Miltiad

Miltiad (q.yun. Μιλτιάδης; təq. e.ə. 554^[1], Afina – e.ə. 489^[1], Afina) — Afina dövlət xadimi, Yunan-İran müharibələri (e.ə. 500 – e.ə. 449-cu illər) zamanı sərkərdə, Frakiya Xersonesosun tiranı (təxminən e.ə. 520^[2]—e.ə. 493-cü illər), sərkərdə Kimonun atası.

Miltiad
q.yun. Μιλτιάδης
Doğum tarixi	təq. e.ə. 554[1]
Doğum yeri	Afina
Vəfat tarixi	e.ə. 489[1]
Vəfat yeri	Afina
Həyat yoldaşı	Frakiya hökümdarı Olorun qızı Hegesipila
Uşaqları	oğulları: Metioh və Kimon
Atası	I Kimon
Fəaliyyəti	siyasətçi, hərbi lider[d], hərbi qulluqçu
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Miltiad qədim zadəgan nəslindən idi. E.ə. 524-cü ildə Afinada arxont-eponim seçilmişdir, hardasa e.ə. 520-ci ildən sonra böyük Miltiadın varisi kimi Frakiya Xersonesosun tiranı olmuşdur. E.ə. 513-cü ildə İran hökümdarı I Daranın vassalı olmaq məcburiyyətində qaldı və onu skiflər üzərinə yürüşdə müşayiət etdi, orada Miltiada digər yunanlarla birlikdə farsların Dunay çayında tikdiyi körpünü mühafizə etmək tapşırıldı. İoniya üsyanı zamanı Miltiad Xersonesosu tərk etməli oldu və Afinaya qayıtdı. Afinada o, Frakiyada tiranlıq etməkdə ittiham olundu, lakin sonra bəraət qazandı.

Məhkəmədən sonra Miltiad Afinanın ən nüfuzlu siyasətçilərindən biri oldu.^[3] E.ə. 490-cı ildə Miltiad strateqlər kollegiyasına seçildi. Həmin ildə Dara Afinanın fəthi üçün Egey dənizinə ekspedisiya göndərdi Fars taktikası ilə tanış olan Miltiad hərbi şuranı razı saldı ki, farslarla döyüş açıq çöldə baş versin. Başqa strateqlərin könüllü razılaşmaları sayəsində o, qoşunlar üzərində baş komandanlığı əlinə keçirtdi. Miltiad qoşunun mövqeyesinin bütün üstünlüklərindən istifadə etdi və güclü basqınla farsları sarsıdaraq, Marafon döyüşündə onlar üzərində qələbə qazandı. Növbəti ildə Miltiad Kiklad adaları üzərinə yürüşə başlamağı təklif etdi. Onun başçılığı altında afinalılar Paros adasını mühasirəyə aldılar, amma blokada uğursuzluqla bitdi. Miltiadın özü yaralandı və heç bir nəticəyə nail olmadan Afinaya qayıtdı. O, "xalqı aldatmaqda" ittiham olundu və 50 talant cərimə cəzasına məhkum edildi. Hadisələrdən az sonra Paros adasının dövrəyə alınması zamanı əldə etdiyi yaralarından vəfat etdi.

Miltiadın həyatından bəhs edən əsas mənbə Herodotun "Tarix" əsəridi. Herodot Miltiadın mənşəyi, onun yaxın qohumları və əcdadlarının əməlləri, onun Afina və Xersonesosda yaşadığı ilk dövrlərini təsvir eləmişdir, daha ətraflı isə onun karyerasının son mərhələsi haqqında yazmışdır, bu dövr isə Miltiadıən n şöhrətli vaxtları sayılır. Bununla belə Herodotun əsərində Miltiad haqqında vahid və səlis təhkiyə verilməyib. Herodunot başqa əsərlərindolduğu i kimi "Tarix"də də Miltiad barədə yazarkən, başlıca məqsədi əsas mövzudan kənar məsələnin işıqlandırılması idi.^[4]

Daha sonrakı mənbələrdə olan məlumatların əksəriyyəti birbaşa və ya dolayısı ilə Herodota istinad edir. Bununla belə bu mənbələrdə onun bioqrafiyasının bəzi yeni detallarına rast gəlmək olar. Lakin onların həqiqiliyini dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Vaxt keçdikcə Miltiadın obrazı daha çox mifologizasiyaya məruz qalırdı. Onun obrazı təbliğat mübarizəsinin mövzusu, hər hansı tendensiyaların rəmzi edilirdi, bu da ona olan obyektiv münasibətin əmələgəlməsində yardım etmirdi.^[5]

