayrılan ruhları; doğruların ruhları və əxlaqsızlığa düşənlərin ruhları şəklində iki növ olaraq bildirir. Doğruların ruhları bədənlərindən ayrıldığı zaman, səhərin rəhbərliyində fələyin üstündəki Nura gedər və orada əbədi xoşbəxtlik içində qalar. Pozğunluğa düşənlərin ruhları isə, bədənlərindən ayrılıb Uca Nura qovuşmaq istədikləri zaman, aşağıya tərs üz edilər və zülmətin pisliklərindən təmizlənənə qədər heyvanların bədənlərinə keçərlər; sonra Uca Nura qovuşar.^[37] Manixeist yazılarda, yeddi göy qatının hər birində olan "gömrüklər" dən və səmavi səfərə çıxan ruhun yanında daşıdığı "mal" ları (dini yüksəklikləri) araşdıran "Gömrükçülər" dən söz edilir.^[11] İbn Nədimə görə; ehtiras və şeytanın zəbt etdiyi günahkar adam öldüyü zaman, şeytanlar oraya gəlir, onu alar və ona əzab edər və şiddətli əzabı ona göstərərlər. Sonra ilahlar gəlir. Günahkar insan, ilahların özünü qurtarmağa gəldiyini sanar. Halbuki ilahlar onu, hərəkətləri və Sıddıklara köməyi kəsdiyi üçün xəbərdar etməyə gəlirlər. O, aləmdə bu şəkildə son ana qədər qalar və sonunda cəhənnəmə atılar. İnsan öldüyü zaman ruhları üç qrupa ayrılar :

1 - Cənnətə gedənlər; Sıddiklar.

2 - Aləm və Əfvala (Bərzəx aləmi və oradakı qorxulara) gedənlər; dini qoruyan və Sıdıklara köməkçi olanlardır.

3 - Cəhənnəmə gedənlər; bunlar da fasiqlərdir.

Aləmin yox olmasından sonra axirətdə, qədim insan, şərqdən Cədiy və Bəşir aləmindən, böyük quruluşçu Yəmən tərəfindən, həyat ruhu da qərbdən gəlib bir araya gəlirlər. Yeni cənnət deyilən böyük quruluşun qarşısında dayanar, atəşi təvaf edər və cənnətə baxarlar. sonra Cənnətdən bu nura sıddiklar gəlir və orada otururlar. Onlar ilahların birləşməsi üçün tələsərlər və atəşin ətrafında gözləyərlər. Sonra pislik hərəkətinə baxarlar. Bu hərəkətləri atəşin içərisində dəyişdirməyə çalışırlar. Bu atəşin sıddıklara zərər verməsi mümkün deyil. Günahkarlar, siddiqlərdən kömək istəyincə, kömək etməzlər, yalnız günahkarların mənfəətinə bəzi xəbərdarlıqlar edirlər. Sonra da bu günahkarların peşmanlığı, qəm və kədəri artar, bu vəziyyət sonsuza qədər belə davam edər.^[15]

Bütün qnosislərdə^[38] qurtuluşa gedən yol insanlıq halının qəti bir aydınlaşması ilə başlayır. İnsan yalnız bu dünyada yaşadığı, yəni bədənlənmiş bir yaranmaya sahib olduğu üçün acı çəkər. Başqa bir deyişlə, insan pisliyin pəncəsində yaşar. Qurtuluş üçün tək çarə qnosislə təmin edilə bilər. Qnostik təlimə uyğun bir yanaşma ilə, pisliyin suveren olduğu bir kosmos, aşan və yaxşı Tanrının deyil, ancaq onun düşməninin əsəri ola bilər. O halda dünyanın varlığı, daha əvvəlki, kosmosdan öncəki bir halın ön qəbulunu özü ilə gətirərkən, insanın içində olduğu günahkar vəziyyət də uca bir xoşbəxtlik içindəki bir başlanğıc halını tələb edir.^[11] Digər qnostik sistemlərdə də olduğu kimi, qurtuluşun üç mərhələsi vardır: Oyanma, qurtarıcı məlumatın vəhy edilməsi və anamnesis (əldə edilən məlumatlarla şəxsiyyətini xatırlama). "Adəm özünü araşdırdı və kim olduğunu bildi ..." "Yenidən ağıllanan müqəddəs adamın ruhu dirildi". Bu soterioloji (qurtuluşa istiqamətli) ssenari, o zamanki və gələcək bütün gnosis yoluyla qurtuluşların nümunəsi olar. Dünyanın sonuna qədər, işığın yəni tanrısal ruhun bir hissəsi, dünya zindanının divarları daxilində, insanların və heyvanların bədəniylə bütün bitki növlərində bağlı qalmış digər hissəni oyandırmağa, bu səbəbdən qurtarmağa çalışacaq. Acı çəkən İsanın, çarmıxı üçün də böyük nisbətdə tanrısal ruh saxlayan ağaclar istifadə edilər. Manixeist Faustun ifadə etdiyi kimi, "hər dəfə ağaca asılan İsa, insanların həyatı və sağlamlığıdır". Dünyanın davam etməsi tarixi İsanın xaça çəkilməsinin və can çəkişməsinin uzanmasına səbəb olmaqdadır. Hərçənd işıq parçacıqları, yəni xoşbəxt ölülərin ruhları ay və günəş "piyalələri" tərəfindən davamlı göy cənnətinə daşınır. Amma digər tərəfdən, Maninin göstərdiyi yolu izləməyən, yəni doğmaqdan uzaq dayanmayan hər kəs, son qurtuluşu geciktirməkdədir. Çünki işıq spermada cəmlənmişdir, o halda dünyaya gələn hər uşaq bir tanrısal parçanın məhbusluğunu uzatmaqdan başqa bir işə yaramaz.^[11] Maniyə görə nurun ayrılması və xilas olmasına kömək edən şeylər, təsbeh, təqdis, gözəl söz və yaxşı işlərdir. Bunlar sayəsində nur parçaları ay fələyinə doğru yüksələr. Ay, bu parçaları, aybaşından ortasına qədər qəbul edər, getdikcə dolar və bütöv ay olar. Günəş də eyni şəkildə ayın sonuna qədər yüksələn nur parçalarını yığaraq bunları daha üstə çatdırar. Bu proses, bütün nur parçalarının ən yuxarıda olan saf nura çatmasına qədər davam edər. Bu aləmdə heç bir nur parçası qalmayana qədər belə olacaq. Bəlkə günəş və ay tərəfindən ayrı edilməyən bir neçə nur parçası qalacaq. Bu nöqtədə yer kürəsini daşıyan mələk yuxarı çıxar və göyü çəkən mələk onu buraxar. Kainat alt-üst olar. Ardından bir atəş yandırılar və alt-üstə qarışar. Atəş içindəki hər şeyi nura döndürənə qədər yanmağa davam edər. Bu yanma 1468 il davam edəcək.^[29]

Mani, "üçüncü zaman" ı, eskatoloji sonu təsvirlərkən, bütün Asiyada və Ellin dünyasında yaxşı bilinən qiyamət deyimindən faydalanar. Dram, bir sıra qorxunc imtahanla (Manixeistler buna "böyük döyüş" adını verər) başlar, onu Ədalət Kilsəsinin zəfəri və son mühakimə izlər; ruhlar, Məsihin məhkəməsində mühakimə edilər. Qısa bir suverenliyin ardından, Məsih, seçilmişlər və yaxşılığın bütün şəxsləşmiş halları göyə yüksələcək. Qızmar və 1468 il sürəcək bir yanğınla təmizlənən dünya yox olacaq. Son işıq parçacıqları da bir "Heykəl"in içində toplanıb göyə çıxacaq. Maddə, bütün şəxsləşmiş halları, şeytanları və qurbanları, lənətləriylə birlikdə bir növ "top" içinə həbs ediləcək və nəhəng bir uçuruma atılıb, üzəri bir qaya ilə bağlanacaqdır. Bu dəfə iki toz arasındakı ayrılıq qəti olacaq; çünki Qaranlıq bir daha əsla İşıq hakimiyyətini zəbt edə bilməyəcək.^[11] Şəhristani, öz dövründə Manixeist inancın liderlərindən biri olan Əbu Səid əl-Manəvinin sözünü etdiyi qarışma müddəti ilə əlaqədar; öz yaşadığı dövrə qədər olan müddətin 11700 il olduğunu, geriyə yalnız üç yüz il qaldığını iddia etmişdir. Bunu söylədiyi tarix Hicri 271-ci ildir. Ona görə qarışmağın müddəti 12000 ildir.^[29]