E.ə. I əsrdə yaşamış Roma bioqrafı Korneli Nepotun "Böyük əcnəbi sərkərdələr" haqqında yazdığı topluda Miltiadın bioqrafiyası da yer alır. Bu tərcümeyi-halın informativ dəyəri çox azdı və tam etibarlı hesab edilmir. Orada yalnız Herodotun "Tarix" əsərindən götürülən məlumatlar və müəllifin əsassız ehtimalları göstərilib. Əsərdə xeyli qarışıqlıq və məntiqsizlik yer alıb. Belə ki Nepot Kiçik və Böyük Miltadları qarışdırır və onları bir şəxs kimi göstərir. Plutarxın Miltiadın həyatı barədə yazıb-yazmadığı məlum deyil. Onun tərəfindən yazılan 71 bioqrafiyaların yalnız 50-si salamat qalıb. İstənilən halda əgər hətta Plutarx onun tərcümeyi-halını yazsa da, o əsər müasir dövrə çatmayıb.^[6]

Kimonun oğlu Lakiadlı Miltiad e.ə. VI əsrin ortalarında Afina şəhərində anadan olmuşdur. Onun doğum tarixi dəqiq məlum deyil. Onun anadan olduğu tarixi adətən şərti olaraq e.ə. 550-ci ili hesab edirlər. Hərçənd çox güman ki, Miltiad e.ə. 554-cü ildən gec olmayaraq doğulmuşdur, çünki o, e.ə. 524/523-cü illərdə arxont-eponim vəzifəsini tuturdu, bu vəzifəni isə otuz yaşına çatmış şəxslər tuta bilərdilər.^[7]

Miltiad adlı-sanlı Filaidlər zadəgan nəslindən idi. Bu nəslin nümayəndələri öz mənşəyini Zevsin oğlu Eakdan gəldiyini hesab edirdilər. Eakın nəvəsi Ayaks Salamin adasının hökümdarı idi. Ayaksın oğlu və ya nəvəsi Filey Attikaya köçmüşdür və Filaidlər nəslinin banisi olmuşdur.^[8][9][10] Bu nəslin nümayəndələri hələ qədim dövrdən Afinanın tanınmış siyasi xadimlərindən idilər.^[11]

Filaidlər nəslinin iki ən böyük nümayəndələri Miltiadın atası və əmisi idilər. Miltiadın əmisinin adı elə Miltiad idi, o, Kipselin oğlu idi və adətən onu Böyük Miltiad adlandırılar. O, e.ə. VI əsrin ortalarında Afinanın ən nüfuzlu siyasi rəhbərlərindən biri idi. Pisistratidlərin tiranlığı başlayanda Böyük Miltiad zərər çəkməsə də vəziyyətdən narazı idi.^[8] Buna görə də Dolonklar qəbiləsinin onların başçısı olmaq təklifini istifadə edərək o, e.ə. təxminən 560-cı ildə Frakiya Xersonesosuna yola düşdü. Miltiad Filaidlər sülaləsindən olmuş Frakiya Xersonesosun ilk tiranı oldu. Eyni zamanda o, Afina vətəndaşlığından imtina etmirdi və afinalılarla əlaqə saxlayırdı. Ola bilsin ki, o, Pisistratidlərin razılığı ilə tiran oldu, çünki Pisistratidlər Egey dənizinin şimal hissəsində afinalıların nəzarəti olmasını istəyirdilər. Yarımadanın sahibi strateji cəhətdən vacib olan Hellespontos boğazı üzərində nəzarəti təmin edirdi.^[12]

Böyük Miltiadın ögey qardaşı Stesaqorun oğlu Kimon idi. O, siyasətlə fəal məşğul olmurdu, amma araba yarışlarında uğurlu çıxış edərək üçqat olimpiya çempionu olmuşdur. Lakin Pisistratidlər onun təsirindən çəkinirdilər və Kimon bir müddət sürgünə göndərilmişdir, amma sonra qayıtmışdır. O, e.ə. 524-cü ildə Hipparx və Hippiasın əmri ilə qətlə yetirilmişdir.^[13]

Kimonun Stesaqor və Miltiad adlı iki oğlu var idi Stesaqor övladı olmayan əmisi Böyük Miltiadın varisi oldu və onun təxminən e.ə. 525-ci ildə vəfatından sonra Frakiya Xersonesosun tiranı oldu.^[13] Onun hakimiyyəti uzun çəkmədi və Lampsakla müharibədə təxminən e.ə. 520-ci ildə öldü.^[2]

Görünən odur ki, Miltiad uşaqlıq və gənc yaşlarında atası ilə birlikdə mühacirətdə idi və Pisistratın hakimiyyətinin sonunda Afinaya qayıtdı. E.ə. 524-cü ildə tiranlar Hipparx və Hippias Kimonu öldürmək əmrini verdilər, amma onun oğluna qarşı nümayişkaranə şəkildə mərhəmət göstərdilər. Elə həmin ildə Miltiad arxont-eponim seçildi.^[14]

Təxminən e.ə. 520-ci ildə Frakiya Xersonesosun tiranı Stesaqor vəfat etdi və bu vilayət üzərində nəzarəti itirmək istəməyən Pisistratidlər Miltiadı oraya göndərdilər. Miltiad ondan narazı olanları aradan qaldıraraq, orada hakimiyyəti ələ keçirə bildi və tezliklə Frakiya hökümdarı Olorun qızı Hegesipila ilə evləndi, bu nikah ona Frakiya ilə dostluq münasibətini təmin etdi.^[15]

E.ə. 513-cü ildə I Daranın rəhbərlik etdiyi böyük fars ordusu Asiyadan Avropaya keçdi. Skifləri düşmən sayan farslar Frakiyanın yunan şəhərlərini fəth edirdilər. Müqavimətin mümkünsüzlüyünü anlayan bu şəhərlərin hökümdarlarının əksəriyyəti farslardan asılılığı könüllü qəbul edirdilər və skiflərə qarşı yürüşə qoşulurdular.^[16] Onların arasında Miltiad da yer alırdı, hansı ki bu addımını könüllü və düşünülmüş şəkildə etmişdir. O, Afinaya geri qaça bilmirdi, çünki orada siyasi mübarizə şiddətlənirdi və tiran Hippias onu aradan qaldıra bilərdi.^[17]

Dunay üzərində körpü qurub və onun üstündən qoşunu keçirdərək, I Dara yürüşünü şimali Pont çölləri ilə davam etdirdi, keçidin mühafizəsini isə onu müşayiət edən yunan tiranlarına tapşırdı. Herodot və Nepot yazırdılar ki, Miltiad Daranı Skifiyada buraxıb skiflərin körpünü dağıtmaq təklifini qəbul etdi və yunan tiranlarına öz şəhərlərinə qayıtmağı təklif etdi.^[18][19] Buna qarşı Milet tiranı Histiey çıxdı, onun fikrincə onlar yalnız Daranın sayəsində öz şəhərlərinin tiranı qala bilirlər, farsların məğlub olacağı halda isə demos onları devirərək şəhərlərdəki hakimiyyəti əlinə keçirəcək. Qalan tiranlar Histiey ilə razılaşdılar və Daranı gözlədilər. Çox güman ki, bu hekayəni Herodot öz uydurdu ki, Miltiadı yaxşı tərəfdən göstərsin. Həmçinin, bu hadisənin şübhəli olduğunu o göstərir ki, Dara yürüşdən qayıtdıqdan sonra Miltiadı heç cür cəzalandırmadı.^[20]

Skiflər Daranın yürüşünə cavab olaraq Fars dövlətindən asıllı olan ərazilərə soxuldular və Xersonesosa qədər gəlib çatdılar. Miltiad sürgünə qaçmağa məcbur oldu.^[21] Mühacirətdə keçirdiyi bir neçə ildən sonra o, Xersonesosa qayıtdı və öz hakimiyyətini bərpa etdi. Herodotun yazılarında qarışıqlıq olduğundan bu hadisələrin tarixi dəqiq məlum deyil.^[22] Ola bilsin ki, o, sürgündə olduğu zaman Lemnos adasını işğal etdi. Herodot bu hadisə barədə yazsa da, dəqiq nə vaxt baş verdiyini qeyd etmədi.^[23] Miltiad Lemnosda məskunlaşan pelasqları qovdu və adada afinalılar üçün məskən saldı.^[23][24][25] Həmdə xüsusi olaraq vurğulanır ki, o, Lemnosa Frakiya Xersonesosundan gəlib. Ola bilsin ki, Lemnos əvvəl artıq zəbt edilmişdir və Herodot Kiçik Miltiadı Böyük Miltiadla səhv salmışdır. Yəqin ki, Miltiad məhz Lemnosda sürgün illərini keçirtmişdir.^[26]

E.ə. 499-cu ildə İoniya üsyanı başladı. İoniya yunanları fars hökmranlığına qarşı üsyan qaldırdılar. Afinalılar və Eretriyalılar onların köməyinə 25 gəmi göndərmişdilər. Sonradan afinalılar gəmilərini geri çəksələr də, Dara onlardan qisas almaq qərarına gəldi. Farslar təşəbbüsə yiyələnməyə bacarıb üsyanı yatırmağa başladılar. Miltiadın üsyanda hər hansı iştirakı barədə heç nə məlum deyil. Çox güman ki, o, gözləyirdi və fəal hərəkət etmirdi. Lakin o, afinalı idi və Dara onun sadiqliyinə şübhə edirdi.^[27] E.ə. 493-cü ildə fars donanması Kiçik Asiyanın qərb sahili boyunca Xersonesos tərəfə hərəkət edirdi, həmçinin yolda qiyamçı şəhərləri zəbt edirdi. Miltiad qaçmağa məcbur oldu.