Manixeizmdə müxtəlif ibadətlər var. Manixeizmde ibadətlər; oruc tutmaq, bizə işığı göstərən günəşlə, aya dua etmək, vəftiz və bir yerdə yeyilən yeməklər şəklində sıralanır. Dinləyicilər və seçilmişlər şəklindəki iki əsas qrupdan ibarət Manixeistler, ibadətlərin icrasında fərqlilik ərz etməlidir. Seçilmişlər sinifinə mənsub olan Manixeistler, gündəlik həyatda yeddi dəfə, dinləyici mövqeyindəki bir Manixeist isə gündə dörd dəfə ibadət edər.^[7][15][32] Manixeistlər, maddi doğumla gələn pislikləri vəftiz ilə təmizləməyi vacib bilirlər.^[7] Ayrıca Şəhristani, Maninin, özünə inanan kəslərə, bütün mallarından uşur (onda bir) vermələrini, gecə və gündüz cəmi dörd vaxt namaz qılmalarını və Haqqa dua etmələrini əmr etdiyini bildirir.^[29] Digər tərəfdən Manixesitlərin günəşə və aya ibadət etdikləri mövzusunda Mani, digər millətlərin özlərini, günəşə və aya səcdə edib büt etdiklərini zənn etdiklərini, halbuki İsanın da şəhadətilə, onların gerçək bədən aləminə bir keçid və qapımız olduğunu bilmədiklərini irəli sürmüştür^[35] Mani bu fikirini hindlilərin; ruhun yüksəlməsi və ya günəşin işığı, ya da atəşin alovu ilə yuxarı çıxması yolu ilə ola biləcəyini, çünki yuxarı gedən ən qısa və doğru yolun atəş ilə işıqdan başqa bir şey olmadığını söyləməkdədir.^[31] Manixeistlərin ibadətxanaları beş hissədən ibarətdir: a-Müqəddəs Kitab və Şəkil salonu, b-Oruc salonu, c-ibadət və tövbə salonu, d-oxuma və öyrənmə salonu, e-xəstə salonu. Qeyd etdiyimiz hər bir məbəddə üç nəfər din adamı iştirak edər. Bunlardan bir qrup, ilahilər və əhdlərlə, ikinci qrup; mükafat və təşviq işlərini idarə edər, üçüncü qrup isə sədəqələrlə maraqlanar. Dini təşkilatları; İmam, dinləyicilər və seçilmişlər sinifindən təşkil edilər. Seçilmişlər sinifi öz içində müəllimlər, idarəçilər və dindarlardan meydana gələr.^[13] Manixeizmin məbəd yeri xristianlıqdakı kimi kilsəydir. Mani tərəfindən yaradılan kilsə, işığa əziyyət etməkdən çəkinmək, işığı təmizləyərək geriyə dönməsinə çalışmaq və dünyada mövcud olan işığı qorumaq məqsədi ilə yaradılan "Son Qurtuluş Birliyi"dir. Mani, gerçək kilsəni özünün qurduğunu iddia etmişdir^[7][15]

İbn Nədim, Manixeistlerin namaz vaxtlarını: ilki zaval vaxtı yəni günəş tam təpədə ikən, Günəşin zaval ilə batışı arasında yəni batma istiqamətində tam maili ikən, Günəşin batmasından sonra və Günəş batandan üç saat sonra şəklində ifadə edir.^[15] Seçilmişlərin yerinə yetirməklə mükəlləf olduqları namaz və rükətləri isə belədir:

1 - Əmud namazı, zaval vaxtı qılınır 27 rükət.

2 - Əsr namazı, 11 rükət.

3 - Atamə namazı, 25 rükət.

4 - İşa namazı, günəş batmamışdan üç saat sonra qılınır.

5 - Gecəyarısı namazı, 30 rükət.

6 - əl-Fəcr namazı, 50 rükət.

7 - Bəşir namazı, gecənin yarısı ilə gündüzün başlanğıcında qılınar, 16 rükətdir.^[13]

Manixeistlər ibadətlərində Şimal qütbünə yönələr. Çünki onların inancına görə, kainatın ən yüksək nöqtəsi, göy qübbənin orta nöqtəsidir. Ancaq Biruni, Manixeist propaqandaçılardan olan "Kitabul-Bai" yazarının bir qibləyə yönəlmək ehtiyacında olan dinlərin mənsublarını, Allaha dua üçün bir istiqamətə yönəlməyə nə lüzum var deyə ayıbladığını, ifadə edər.^[14][31] Bu məlumata əsaslanaraq Manixeistlərdə mütləq bir qiblə fikirinin mövcud olmadığını söyləyə bilərik. Manixeistlərin namazlarını necə qıldıqlarını İbn Nədim "Fihrist"də belə açıqlayır: adam durğun və ya axan suyla dəstəmaz alar və ya məsh edər. daha sonra ayağa qalxıb, Nir-i Əzəmə (Tanrı) dönər, sonra gözləmədən səcdəyə bağlanır. Səcdə vəziyyətində: "Bizi hidayətə çatdıran Parakleti təbrik edərik, o, nurun elçisidir. Onun qoruyan mələklərini təbrik edərik. Neyirin əsgərləri pakdır, müqəddəsdir "deyər oturar. Sonra gözləmədən ikinci dəfə səcdəyə bağlanar. Yenə səcdə əsnasında "Bizi hidayətə çatdıran Nir-i Mani (Mübarək Mani), səni təsbeh edərik. Sən işığın qaynağısan, həyatın yarpağısan, böyük Ağacsan, sən hər şeyə şəfasan "deyər təkrar oturar. Dərhal sonra üçüncü dəfə səcdəyə gedər. Səcdə vəziyyətində "Səni təmiz bir ürək ilə təsbeh edirəm və böyük ilahı təsdiqləyən bir dil ilə səni təsbeh edirəm. Sən nurların və onun ünsürlərinin sahibisən. Mən səni təsbeh edərəm, Səni təqdis edərəm, sən hər şeydən böyüksən, sən çağırılanların ən böyüyüsən. Səni ordularının təsbehi ilə təsbeh edərəm. Səni tənzih edirəm. Bütün bunları sənin ucalığın və kəlimələrinlə edərəm. Çünki sən tamamilə haqq, həyat və yaxşılıq olan bir İlahsan ". Təkrar oturar və dördüncü dəfə səcdəyə qapanar. Dördüncü səcdədə isə; "Bütün ilahları təsbeh edirəm və onlara səcdə edirəm. İşıq verən bütün mələklərə səcdə edirəm. Bütün nurlara və böyük Allahdan gələn ordulara səcdə edirəm "deyər oturar. Sonrasında təkrar səcdəyə qapanar: "burada səcdə edirəm, bütün orduları təsbeh edirəm. Nurlanmış İlahları təsbeh edirəm. Qaranlığı ortaya çıxaran və onu yox edən nurlanmış İlahları təsbeh edirəm "təkrar oturar və altıncı səcdəyə qapanar. Burada "Səcdə edirəm, böyük və uca olan Münir atamı təsbeh edirəm. O ki aləmlərdən gəlmişdir ". Bu şəkildə on iki rükət namaz qılınar. ancaq on rükətdə sonrakı iki rükəti müxtəlif təsbihatlarla tamamlayar. Bütün vaxtlarda də namazların qılınışı eyni şəkildədir, fərqlilik ifadə etməz.^[39]

Manixeizmdə dinə inanan hər kəs oruc tutmaqla mükəlləfdir. İbn Nədim, Manixeistlerin ömür boyu hər ayda yeddi gün oruclarının olduğunu ifadə etməkdədir. Oruc tutduqları vaxtları də belə ifadə edir: hər ay, günəş qövsə (yay halına) girəndə və ay da tam bütöv ay olanda iki gün oruc tutarlar və bu müddət içərisində heç iftar etməzlər. Digər bir orucları isə, hilalı gördüklərində iki gün oruc tutarlar və yenə heç bir şey yemədən iki gün davam edər. Bir başqa orucları da; Günəş Oğlaq bürcündə olduqda və Ay da nur halının üzərindən səkkiz gün keçdikdən sonra üç gün oruc tuturlar. bu orucda hər gün iftar edilər.^[15] 3 İftar edilmədən üst-üstə tutulan iki günlük orucu Babil təqviminə görə;

1 - Birinci qanun 4-5;

2 - İkinci qanun 1-2;

3 - İkinci qanun 15-16;

4 - Sonuncu orucun biri 28 günlük oruc ayının başı və ortalarına təsadüf edir.

Bunun yanında fevral və adar aylarında tutulan illik orucları da vardır. Oruclu kimsə bilərək orucunu pozsa günahkar olar.^[13]

Manixeizmdə ruhu bədənin əsarətindən qurtarmaq və onu əbədi xoşbəxtliyə çatdırmaq ancaq əxlaqi qaydalara uyğun gəlməklə mümkündür. Bu məqsədlə Manixeizm, özünə xas bəzi əxlaq qaydaları inkişaf etdirmişdir. Manixeizmin əxlaq, qurtuluş doktrinası ilə düz mütənasibdir. Manixeistlərə görə, qaydalara riayət edənlər, öldüklərində təmizlənmiş olaraq birbaşa işıq aləminə yüksəlirlər. Qaydalara riayət etməyənlər isə düzələnə qədər reinkarnasiyaya tabe olarlar. Buna görə ruhun yer üzündən və bədəndən xilas olması, bəzi qaydalara riayət etməsinə bağlıdır. Seçilmişlər üçün etibarlı olan bu qaydalar; "Beş əmr" dən və "üç möhür"dən yaranır. Beş əmr; oruc, dua və sədəqə vermək, yalan söyləməmək, hər hansı bir canlını öldürməmək, ət yeməmək, təmizliyə və saflığa diqqət etmək, mala, mülkə əhəmiyyət verməyib kasıblığı güdmək, alçaq könüllü və təvazökar olmaq kimi xüsuslardan ibarətdir. Üç Möhür; ələ, dilə və duyğulara hakim olmaqdır.^[19][28] Əlinə, belinə və dilinə sahib olma şəklində düstur edilən əxlaqi qaydalar belə açıqlanar.^[13]

1 - Ağızın Möhürü; Manixeistlər ağzını çirklədəcək hər cür sözdən, küfrdən uzaq tutmalı, başda ət olmaq üzrə heyvani qida maddələri yeməməlidir.

2 - Əlin Möhürü; hər cür canlını öldürmək qadağandır. oğurluq etmək qəti surətdə haramdır.

3 - Bütün cinsi əlaqələr qadağandır. Çünki doğulacaq olan bir çox bədən, nur zərrələrinin bu yeni bədənlərə həbs olmasına səbəb olacaq. Bu da insanın qurtuluşunu geciktirəcəkdir.

Evliliyin qadağan edilməsi mövzusunda İbn Həzm, Manixeistlərin "evliliyin önlənməsiylə əhali artımına mane olunacağını, beləcə Nurun bədənlərində həbs olunmasından xilas olacağı "inancının əsassızlığını, heyvanların bir-birlərini öldürmələrinə baxmayaraq çoxalmalarının önlənəmədiyi misalıyla açıqlamaqdadır. Bu vəziyyətdə, Nurun, qaranlıqda həbs qalan parçalarını qurtaramadığını söyləmənin mənasız olduğunu bildirir.^[16] Biruni, Manixeistlərin iki təbəqəyə ayrıldığını, bunlardan birinci təbəqənin şəhvət, ehtiras kimi dünyəvi hallardan əl çəkən seçilmiş zahid, ikinci təbəqənin da bunlara uyğun gələn və dünyəvi işlərlə məşğul olan kəslərdən meydana gəldiyini söyləyər. Zahidlərin vəzifəsi irşad və dəvətdir.^[14][31]

Manixeistlərə görə ideal olan bir davranış tərzi, heç bir heyvan öldürməyi, heç bir bitkiyə zərər verməməyi, hətta torpağı becərməməyi və məhsul əldə etməməyi təklif edir.^[19] Manixeist alimlər, gündə bir pay yemək yeməyi, ildə bir paltar ilə kifayətlənməyi, namazı, zəkatı və haqqa çağırmağı fərz qılmışlar. Ayrıca adam öldürmək, yalan, xəsislik, zina, oğurluq qadağan edilmiş və sənə edilməsindən xoşlanmadığın şeyi başqalarına etməməyi əmr etmişdirlər.^[14][33] İbn Nədimə görə Manixeizmə girmənin şərti, şəhvət və ehtiras duyğularını nəzarət altına almaq, heyvan əti yeməmək, şərab və evliliyi tərk etmək, su, atəş və sehr kimi şeylərlə əziyyət etməməkdir.^[15] Maniheistler, heyvan kəsməyi və ona əziyyət etməyi uyğun görməzlər.^[16] Biruni, heyvan öldürmənin Xristianlıq, Manixeizm və Hinduizmdə mütləq olaraq qadağan olduğunu, ancaq insanlar, ət yeməyə ehtiraslı olduqlarından, bu xüsusdakı qadağanı dinləmədiklərini qeyd edir.^[35] Manixeizmə görə; Xaçda iztirab çəkən İsa, maddi dünyada dərd çəkən nurun bir simvoludur. Nur parçalarının qurtulması, yalnız ən sərt və dözümsüz zöhd və təqva ilə reallaşar. Bu mənada Manixeizme mənsub "Xüsusi" (seçilmiş) olaraq adlandırılan bir sinif var ki, onlara pul, yemək kimi xidmətləri edən "mühib" sinifi vardır.^[27] Maninin müridləri iki növdür. Bunlarda cənnətlik ya da yetişkin olanlar evlənmirlər, şərab içmirlər, balıq ətindən başqa ət yemirlərdi. Mömin və ya dinləyici olanlar isə evlənib normal bir həyat davam etdirirdilər, amma hər cür tamahtan və yalandan uzaq dayanmaq məcburiyyətində idilər.^[32]

Biruni, Manixeistlərin əhli kitabdan Xristianlara bənzədiklərini, Maninin "Kənzul Əhya" adlı kitabına əsaslanaraq, Tanrının əsgərlərinin subay olduğunu bildirir. Mani, "Kitabul Rüsul" da isə xoşbəxtlik ölkəsində kişilik dişilik olmadığını, bunların qaranlıq aləmin təzahürləri olduğunu, ancaq işıqlı aləmin də onun təqlidiylə oğul, dişi-kişi kəlimələrinin ortaya çıxdığını söyləyir.^[31][35] Mani, gender ayrılmasını xüsusilə pis birinin işi olaraq saydığı üçün əskiksiz cinsi paklıq və subaylığın əhəmiyyətini vurğulamışdır. Dinin qaydalarına uyğun və yalnız zövqlərdən əl çəkmiş bir həyat yolu ilə, biri bu qüsursuzluğa çata bilər. O, hər insanda işığın bir qığılcım olduğunu və orada son qurtuluş ümidimizin yatdığını öyrətmişdir. Mani, yandaşlarını "divarsız monastır nizamının "nümayəndələri olaraq təşkil etməyə çalışmışdır. O, düşüncə, söz və davranışların saflığında israr etmişdir. İnsanın qüsursuzluğuna inanır. Qaydaları izləyərək hər kəsin "getdikcə qüsursuzluğa doğru irəliləyəcəyini və hər şeydən sonra, qaranlıq maddədən ayrılacaq, bütün işıltılı hissəciklərin; ən sonunda yenidən işığın krallığına dönəcəyini öyrətmişdir ".^[17] Mani, insanın yıxılmasının, günahkârlığının səbəblərini, enişin və tanrısal ruhun maddə içindəki məhbusluğunun fərqli hissələrini izah edərək açıqlayır. Manixeist teologiya, kosmoloji və antropoloji fikirləri "mənşə"yə bağlı hər bir sualın cavabını verir kimi görünür. Manixeistlər, təlimlərini daha gerçək ,yəni digərlərindən daha elmi qəbul edərlər. Çünki bu təlim, həqiqətin bütününü bir səbəb-nəticə zənciri içində izah edir. Həqiqəti söyləmək lazım olsa, Manixeizm ilə köhnə və yeni elmi materializm arasında müəyyən bir bənzərlik vardır. Hər ikisinə görə də, dünya, həyat və insan bir rastlantının nəticələridir. İki qanun arasındakı qarşıdurma belə bir qəza nəticəsində baş vermişdir. Dünyanın yaranmasından insanın ortaya çıxışına qədər bütün "yaradılışlar", dramın qəhrəmanlarının birinin ya da digərinin müdafiə davranışlarından başqa bir şey deyil. Mani düşüncəsində dünya, şeytani bir gücdən yaradılmışdır. İnsan, ən ikrah verici bədənlər içindəki şeytani güclərin əsəridir.^[40]