O, 5 triyera götürdü və ona qızıl yığaraq Kardiya şəhərini tərk etdi. O, Xersonesosun ətrafından keçəndə Finikiya gəmiləri ilə rastlaşdı. Gəmilərdən dördü görünmədən keçdi, biri isə farsların əlinə düşdü. O gəmidə Miltiadın böyük oğlu Metioh var idi. Dara Metiohu xeyirxahlıqla qəbul etdi, hətta ona mülk bağışladı. Miltiad İmbrosa çatdı, oradan isə gəmisini Afinaya yönəltdi.^[28]

Miltiad təxminən otuzillik fasilədən sonra doğma şəhərinə qayıtdı. Afina onun olmadığı vaxt ərzində çox dəyişmişdir: Hippias qovulmuşdur və tiraniya aradan qaldırılmışdır, bundan əlavə Klisfenin islahatları həyata keçirilmişdir və demokratiya hökm sürürdü. Polisdə demos güc yığırdı. İndi şəhərdə hökmranlıq artıq təkçə aristokratiyanın əlində deyil idi, zadəganlar bütün xalqın fikri ilə hesablaşmalı olurlardu. Bundan başqa, Miltadın həmən düşmənləri yarandı, çünki bəziləri onu siyasi rəqib kimi görürdülər.^[29]

Qayıdandan dərhal sonra ona qarşı Xersonesosda tiranlıq etmək ittihamını irəli sürdülər. Afinada hələ arxaik dövrdən tiraniyaya qarşı qanun var idi,^[30] hansı ki görünür Miltiadın məhkəmə təqibi üçün hüquqi əsası oldu.^[31] Ona qarşı ittihamı kim tərəfindən irəli sürüldüyü məlum deyil. Bu o vaxtı arxont-eponim vəzifəsini tutan Femistokl ola bilərdi və ya Alkmeonidlər adlı siyasi dəstəyə rəhbərlik edən Ksantipp.^[32] Miltiad məhkəmədə öz hökümdarlığının Afinanın xeyrinə olduğunu sübut edərək bəraət qazandı.

Məhkəmədən sonra Miltiad Afinanın ən nüfuzlu siyasətçilərindən birinə çevrilir.^[3] O, bir neçə dəfə strateq seçilir.^[31] Onun belə sürətlə yüksəlməsinin səbəbləri onun mənşəyi, Xersonesosdan böyük sərvətlərin gətirməsi və dövlət fəaliyyəti təcrübəsi olmasında idi. Eyni zamanda o, demokratiyaya xüsusi rəğbəti göstərmirdi və tiran idi, bu da afinalılar tərəfindən mənfi qarşılanırdı.^[33]

Afinada xarici səbəblərin təsiri altında Sparta ilə düşmənçilik və İranla sülh münasibətlərdən ibarət olan Alkmeonidlərin siyasi xəttinin böhranı yetişmişdi. Sparta və İran ilə münasibətlər isə o dövrdə iki ən əsas xarici siyasət məsələsi idi. Bir neçə siyasi qruplaşmaların bu məsələyə mövqeyiləri müxtəlif idi: Harmın oğlu Hipparxın qruplaşması həm Spartalıların, həmdə İranın tərəfində idi, Ksantippin başçılıq etdiyi Alkmeonidlərin qruplaşması antisparta siyasətini yürüdürdü, İrana qarşı isə daha mülayim yanaşırdı, Femistoklun qruplaşması isə hər ikisinə, İrana da, Spartaya da qarşı idi. Miltiad öz növbəsində Spartanın tərəfini tutaraq və İrana düşmənçilik göstərərək, heç bir qruplaşmanın tutmadığı mövqeni tutdu.^[34]

Miltiad və Femistoklun İrana qarşı siyasətləri üst-üstə düşürdü. Lakin hərbi əməliyyatların aparılması metodları çox fərqlənirdi. Femistokl dəniz qüvvələrinin istifadəsinə ümid bəsləyirdi. Miltiad, əksinə, hesab edirdi ki, müharibənin taleyini quruda baş verən döyüşlər həll edəcək və buna görə hoplit falanqasının döyüş qabiliyyətini möhkəmləndirmək lazımdır.^[35]