İbn Nədim şeytanın təsvirini; başının aslan başı kimi, dörd ayaqlı, quş kimi qanadları və s. şəkildə etməkdədir.^[15] Bədən, şeytani bir yaradılışa sahib olduğuna görə, Mani ən azından "Seçilmişlər"in daha çox əziyyət qaydalarına əməl etməsini istər, intiharı qətiliklə qadağan edir. Öncüllər -iki qanun və Pisliyin əzəli hücumu-bir dəfə qəbul edildikdən sonra, bütün sistemin ayaqları yerə möhkəm basar. Tanrının düşməninə aid olan şeylərə, yəni Təbiət, Həyat və insan yaranmasına dini dəyər yüklənməməlidir. Həqiqi din, şeytani güclərin yaratdığı zindandan qaçmaq və dünyanın, insanın yox oluşuna xidmət etməsi deməkdir. Qnosislə əldə edilən "işıqlanma" salamatlıq üçün kifayətdir; çünki mömini dünyadan qoparan müəyyən bir davranış forması inkişaf etdirər. bəzi simvolik hərəkətlər (sülh öpüşü, qardaşca salamlaşma, qucaqlaşma), dualar və ilahilər xaricində, mərasimlər gərəksizdir. Başlıca bayram olan "Bema", Maninin çəkdiyi əziyyətin xatirəsinə ölüm ildönümü olaraq edilməklə birlikdə, qurtarıcı qnosis təlimini ucaldar.^[41] Xristian Pasxasına qarşılıq gələn Bema Bayramı, qırx gün oruc və günah etirafı ilə açılır. Bayram günü Maninin rəsmi, kürsünün üzərinə asılar və ilahilər kitabında olan dilək, tərif və şükür ilahiləri ilə işıq elçilərinə dua edilər. Yenə Manixeizmin ölüyə yol göstərmək məqsədilə bir cür Ölü Ayini də vardır. Günahın gücünün fərqində olma və yenidən günaha düşmə ehtimalı Maninin təlimini təyin edər. Şübhəsiz ruh günahsız, yaxşı və təmiz olmaqla birlikdə günah, bədən və yer üzündə özünü göstərər. Ancaq işıq tanrısının köməyi olmadan ruh, bədən və dünya forması içindəki qaranlıq güclərə qarşı müdafiəsiz olduğu üçün dini əmrlərlə dəstəklənməlidir. Sadə bir tövbə ruhun təmizliyi üçün kifayətdir. Bu səbəblə günah çıxarma Manixeizmin əhəmiyyətli bir müəssisədir.^[34]

Maninin doktrinasında dinin özünü meydana gətirən çox qarışıq bir kosmologiya söz mövzusudur; əzəli nur sahəsinin yanında əzəli bir maddi sahə mövcuddur. Başlanğıcda yer və göy və bunlarda mövcud olan heç bir şey yoxkən iki prinsip vardı. Aydınlılar ölkəsində Yaxşı prinsip, bunun qarşısında qaranlıqlar kralı tapılırdı. Ancaq iki düşmənin ortaq bir sərhədi vardı. Bir müddət sonra qaranlıqlar kralı aydınlıqlar ölkəsini zəbt etməyi düşünməsi üzərinə, aydınlıqlar ölkəsinin hökmdarı sahib olduğu beş element (Biş Tenqrilər) döyüşmə qabiliyyətinə sahib olmadığı üçün Həyatın Anası "insan-ı qədimi" yaratmışdır. Girdikləri mübarizədə İnsan-ı qədim məğlub olmuşdur. Daha sonra ağlı kəşf edən insan-ı qədim, aydınlıqlar ölkəsinə aparılmışdır. Ancaq orada qaranlıqlar hökmdarının oğullarının təhdidləri davam edərkən müjdəçi yaradılmışdır. Bu sırada qaranlıqlar hökmdarı kişi və dişi varlıqları yaradar onlar arasında cinsi əlaqə yaşanar. Nəticədə bunların içinə düşdükləri vəziyyətdən ötəri canlı həyat başlayır.^[42] Dualistik bir din olan Manixeizm, ruhla eyni tutulan işıq, maddə ilə bərabər tutulan qaranlıq arasındakı qarşıdurmadan şeytanın meydana gəldiyinə inanır.^[40]

Manixeist mifologiyada üç yaratmadan bəhs edilir: Bunlardan ilki kosmosun yaradılması, ikincisi maddi aləm olan dünya və müqəddəs varlıqların yaradılması və üçüncüsündə isə insanoğlunun yaradılması reallaşmışdır.^[43] Bir başqa mənbədə, ilk insan olan Adəmin, şeytan tərəfindən və günah işlənərək, şəhvətə qapılaraq ortaya çıxarıldığı ancaq İşıq tanrısının, bu insanın ürəyinə mümkün olduğu qədər çox aydınlıq və yaxşılıq qoyduğu ifadə edilir. Bu səbəblə Maniyə görə insan fiziki olaraq Şeytana bənzər olaraq yaradılmasına baxmayaraq içində aydınlığı və yaxşılığı daşıyan bir varlıqdır. Adəmə yoldaş olan Həvvanı da şeytan vermişdir. Həvvadaki yaxşılıq və aydınlıq payı, Adəmdəkindən daha azdır. Tanrının xeyirxah ruhu övladını qurtarmaq üçün hər cür köməyi etmiş və aralarında İsanın da olduğu yaxşılıq elçilərini və müjdəçiləri göndərmişdir.^[44] Bir başqa yerdə ilk insan Adəm ilə Həvvanın qaranlıq güclər tərəfindən yaradıldığı, bu yaradılmadan sonra "Uca İşıq Allahının" Adəmə gerçəyi izah etmək və qurtuluş yolunu göstərmək məqsədiylə İsanı elçi olaraq göndərdiyi ifadə edilir. İsa, ilahi müraciət etmək üçün Adəmə gəlmiş və Adəm də bu çağırışa müsbət cavab vermişdir. Bu cavabdan sonra İsa Adəmə "qurtarıcı ilahi biliy"i gətirmiş, onun öz mahiyyəti ilə ilahi aləm həqiqətini qavramasını və qurtuluşu qazanmasını təmin etmişdir.^[7]

Manixeist mifologiyada ilk insan Gehmurd (Gayomart) pisin hücumuna qarşı müqavimətin komandiri^[45] olaraq ifadə edilərkən, İbn Nədim, Manixeistlerin İlk İnsan olaraq Adəmin; ehtiras, şəhvət və günahın birləşməsindən dünyaya gəldiyini, sonra Həvva daha sonra da Kahin və Habilin dünyaya gəldiyini bildirir.^[15] Yaradılışdakı yaxşılıq və pislik mübarizəsi; Qədim insanın ən dərinlərə endiyi və burada qaranlıq əsgərlərinin əlaqələrini qopardığı və sonra ayrılıb cənubdakı yerinə yüksəldiyi şəklində də izah edilər. Sonra bəzi mələklər əsir edilib zülmət bölgəsinə aparılır. Sonra oraya nur bölgəsindən, nur və qarışıq cüzlər aləminin arasında havada güclü bir mələk göndərilər, bu cüzləri nura doğru itələyər. Nur aləminin sahibi bəzi mələklərə bu aləmin bu cüzlərlə yaradılmasını əmr edər. Sonra onlar bu fələyin altında bu cüzlərdən ibarət on göy və səkkiz yer yaradarlar. Şeytanlar yerlərin altından yer əldə edərlər, sonra baş şeytan da bu bürclərdən səmaya girmək və mələklərə hökm etmək istər. Nur da mane olub insanları qurtarar. Göyləri daşıyan və yeri yüksəldən mələklər vardır. Sonra hava, yerin ən dibindən göylərin ən təpəsinə yüksələr. Bu sırada Mani, "Atamız ucalığı ilə Hemame və cinləri ilə döyüşəcək mələklərə nur və zülmətdən qarışmış olanları həbs etməsinə və onunla aləmi inşa etməsini əmr edər ".^[46] Nur mələyi bu dolaşıqlığı görəndə mələklərindən birinə əmr vermiş və bunun dərhal sonra içində olduğumuz aləm mövcud halıyla yaradılmışdır. Nur növlərinin zülmət növlərindən xilas olması bu sayədə olacaq. Günəş, ay və digər ulduzların varlığı da zülmət parçaları içindəki nur parçalarının təmizlənməsi üçündür. Günəş, istinin şeytanlarına qarışan nuru ayırarkən ay, soyuğun şeytanlarına qarışmış olan nuru ayırır. Yer üzündə olan Nəsim (ruh) isə yüksəlməyə davam etməkdədir. Çünki o, təbiəti gərəyi öz aləminə qayıtmaq üçün yüksələcək. Eyni şəkildə nurun bütün parçaları da yüksəliş içindədir. Zülmətin parçaları isə aşağı doğru çökməkdədir. Bu hərəkətlər davam etdikcə ayırma və nurun qurtuluşu reallaşacaq, qarışma son tapacaq. Bu nöqtədə tərkiblər həll ediləcək və hər şey öz təbiətinə geri dönəcək. Qiyamət və yenidən doğuş da budur.^[29]

Manixeizm ilk öncə bir qnosisdir və bu xüsusiyyətiylə qnostik hərəkatın bir hissəsidir. Ancaq Manixeizm də dualizmin fərqli şərhlərini görürük. Mani, hər şeyi dualizm' bağlamışdır. Onlara görə, aləm, qədim olan iki mənbədən yaradılmışdır. Bu iki mənbədən biri nur, digəri zülmətdir. Hər ikisi də əzəlidir. Ona görə hər şey, qədim olan bir mənbədən qaynaqlanır. Hədis olan əsllərdən heç bir şey var ola bilməz. Bu ikisi əzəldən bəri güclü, idrak edici, hiss edən, eşidən və görən olaraq mövcudluğa davam edər. Buna baxmayaraq nəfs, surət, hərəkət və tədbir nöqtəsində iki əsl bir-birinə ziddir. Vəziyyət baxımından adam və kölgəsi kimidir.^[12][29][33] Nur, əzəldən bəri şimal istiqamətində üstündür, zülmət də cənub istiqamətində aşağı səviyyədədir. Günəş ilə kölgənin təması kimi aralarında bir fasilə olmadan onlar görüşürlər. Bəziləri aralarında bir boşluq olduğu halda qonşu olaraq görüşdükləri fikirindədir.^[33] Məqdisi , dualistlərin, sonsuz bir cisim olan nur və zülmətin birləşməsi ilə əşya və aləmin meydana gəldiyi fikirində olduqlarını ifadə edir. Onlar, Nuru yaxşılığın, zəlməti pisliyin yaradıcısı olaraq təqdim etməkdədirlər.<ref= name="Meq">Məqdisi, əl-Mutahhar b. Tahir. Kitabul-Bəd vet-Tarih. Clement Huart, Paris. 1916. (#missing_pipe)</ref>

Qazı Abdülcabbar, Həsən b. Musadan bu mövzuda bunları nəql edir: Nur cövhəri; fəzilətli, gözəl, paklıq və təmizliyə xasdır. Təbiəti etibarilə yaxşıdır və gözəl qoxulu və gözəl görünüşlüdür. Onun özü xeyirlidir, comərddir və faydalıdır. Hər cür xeyir, fayda və sevinc onun felidir. Onda pislik və zərər əsla yoxdur. zülmət cövhəri isə bunun ziddi olaraq nöqsanlı və çirklidir, pis qoxuludur və görünüş etibarilə çirkindir. Onun özü, şər, xəsislik, axmaqlıq və zərərdir. Hər cür pislik, zərər və fəsad onda meydana gəlir. Onların iddialarına görə bu iki cövhər əzəldə fərqlidirlər, sonra birləşərlər. Yenə onların iddialarına görə bu iki cövhərin aləmi, ikisinin görüşdüyü istiqamət xaricində bütün istiqamətlərdə sərhədsizdir. Ancaq onlar, nurun, zülmətin üzərində, altında və ya bərabər olması mövzusunda ixtilaf etmişlər.^[33] Augustin də Manixeizmin təsirində qaldığı dövrdə; Tanrını yalnız maddi bir varlıq olaraq düşündüyü üçün maddi olan şeylərin varlığını qəbul etdiyini, pisin maddi bir cövhər olduğuna olan inancının da buradan qaynaqlandığını ifadə edir. Ayrıca pisliyi də; maddi, ağır, qorxunc və şəkilsiz bir varlıq, dünyaya süzülmüş pis ruh olaraq düşünmüşdür.^[18] Məqdisi, dualizmin (Sənəviyə), iki və ya daha çox prinsipə inanma, ya da tanrı ilə birlikdə başqa əzəli varlıqlar qəbul etmə şəklindəki bütün anlayışları əhatə etdiyi düşüncəsindədir.^[47]

Ancaq Manixeizm, bəzi nöqtələrdə dualistlərdən ayrılar. Manixeistlər, "təmiz ruhlar" ı, aləmin ilahi bir qüvvəti olaraq zikr edər. Dualistlər, Nur ilə zülmətin əzəli və qədim olduğuna inanarlar. Manixeistlər zülmətin hədis olduğuna, dualistlər isə zülmətin də nur kimi qədim olduğunu, ancaq cövhər, təbiət, fel, yer tutma, məkan, cins, bədən və ruh baxımından fərqli olduğunu söyləmişlər.^[29] Manixeizmə görə mövcud hallarıyla nur və zülmətin qarışığından ibarət olan təbiət obyektləri başlanğıcda iki cövhər olaraq ayrı idilər. Nur, şimal, cənub, şərq və qərbdən ibarət olan dörd istiqamətdən sonsuz olmaq üzrə yuxarıda, zülmət isə eyni şəkildə aşağıda; ancaq zülmət nur ilə birləşdiyi istiqamətdən sonludur. Nəhayət zülmət nura qarşı azğınlıq göstərmiş, beləcə nur ilə zülmət birləşmiş, aləm də onların bu birləşməsi səbəbiylə və birləşmə nisbətində meydana gəlmişdir. Nur ilə zülmətdən hər birinin beş cinsi vardır: qırmızılıq, ağlıq, sarılıq, qaralıq və yaşıllıq. Nur cövhərinin bu cinslərindən gələn hər şey xeyr, zülmət cövhərindən gələn isə şərdir. Yenə söz mövzusu iki cövhərdən hər birinin beş duyğusu vardır: eşitmə, görmə, dadma, iyləmə və toxunma. Nur cövhərinin bu duyğularla qəbul etdikləri xeyr, zülmət cövhərinin qəbul etdikləri isə şərdir. Nurun da zülmətin də ruhu vardır. Zülmətin ruhuna "Hemame" deyilər. Bu bir ilan olub, öz içində nuru həbs etmək məqsədiylə aləmi hakimiyyəti altına almışdır. Nur həssas deyil, bu səbəblə ondan ibarət şeylər toplu olaraq baş verər, bunların hamısı yaxşıdır; hemame isə həssasdır. Nur ilə zülmətdən hər biri, bir gün öz yerlərinə qayıdacaq.^[48]

Maniyə görə nur, ilk böyükdür. O da nur cənnətlərinin hökmdarı olan Allahdır. Tanrının helm, elm, ağıl, qeyb və idrak gücü kimi əzəli sifətləri və beş dənə də ruhani sifəti vardır. Bunlar: sevgi, iman, vəfa, mürüvvət və hikmətdir. Göy və yer onunla birlikdə olub sonsuzdur. Hava yuxarıda tanrı üçün ifadə edilən sifətləri daşıyar. Yerin ünsürləri isə; ruh, külək, işıq, su və oddur. Ayrıca zülmətin də beş ünsürü vardır. Nur yuxarıda sərhədsizdir, qaranlığın da aşağıda sərhədi yoxdur. Digər tərəfdən bu sifətlərin əzəli olduğunu iddia etmişlər.^[15][31] Nur və zülmətdən hər birinin; bir cins və dörd bədəndən meydana gəldiyini Qazı Abdülcabbar da ifadə edir. Ona görə, Nəsim (ruh) bu bədənlərin içində olmaq surətiylə onları hərəkətə keçirər. Zülmətin bədənləri isə; yandırıcılıq, qaranlıq, zəhər, toz buludları (qasırğa) və atəşin ruhu dumandır. Tüstüsü də "Hemame" (zülmətin Ruhu) olaraq adlandırılır. Onlara görə; nurun bədənlərinin bəzisi bəzilərindən fərqlidir. Lakin onlar nur olmaqda ortaqdırlar. Nurun ruhu, əzəldən bəri bədənlərə fayda verər, onun faydası da bədənlərinədir. Zülmətin ruhu da bədənlərinə zərər verər, onun bədənləri də ondan zərər görər. Onlardan izah edildiyinə görə; beş cins isə; qara, ağ, qırmızı, sarı və yaşıldır. Hər ikisinin cinsləri eynidir. Ağ nur aləmində xeyr, zülmət aləmində şərdir. Hər ikisinin də (nur-zülmət) beş duyğusu vardır. Bunlar nur aləmində olsa xeyir, zülmət aləmində olsa şərdir. Manixeistlərin əksəriyyətinin iddiasına görə cinslərin və ruhların hamısı da diridirlər və qəbul edicidirlər. Onlardan bəzilərinə görə də, bu iki ruhda (işıqlıq-qaranlıq) canlılar vardır. Nurun bədənləri diridir, təmiz bir həyatı vardır. Ondan başqa qəbul (duyan) və ayırt edən bir canlılıq (həyat) yoxdur. Zülmətin bədənləri və cinsləri isə ölüdür və pozulmuşdur.^[33]