E.ə. 491-ci ildə Afinaya "torpaq və su" tələbi ilə İran səfirləri gəldilər. Onlar Miltiadın təşəbbüsü ilə öldürüldülər.^[36] Açıq qəddarlıqla törədilən bu hadisə farslarla müharibəni qaçılmaz etdi. Bundan başqa, bu hərəkət hamılıqla qəbul edilmiş səfirlərin toxunulmazlığı normalarına zidd oldu.^[37] Yeri gəlmişkən, Spartada da səfirləri qətlə yetirmişdilər: Spartalılar torpaq və su götürmək təklifi ilə səfirləri su quyusuna atmışdılar.^[38]

Əsas məqalə: Marafon döyüşü

E.ə. 490-cı ildə fars hökmdarı I Dara Datis və Artafernin komandanlığı altında Egey dənizinin qərbində yerləşən adalara ekspedisiya göndərdi.^[39] Kilikiyadan yola düşən farslar (onların sayı 20 min nəfərə yaxın idi) Egey dənizinin mərkəzi hissəsi üzrə irəliləyirdilər. Yol üstü onlar Naksos, Delos və s. bir neçə mühüm strateji mərkəzləri işğal edirdilər. 6 günlük mühasirədən sonra Eretriya zəbt edilmişdir.^[40][41] Evbeya adasından farslar dar Evrip boğazından Attikaya keçdilər və Marafonda düşərgə saldılar.^[42] Marafon düzənliyi farsların güclü atlı qoşununun hərəkət etməsi üçün rahat idi.^[43]

Təhlükənin bu qədər yaxın olması Afinada çaşqınlıq yaratdı. Afinalılar arasında müqavimətin həm tərəfdarları da var idi, həmdə əleyhdarları. Miltiad xalq yığıncağında psefizma keçirərək, silahlı müqavimət üçün bütün qüvvələri səfərbər etməyi bacardı.^[43] Miltiadın psefizması döyüş qabiliyyəti olan bütün kişi vətəndaşları polis qoşununun sıralarına çağırışı və orduda insan sayısını artırmaq üçün müəyyən sayda qulların azad edilməsini nəzərdə tuturdu.^[44] Bütün səylərə baxmayaraq, təxminən 9 min hoplit toplandı.^[44][45] Spartaya yardım xahişi ilə qasid göndərilmişdi, amma Spartalılar dini göstərişlərə əsaslanaraq ləngidilər. Plateya şəhəri olan Beotiyaın sakinləri afinalıların köməyinə min nəfərdən ibarət olan bütün ordusunu göndərdilər.^[46][47]

Afina və Plateya qoşunları Marafona yaxınlaşdılar. Fars qoşunlarını şəhərdə gözləmək əlverişli deyil idi, çünki divarlar bərkidilməmişdir və şəhərin özündə satqınlar ola bilərdilər.^[48] afinalılar farslara yaxın bir yerdə düşərgə saldılar.^[13][49][50] Nominal olaraq komandalığ arxont-polemarx Kallimaxın əlində idi, onun tabeliyində isə qoşunun növbə ilə başında duran on strateqlər var idi ki, onlardan biri Miltiad idi. Miltiad onların içində ən istedadlı, ən təcrübəli və ən enerjili idi. Strateqlərin növbəti addımlar barədə fikirləri tamamilə fərqlənirdi.^[51] Miltiad dərhal döyüşü başlamağa çağırırdı. Digərləri isə fars qoşununun üstünlüyündən çəkinərək gözləmə taktikasını təklif edirdilər. Strateqlərin fikirləri üst-üstə düşmürdü, Miltiad və Aristid də daxil olmaqla^[50] onlardan beşi döyüşün tərəfdarı idi, beşi isə əleyhinə idi. Miltiad Kallimaxı dərhal döyüşə başlamağa inandırdı.^[51] Daha sonra isə Aristidin ardınca bütün strateqlər komandanlığı Miltiada buraxdılar.^[50][52] Miltiad vuruşma planını hazırlayıb onu həyata keçirtdi.

Afina qoşunu farsların hücum etməsi üçün çətinliklər yaradacaq Pentelikon silsiləsində mövqe tutdu və beləcə Marafondan Afinaya gedən yolu bağladı. Sayca üstün olan farslar nə yunanlara hücum etdilər, nə də onları keçməyə cəhd göstərdilər. Datis döyüşçüləri geri gəmilərə minmələrini və Afina yaxınlığında olan Faler demində enmələrini əmr elədi. Farsların atlı qoşununun böyük hissəsi və piyada qoşununun bir hissəsi gəmilərə yerləşdirildikdən sonra, Miltiad farslara hücum etməyə qərarını verdi. Fars qüvvələrinin iki qat üstünlüyünü nəzərə alan Miltiad mühasirənin baş verməməsi üçün cəbhə üzrə Afina falanqasını xeyli uzatdı və bununla da mərkəzin hesabına cinahları möhkəmləndirdi və əsas qüvvələri onların üstündə cəmləşdirdi, sonra isə qəfil və sürətli hücumun sayəsində yunan hoplitlərinin qapalı düzülüşünün, ox atanlar və atlıların dəstəklədiyi yüngül silahlanmış farsların səpələnmiş düzülüşü üzərində olan üstünlüyünü istifadə etdi.^[53]

E.ə. 490-cı ilin 12 sentyabrında afinalılar və Plateyalılar farsların gözləmədiyi anda hücum etdilər. Yunan hoplitlərinin qapalı düzülüşünün, ox atanlar və atlıların dəstəklədiyi yüngül silahlanmış farsların səpələnmiş düzülüşü üzərində üstünlüyü olduğundan, öncə yunanlar farsları sıxışdırırdılar. Yunanların təzyiqi fars qoşununun atlılarını çaşbaş qoydu və onlar döyüşdə əhəmiyyətli rol oynayamadılar.^[53] Yunan qoşununun mərkəzi farsların üstün qüvvələrinin təzyiqi altında bir qədər geri çəkildi, lakin Miltiad bunu nəzərə almışdır. O, cinahda duran döyüşçülərə geri çəkilməyi və mərkəzi yarıb keçmiş farslara arxadan zərbə vurmağı əmr etdi. Bu düşmən qüvvələrinin mühasirəyə alınmasına və xeyli hissəsinin məhv edilməsinə gətirib çıxartdı. Sağ qalan farslar gəmilərə doğru geri çəkildilər və dərhal üzməyə başladılar.

Marafon şəhərindən yola düşən farslar Attikanı keçərək Afinanı ələ keçirmək üçün cəhd etdilər. Afina müdafiəsiz qalmışdı, çünki polis qoşununun hamısı 42 km uzaqlıqda olan döyüş meydanında qalmışdı. Lakin Miltiad döyündən dərhal sonra dayanmadan tam silahlanmış bütöv qoşunu ilə (döyüş meydanında isə hərbi qənimətlərin və əsirlərin mühafizəsi üçün Aristidin başçılığı ilə dəstə saxlandı) Afina istiqamətində marşa başladı və fars donanmasından öncə oraya çata bildi. Şəhərin yaxşı qorunduğunu görən farslar heçnə əldə etməyərək geri yollandılar.^[54] Farsların cəzalandırıcı ekspedisiyası uğursuzluqla bitdi.

Afinalılar və Plateyalılar Miltiadın komandanlığı altında parlaq qələbə qazandılar. Döyüşdə 192 yunan və 6400 fars həlak oldular.^[55] Qələbə afinalıların döyüş ruhunu qaldırdı və sonrandan onların yaddaşlarında Afinanın əzəmət rəmzi kimi yadda qaldı.^[56] Miltiad qələbədə çox böyük rol oynadı. Ancaq onun soydaşları onun xidmətlərini lazımınca etiraf etməyə meylli deyil idilər. Miltiad təltif kimi yağlı çələng istəyəndə, ona rədd cavabı verildi, çünki Afina sakinləri əmin idilər ki, Marafon döyüşündə qələbə təkçə Miltiadın yox, onların ümumi uğuru idi.^[57] Aristotel qeyd etmişdir ki, demos məhz Marafon döyüşündən sonra "özündə inam hiss etməyə başladı".^[58] Şöhrətpərəst Femistokl tez-tez təkrarlıyırdı ki, Miltiadın müzəffəriyyətləri ona yatmağa imkan vermir.^[59] Bu ifadə sonradan müxtəlif dillərdə aforizm kimi istifadə olundu.^[60]

Ola bilsin ki, Miltiad nüfuzu və yeni qazanılmış qələbəyə əsaslanaraq tiran olmaq istəyirdi, ancaq qəribədir ki, bu amillər onun mövqeyinin möhkəmləşməsində fayda vermədi.^[61]