İbn Həzm, Maniheistlerin dualist anlayışına tənqidi yaxınlaşmaqdadır. O, Manixeistlərin, Nurun yüksəklərdə, qaranlığın isə alçaqlarda olduğu, bunların ikisinin də əzəli olduğuna inandıqlarını ifadə edərkən, yüksəklik və alçaqlığın nisbi olduğunu, yüksək qəbul edilən bir şeyin, özündən daha yüksəkdə olan bir şeyə görə alçaqda olduğunu söyləyər. Nur və qaranlıq hər yerdə tapıla bilər. Eyni şəkildə ləzzətin nura, əziyyətin də qaranlığa aid olduğu şəklindəki inancı da ləzzət və əziyyətin nisbi olması səbəbiylə mənasız olduğunu düşünür.^[16] İbn Həzm, Manixeistlərin, şəri yaratmaqdan Allahı tənzih etmək məqsədiylə şəri yaradan başqa bir Tanrının varlığını qəbul etdiklərini bildirir.^[49] Mani, ana təlimi olan yaxşı ilə pis arasında savaşında üç ana çağı tanımışdır. İlk çağ, iki prinsipin tamamilə bir-birindən ayrıldığı, bu görünən kainatın var olmadan əvvəlki halı. İkinci çağ, indiki dövrümüzdə, qaranlıq bölmə divardan keçərək işığın bölgəsinə birdən açılmış və universal uyuşmazlıqla nəticələnmişdir. Üçüncü Çağda isə, həqiqət və işığın son zəfərini və ilk dövrdəki kimi, işığın krallığı və qaranlığın padşahlığının tamamilə ayrılmasını tələb edəcəkdir.^[17]> Zaman da Mani tərəfindən üçə ayrılır. Passiv mübarizənin söz mövzusu olduğu keçmiş və gələcək zamanla aktiv mübarizəyə səhnə olan indiki zaman söz mövzusudur.^[28]

Mani, ruhun içində yaşadığı maddədən xilas olub özünə dönməsi üçün maddə ilə mübarizəsini zəruri görməkdədir.^[50] İbn Həzm, "Biz bir şeyin pis və gərəksiz olduğunu əqli dəlillərlə bilə bilərik "şəklində Manixeistlərdən gələ biləcək suala qarşı," ağılın, ruhun qüvvələrindən biri olub olmadığını "soruşar. Buna "bəli" deyəcəklərini bildirir. Ağılın, doğrunu səhvdən ayırd edə biləcəyini, ancaq əzəli və ixtiraçı ola bilməyəcəyini ifadə edir. "Əgər ağıl ixtiraçı olsaydı, muhdis olması lazım idi. Gerçəkdə ağılı, Allah yaratmışdır, Allah yaratdığı şeylərə bənzəməz " şəklində mövzuya açıqlıq gətirməyə çalışar. İbn Həzm, burada ad-sifət müzakirəsinə girər. Allahın, Quran və Sünnədə keçən Əvvəl, Vahid, Xaliq və Haqq kimi adlarla adlandırılmasının doğru, həyat, Hikmət və Qüdrət kimi sifətlərlə adlandırılmasının isə səhv olacağını söyləyər.^[16] Yenə İbn Həzm, Manixeistlərin "Hər insanın bədənində nur və qaranlıq vardır "şəklindəki inancının da batil olduğunu, çünki insanın həm xeyr həm də şər işləyə biləcəyini ifadə edir. Onlara görə, xeyrin işlənməsinə qaranlığın, şərin işlənməsinə də Nurun mane olması lazım olduğunu bildirir. Halbuki belə bir şey söz mövzusu deyil. Manixeistlərin peyğəmbər olaraq qəbul etdikləri "Mani və İsanın bədənlərində nur mu yoxsa qaranlıq var? "şəklindəki suala, onların qaranlıq vardır deyəcəklərini, buna səbəb olaraq da bu iki şəxsin həyatları boyunca acı və işgəncəyə məruz qalmalarını göstərəcəklərini ifadə edər. Ancaq onlara "Mani və İsadakı qaranlığın hakimiyyətinə qarşı, nurun niyə aciz qaldığını "soruşar.^[16]

Əbu İsa əl-Varrak; nur və zülmətin hərəkətlərinin seçim ilə olduğunu bildirir. Lakin onların seçkiləri, hər ikisinin də təbiətinin kənarına keçə bilməz. Varlıqlar; xeyir, şər, yaxşılıq, pislik, elm və cəhalətdə fərqlənirlər. Bu vəziyyətdə nurun cüzləri, zülmətin cüzlərindən daha qiymətli olar. Varrak, dualistləri üç qrup olaraq ələ almaqdadır: Bir qrup arazları inkar edərlər, digər bir qrup, arazların cisimlərin özü olduğunu, digər bir qrup da arazların sifətlər olduğunu söyləyərlər. Amma bunun cisim və ya başqa bir şey olduğunu söyləməzlər. Bəzi kəlamçılar, Manixeistlərin, təbiətin zülmət aləmində olduğunu nur aləmində olmadığını irəli sürmələrindən ötəri, onların arazları inkar etdiklərini irəli sürmüşlər.^[33] Manixeizm, inananlara yalnız bir soteriyoloji əxlaq və üsul təmin etmir, eyni zamanda və əsl əhəmiyyətlisi bütüncül, mütləq bir elm təqdim edirdi. Salamatlıq, qnosisin qaçınılmaz nəticəsidir. Bilmə, yaddaşını itirənin sonradan əldə etdiyi məlumatlarla özünü xatırlamasıyla ekvivalentdir: Mürid özünü bir işıq parçası, yəni tanrısal yaradılışa sahib olaraq qəbul edər; çünki Allah ilə ruhlar arasında tözsəl eynilik söz mövzusudur. Məlumatsızlıq, ruhla bədənin, ruhla maddənin qarışığının nəticəsidir. Amma Maniyə görə, bütün qnosis tərəfdarları üçün də etibarlı olduğu üzrə, qurtarıcı qnosis, kosmosun gizli tarixinin məlumatıni də əhatə edir. Mürid, kainatın mənşəyini, insanın yaradılış səbəbini, Qaranlıqlar Şahzadəsinin istifadə etdiyi üsulları və İşığın Atasının inkişaf etdirdiyi qarşı üsulları bildiyi üçün salamatlığa çata bilirdi. Bəzi kosmik məlumatlar, əvvəlcə də ayın hallarının "elmi şərhi "o çağda yaşayanlara çox böyük təsir edirdi.^[51]

Manixeizm, İranda yayıldıqdan sonra oradan Mavəraənnəhr bölgəsində, daha sonra da Türküstanda və Uzaq şərqdə yayılmışdır. İranda yayıldıqdan sonra Mavəraənnəhrdə yayılan Manixeizm, peçeneqlərin köməyiylə Boqomilizm (X-XI əsr.) adı altında varlığını davam etdirmişdir. Peçeneqlərin, daha Balkanlara gəlmədən və ehtimalla IX. əsrin sona çatmasından əvvəl Amudərya ilə Sırdərya arasındakı ölkələrin də Mani dini ilə təmas qurduqları və hətta bu dinin Dənavəriyyə məzhəbinə girdikləri və XI. əsrdə Balkanlarda onunla Boqolmilizm yolu ilə yenidən təmasa gəldikləri qarşıya qoyulmaqdadır. Dənavəriyyə məzhəbi yalnız peçeneqlərin deyil, digər türk tayfalarının (kumanlar, uzlar) üzərində də təsir etmişdir.^[5]