Miltiadın həyatının xronologiyası e.ə. təxminin 500-cü il — Miltiadın anadan olması e.ə. 524-cü il — Miltiadın atası Kimonun qətli e.ə. 524/523-cü illər — Miltiadın arxont vəzifəsinə gəlməsi e.ə. 520-ci il — Miltiadın Frakiya Xersonesosunda tiran olması e.ə. 513-cü il — Miltiad fars hökmdarı I Daranın vassalı olur. Skiflərə qarşı yüryüşdə iştirakı. Skiflər Miltiadı Xersonesosdan qovurlar e.ə. təxminən 510-cu il — Miltiadın Xersonesosa qayıdışı e.ə. 493-cü il — Miltiad Xersonesosdan qaçmalı olur. Afinaya qayıdış. Miltiadın məhkməyə verilməsi. Onun strateq seçilməsi e.ə. 491-ci il — Miltiadın təşəbbüsü ilə fars səfirlərinin öldürülməsi e.ə. 490-cı il — Marafon döyüşündə Afina və Plateya qoşunları üzərində komandanlığın etməsi e.ə. 489-cu il — Paros ekspedisiyasının uğursuzluğla başa çatması. Miltiadın qınaq edilməsi. O, böyük pul cərimənin ödənilməsinə cəlb olunmuşdur. Miltiadın vəfatı

E.ə. 489-cu ildə Miltiad farslara köməyə görə cəzalandırmaq səbəbi ilə Kiklad adalarına dəniz ekspedisiyasını etmək təklifini verdi.^[62] Yürüşün əsl məqsədləri adanı soyğun etmək və onların hesabına zənginləşmək idi. Ehtimal var ki, Miltiad hansısa adanı ələ keçirmək və onu öz mülkünə çevirmək kimi şəxsi məqsədlər də güdürdü.^[63]

O, Parosa tərəf üzdü. Miltiad onların şəhərini mühasirəyə aldı və 100 talant tələb etdi. Paroslular razı olmadılar və səylə müdafiəyə hazırlaşmağa başladılar. Herodota əsasən, Miltiad həqarətlə Parosluların Demetra ziyarətgahına daxil olmağa cəhd edəndə, özünün omba və ya dizini zədələdi.^[64] Əslində isə Miltiad mühasirə zamanı əvvəlcə əhəmiyyətsiz görsənən ciddi xəsarət almışdır.^[63] O, mühasirəni dayandırdı və 26 gün ərzində Parosun yalnız ətraf yerlərini talan edərək Afinaya yola düşdü.^[65]

Vətənə qayıdanda Miltiadın rəqibləri onu məhkəməyə verdilər, ittihamçı kimi Ksantipp çıxış etdi.^[66] O, Miltiadı xəyanətdə ittiham etdi, bunun cəzası isə ölüm hökmü olmalı idi. Miltiad Xalq Məclisində iştirak edirdi, lakin onun ombasında iltihab başladı və o, yataqda uzanaraq qaldı, məhkəmədə müdafiəsini isə onun tərəfdarları edirdilər. Onlar ittiham ifadələrinin yumşaldılmasına nail oldular. O, "xalqı aldatmaqda" təqsirli bilindi və ona 50 talant məbləğində böyük pul cəriməsi yazıldı.^[66] Miltiad cəriməni həmən ödəyə bilmədi və dövlətə borclu qaldı. Borclulara siyasi fəaliyyətdə iştirak etmək qadağan idi. Tezliklə Miltiad Parosda aldığı yarasından vəfat etdi. Bəzi qədim müəlliflər, o cümlədən Herodot, yazırdılar ki, Miltiad həbsxanada ölmüşdür, amma əslində bu belə deyil idi, çünki dövlətə borclu olanları e.ə. 400-cü ildən sonra həbsxanaya salmağa başlamışdılar.^[67] Miltiad Marafon düzənində dəfn edilmişdir.^[68]

Miltiadın ilk həyat yoldaşı adı məlum olmayan bir afinalı qadın olub. Onların nikahından oğlu Metioh anadan oldu. Xersonesos tiranı olduğu dövrdə Frakiya hökümdarı Olorun qızı Hegesipila ilə evləmişdir.

Miltiad Afinaya qaçanda, Metiohu Finikiyalılar əsir götürdülər. Finikiyalılar onu Susa şəhərinə, padşah Daranın yanına apardılar. Dara onu yaxşı qəbul etdi və "saray, mal, mülk və arvadı kimi bir Fars qızını verdi".^[28] Onların nikahından doğulan uşaqlar artıq fars sayılırdılar. Ola bilsin ki, fars hökmdarı Metiohu girov kimi istifadə etmək qərarına gəlmişdir. Əgər həqiqətən belə idisə, onda Dara məqsədinə çatmadı, çünki sonradan Miltiad helə davranırdı ki, sanki farsların əlində bunun oğlu deyil.^[29]