Manixeizmi rəsmi din olaraq qəbul edən ilk türk dövləti olaraq uyğurlar göstərilməkdədir. 745-ci ildə Göytürk xaqanlığını yıxan uyğurlar, mərkəzi Ötükəndə bir dövlət qurdular (745-840). Dövlətin paytaxtı Ordu-Balıq şəhəri idi. Dövlətin qurucusu Qutluq Bilgə Gül, 747-ci ildə öləndə yerinə oğulu Moyun-Çur (747-759) xaqan oldu. Moyun-Çur tərəfindən atası adına tikilmiş olan "Şine - Usu" abidəsində "... göy, yer əmr etdi, Göy (Tanrı) tutdu" ifadələrindən də aydın olacağı üzrə bu dövrdə Uyğurlar Göy-Tanrıya inanırdılar. Moyun-Çur müxtəlif Türk qəbilələrini özünə birləşdirərək Orta Asiyadakı hakimiyyətini genişlətdiyi sırada karluklar tərəfindən dəstəklənən İslam orduları ilə çinlilər arasında Talas döyüşü oldu (751). Edilən bu müharibə nəticəsində böyük məğlubiyyətə uğrayan çinlilər, Orta Asiyadan çəkilərkən əkinçilik hövzəsi isə uyğurlara qaldı. Çində Mani dininin ilk yayılışı, göytürklərə tabe Toxarıstan Yabqusunun 720-ci ildə Çinə göndərdiyi Tanuça adlı astronomiya alimi və rahibi ilə başlamışdır. Lakin bu dini Çinə əsl aparanlar soqdlu tacirlər olmuşdur. Mani dini uyğurlar vasitəsiylə Çindən Yuxarı Asiyaya geri dönmüşdür. Çünki, atasının ölümü üzərinə 759-cu ildə taxta Bögü Kağan (759-779) yəni "Tanrıdan bolmış il tutmuş Alp Külüg Bilge Kağan" da diqqətini Çin üzərinə çevirmişdir. Tibetlilərin hücumuna uğrayan Çini qurtarmaq üçün Pu-ku Hueienin dəvəti üzərinə Lo-yang şəhərinə girən Bögü Kağan, türk mədəniyyət tarixi baxımından əhəmiyyətli nəticələr doğuracaq olan Mani dinini yaymaq üzrə dörd Mani rahibini də özü ilə gətirmiş, böyük bir ehtimalla soqdlu olan bu rahiblərdən Mani dinini öyrənmişdir. Soqd dilində "Kara-Balqasun Kitabəsi"ndə bu vəziyyət belə izah edilməkdədir:

"Xaqan dörd rahibi öz ölkəsinə göndərdi. O dörd rahib iki ibadəti qurban inkişaf etdirib izzətləndirdilər. Üç zamanı yaxşıca öyrətdilər. Bu din alimləri nura aid doktrina mövzusunda yaxşıca öyrədilmişdilər. Bu səbəblə yeddi kitabı tam olaraq bilirdilər (anlayırdılar). Onların məlumatları dənizlər qədər dərin, danışmaları da çağlayanlartək axıcı idi. Bu səbəblə uyğurları bu haqq dinə yönəldə bildi. / ... / Qaidə olaraq qəbul etdi. Bütün fəzilətlərin bir araya gəlməsini təmin etdi, reallaşdırdı. / ... / O zaman Fou-tou və Tseu-cheler daxili və xarici nazırlar / ... / belə dedilər: Biz köhnə günahlarımızdan peşmanıq və gerçək dinə xidmət etmək istəyirik. Xaqan belə bir əmr nəşr etdi: "Bu din möhtəşəm və mükəmməldir. Bununla birlikdə, onu qəbul etmək və ona riayət etmək çətindir. Onu ki üç dəfə diqqətlə araşdırdım. Əvvəllər cahil idim. Buddaya şeytan deyirdim. Şeytanı Budda olaraq xatırlayırdım. İndi isə əsl həqiqəti anladım. Artıq bundan belə saxta tanrılara xidmət etməyəcəyəm. Xüsusilə ümid edirəm / .... / "Madam ki qərarlı və səmimisiniz, onu dərhal qəbul edə bilər, qaydalarına tabe ola bilərsiniz. Qabartma və təsvir etmək surətiylə edilmiş böyük şeytan təsvirlərini yıxmalısınız. Cinlərə dua və şeytanlar qarşısında səcdə edən / .......... / Işıq dinini qəbul edin. Bu ölkə isti qan içmək kimi barbar adətini buraxaraq tərəvəz ilə bəslənən bir məmləkətə çevrilsin. Bu cinayət dövləti, yaxşılıqlara təşviq krallıq halına gəlsin. Bunun üçün / .......... / insanda var. Səma, güc və qüvvət verər. Tabelər isə onu təqlid edərlər. Din böyüyü (kralı) uzun zaman Babildə oturmuşdu. Uyğurların gerçək dini qəbul etdiklərini öyrəndikdən sonra, onların bu dinə bağlılıqlarını mədh etdi. Qadın və kişi din adamlarını, bu dini yaymaq və ucaltmaq üçün Çinə göndərdi. Bundan sonra Mou-chonun müridlər birliyi (Mu-she) və müridləri izdihamlar halında gəzdilər. Bu dini yaymaq üçün şərqdən qərbə hər istiqamətə getdilər və dini yaydılar ". [13]

Bögü Xaqan 762-ci ildə Loyanqa etdiyi səfər nəticəsində orada tanış olduğu Mani rahiblərini dönüşdə Karabalaqasuna gətirdi.^[52] Turfan bölgəsində olan miniatürləri və ağ paltarlı Mani rahiblərinin portretlərini İran miniatürlərinə bənzədə bilərik. Çünki Mani rahibləri İrandan gəldiklərində dinləriylə birlikdə şəkil texnikalarını də gətirmişdilər.^[53] Bögü Xaqanın köməyiylə 763-cü ildən etibarən uyğurların rəsmi dini Manixeizm oldu. Artıq uyğurlar Göy-Tanrıya deyil, Ezrua tanrıya dua edir və belə deyirdilər:

"Nur ilə zülmət necə bir-birlərinə qarışmış; yeri göyü kim yaratmış (deyə) öyrəndik; yenə Arkon yer tanrı nə vasitə ilə yox olacaq (deyə) öyrəndik; Ezrua tanrıya Günəş Ay tanrıya, qüdrətli tanrıya bunlara iman gətirdik, təvəkül etdik. Nigoşak olduq. Dörd nurlu damğanı könülümüzə damğaladıq. Birincisi sevmək (olub) Ezrua tanrı damğası; ikincisi inanmaq olub Günəş, Ay tanrı; üçüncüsü (Allahdan) qorxmaq (olub) Beşiz tanrı damğası; dördüncüsü irfan olub Burkanlar damğasıdır. Tanrım zehinimizi, ürəyimizi bu dörd cür tanrılardan uzaqlaşdırdıqsa, onları yerindən oynattıqsa, indi tanrım günahdan azad olaraq dua edirik ... manastar birza (Bizi bağışla) "

Bögü Xaqanın Manixeizmi niyə qəbul etdiyi bilinmir. Çinlilərdən uzaq dayanmaq istəmiş və seçimini Soqdluların dini olan Manixeizmdən yana istifadə etmişdir. Mani dinini qəbul etməsinin bir başqa səbəbi olaraq da zamanında Çinin bu dini qadağan etməsinə qarşı Bögü Xaqanın Çin hakimiyyətindən çıxıb müstəqilliyini elan etmək istəməsini göstərə bilərik.^[54] Uyğur kralının Manixeizmi dəstəkləməsi Çin şahzadələri, bütün Çində Manixeist məbədlərin tikilməsinə imkan verən 768-ci ildəki imperatorluq qərarını qəbul etdirmişdir.^[55]

Mani məzhəbinin də digər dinlər kimi, özünə inananlar üçün qoyduğu bir çox qaydaları vardı. Uyğurlar arasında yerinə yetirilən başlıca qaydalar bunlardır:

Hər kəs bir gün içində yalnız axşamları yemək yeməlidir. Suya hörmət göstərmək lazımdır. Süd qətiyyən içilməməlidir. Kərə yağı yemək də qadağandır.[56]

Mani dininin türk mədəniyyətinə müsbət və mənfi təsirləri olmuşdur. Bu dinin bir çox qaydası türklərin tarixi həyat tərzlərinə uyğun gəlmirdi. Xüsusilə fatehlik ruhunu öldürmüşdü. Uyğurlar beləcə şəhər həyatının rahatlığına da alışmışdılar. Bunun yanında, uyğurların sonradan elm, ədəbiyyat, ticarət və digər sahələrdəki müvəffəqiyyətləri də bu dinə girmələriylə mümkün olmuşdur.^[57] Orta Asiyada aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində Mani məzhəbinə aid fars, soqd, türk və çin dillərində yazılmış olan əsərlər Avropa alimlərinə Mani məzhəbini ilk dəfə olaraq manilərin özləri tərəfindən yazılan əsərlərdən öyrənmək imkanı vermişdir. O zamana qədər Mani dinini yalnız xristian və islam mənbələrində öyrənə bilirlərdi. Halbuki həqiqi pəhləvi yazmalarda bu din daha açıq şəkildə ifadə edilmişdir.^[58] Beləliklə görünür ki, uyğur hökmdarlarının Maniliyi dövlət dini olaraq qəbul etmələrinin, Orta Asiyadakı kitab sənətinin səkkizinci əsrdən etibarən inkişafında mühüm təsiri olmuşdur. Bögü Xaqan, bu dinlə birlikdə ünvanlarının arasına Zahag-i Mani, yəni "Maninin Əks Olunması" rəsmi ünvanını da qatmışdı. Uyğur xaqanlarınınn taxt adlarının xarakteri haqqında fikir əldə edə bilmək üçün bütün ünvana göz atmaq faydalıdır:

Ucalığını göydən alan, ucalığı ilə ölkəni əlində saxlayan böyük kral; qəhrəman, xoşbəxt, şanlı və müdrik Uyğur Xaqanı; Maninin əks olunması.

Yeni din vasitəsiylə uyğurlar yeni yazı növləri mənimsəmişlər. Hər nə qədər Göytürk Runi yazısını unutmadılar və istifadə etməyə davam etdilərsə də, dini mətnləri saxlamaq üçün soqd yazısını aldılar, hətta soqd yazısını dəyişdirilmiş formasıyla uyğur dilinə uyğunlaşdırdılar. Uyğur yazısı deyilən yazı da beləliklə doğulmuşdur.^[54] Mani məzhəbinə girmiş olan türklər, üç cür və müddətli zaman bilərdilər: 1) Keçmiş zaman: "Ertmiş"; 2) İndiki zaman: "Közünür"; 3) Gələcək zaman: "Kelmedük". Mani dini bu prinsipləri Buddizmlə qarışdırmış və türkcə Buddist kitablarda da istifadə etmişdir.^[59] Manixeizmlə əlaqədar 7 əsər vardır:

1. Evangelion (Böyük İncil)

2. Həyat Sərvəti

3. Məktublar (Dewa)

4. Sirlər Kitabı (Razak)

5. Pragmateia

6. Kavak və ya Divlər Kitabı

7. Dualar (Afrinsar)^[8]

Mani mətnləri arasındakı ən əhəmiyyətli mətn "Huastuaneft"(Xuastuanivt) mətnidir. Uyğur əlifbasıyla yazılmış bir əsərdir. 1890-cı illərdə Radlov tərəfindən dərc olunan bu əsər, daha sonra Türkiyədə Şinasi Tekin tərəfindən nümayiş olunmuşdur. Əsər, "İşilgüçiler (Dinləyicilər)" üçün yazılmışdır. Huastuaneft mətninin son hissəsi bu şəkildə bitməkdədir:

Əgər günahkar olduq və İşıq-məbudlara qarşı, qəbahət etdiksə və məbudumuz tərəfindən verilən əmrlərə və bildirilən hikmətə uyğun olaraq yaşamadıqsa; məbudların könlünü qırdıqsa və Eucharistə (şükran ayini), oruca, kilsənin qaydalarına və əmrlərinə riayət etmədiksə; əgər xidmətdə qüsur elədiksə, demək ki hər gün və hər ay günah işləyirik. Bu səbəblə saf "Dıntarlara" yalvarırıq, bizi günahlardan təmizləsinlər. Manstar gırz a! (Günahlarımızı bağışla).

Maninin mərkəzi İran dilində yazdığı yeganə əsər, "Şabuhragan" Şapura ithaf etmişdir. "Kephalia" adlı əsərdə isə Mani Hindistana gedişini və İrana qayıtmasını qeyd etmişdir.^[8] Ayrıca "Nur" ilə "Müqəddəs İşıq" də Manixeizmə aid əhəmiyyətli əsərləri arasında iştirak etməkdədir.^[56] Mani, Mesopatomiyanın çox saydakı din qurucuları və filosofları arasında, İsadan sonra ən təsirli olan bir dinin peyğəmbəridir. O, məzhəblərin xaricində və üstündə qalaraq, onların arasında cərəyan edən dini-fəlsəfi mübarizəyə tərəf olmadan, böyük dinlərlə mübarizə apara biləcək yeni bir din ortaya atmışdır. Bu dinin əsasları ilə əlaqədar olaraq irəli sürdüyü fikirlər xristianlığa çox yaxındır. Bu vəziyyət, onun nə üçün köhnə Mesopotamiya xristiyanlarının istifadə etmiş olduğu süryani dilini, dinin şərhində dil və yazı olaraq açıqlamaqdadır.^[60] Mani dininin özünə xas bir sənəti var idi.^[6] Uyğur rəsmi Türküstan sərhədlərini aşıb Ön Asiyaya və Hində təsir etdi. Müsəlman məmləkətlərində, meydana gələn miniatür məktəbləri Orta Asiya, Uyğur və Eftalit rəsm sənətinin şagirdləridir. Mani, Yaxın şərq ənənələrinə məşhur bir rəssam olaraq da keçmişdir. Uyğurları, Berlin Dahlem Muzeyində Şərqi Türküstandan gətirilmiş freskler üzərində görürük. Narıncı və al parçalara bürünmüş bir şəkildə sıralanırlar. Üzlərində öz təbirləriylə "Tanrıdan kutlug tapmış" bir ifadə var.^[61] Manixeizm Uyğurlar arasında tam olaraq yayılmasa da bu dini yaşayanlar da tam prinsiplərinə görə deyil də öz qaydalarına görə yaşamışlar. Məsələn; Manixeizm dualist bir quruluşa sahib ikən türklər bu dini tək tanrılı olaraq yaşamışlar. Ayrıca bu dini ortaya çıxaran Manini türklərin milli çalğısı olan Qopuzun icadçısı olaraq göstərmişlər və onu milli bir şəxsiyyətə döndəriblər.^[62]

• Hugo Ibscher (1938). Allberry Charles R. C., ed. Manichaean Manuscripts in the Chester Beatty Collection: Vol II, part II: A Manichaean Psalm Book. Stuttgart: W. Kohlammer.
• Beatty, Alfred Chester (1938). Charles Allberry, ed. A Manichean Psalm-Book, Part II. Stuttgart.
• Beausobre, de, Isaac (1734–1739). Histoire critique de Manichée et du Manichéisme. Amsterdam
• Diyanet İslam Ansiklopedisi, 27. cilt, Maniheizm Maddesi
• Prof. Dr. Mehmet Aydın, Türklerin Dini Tarihi Üzerinde Bir Değerlendirme, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:4, Konya 1997
• Doç. Dr. Saadettin, Gömeç, Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet
• Kurt Rudolph, Maniheizm, Tər.: Mustafa Bıyık Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002/I,
• Prof. Dr. Şinasi Tekin, Mani Dininin Uygurlar Tarafından Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı İle Birkaç Not (762-1962), TDAY Belleten 1962, TDK Yay.:217, Ankara 1988
• Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2007
• Doç.Dr. Saadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Akçağ Yayınları Tarih Dizisi
• Iskender Oymak " İslam kaynaklarına göre Maniheizm "

• Sasanilər imperiyası
• Zərdüştilik
• Atəşpərəstlik

• Catholic Encyclopedia – Manichæism
• International Association of Manichaean Studies
• Manichaean and Christian Remains in Zayton (Quanzhou, South China)
• Religions of Iran: Manichaeism
• 专题研究--摩尼教研究
• 《光明皇帝》明尊教背景书(1)