Onun Hegesipiladan Kimon adlı oğlu dünyaya gəldi, hansı ki, sonradan Afinanın ən nüfuzlu siyasətçilərindən biri oldu.^[69] Kimonun doğma bacısı öz dövrünün ən qalmaqallı tanınmış şəxsiyyətlərindən biri Elpinika idi. O, dəfələrlə töhmətlərə məruz qalırdı, onu qardaşı ilə cinsi əlaqədə olmaqda, rəssam Poliqnotla yaxınlıq etməkdə və ümumiyyətlə pis biri olduğu üçün günahlandırırdılar. Belə qərəzli münasibətin səbəbi onun siyasətdə fəal iştirak etməsi i, i dövürdə r qadınların belə məsələlərdə iştirakı qəbahət sayılırdı Eliiinka Kimondan daha çox yaşadı və e.ə. 439-cu ildə vəfat etdi.^[70]

Miltiadın siyasi baxışları tam aydın deyil. O, aristokratiyanın mövqeyiləri çox güclü olduğu vaxtı, Pisistratidlərin tiranlığ etdiyi dövürdə böyümüşdü. O, qədim zadəgan nəslindən idi, bu soyun nümayəndələri demokratiyaya hər hansısa xüsusi rəğbət göstərmirdilər. Afinaya qayıdanda Miltiad karyerasının əvvəlində gördüyü mühitdən tamamilə başqa mənzərə ilə rastlaşdı. Yeni şərait ona qeyri-adi gəlirdi. İndi siyasətdə təkçə aristokratiyanın hər hansısa təbəqəsi deyil, Afinanın bütün xalqı iştirak edirdi. Miltiada bununla barışmaq çətin idi, amma o, yeni mühitdə adaptasiya etməli oldu.^[71]

Bununla belə Miltiad qayıtdıqdan dərhal sonra az qala polisin lideri olacaqdı. Onun siyasətində olan Spartaya rəğbət, farslara isə düşmənçilik baxışları fars təhlükəsinin yarandığı vaxtda daha məqbul oldular.^[35] Lakin Marafon döyüşündən sonra onun mövqeyi zəiflədi. Onun qüvvətlənmiş demosla ziddiyyətləri yarandı və o, tiran ola biləcək qədər çox nüfuzlu siyasətçi kimi tanınırdı.^[63] Ona görə də Paros ekspedisiyası uğursuzluqla bitəndən dərhal sonra, Miltiad afinalıların qəddarlıq və qisasçılıq obyekti oldu.^[72] Arxaik aristokratiya etosu şəraitində şəxsiyyət kimi formalaşan Miltiad Afinanın yeni demokratik dövründə özünə yer tapa bilmədi.^[73]

Miltiadın vəfatından bir müddət sonra ona olan münasibət daha müsbət olmağa başladı.^[69] Onun oğlu Kimonun mərhum atasının reabilitasiyasında böyük əməyi var idi. Kimonun təşəbbüsü ilə başladılan Afina aqorasının yenidənqurulması zamanı (e.ə. V əsrin 60-cı illərində) naxışlı stoa ucaldıldı. Rəssam Poliqnot rəsmlərin birində Marafon döyüşünü təsvir etdi. Birinci planda əsgərləri ruhlandıran və döyüşə çağıran Miltiad seçilirdi.^[74][75]

Heykəltəraş Fidi də Miltiadın şöhrətləndirilməsində öz töhfəsini vermişdir. O, helə həmin illərdə Delfidə heykəllər qrupunu yaratdı, hansı ki onun ideyasına görə Afina vənun n Marafonda qələbəsini yaşadacaqdı.^[76] Bu qrupda tanrılar və qəhrəmanların heykəlləri var, orada yeganə tarixi şəxs isə Miltiaddı. Şəxsiyyətin belə yüksədilməsi səciyyəvi və əlamətdar haldır.^[77]

Daha sonrakı mənbələrdə Miltiada çox müsbət qiymətlər verilir. O, mükəmməl şücaət və vətənpərvərlik xrestomatiyasının nümunəsi oldu.^[73] Pavsani onu hətta "bütün ellin xalqın ilk pənahı" adlandırmışdır.^[78]

Olimpiyada qazıntılar zamanı Miltiadın tunc dəbilqəsi tapılmışdır, hazırda o, yerli arxeoloji muzeydə yerləşir.^[79]

• Herodot. Tarix
• Plutarx. Müqayisəli tərcümeyi hallar
• Aristotel. Afina politiyası
• Pavsani. Yunanıstanın təsviri

• Курциус Э. История Древней Греции. 2 (3000 nüs.). Мн.: Харвест. 2002. ISBN 985-13-1119-7.
• Сергеев В. С. Глава IX. Греко-персидские войны // История Древней Греции (3000 nüs.). М.: АСТ. 2008. 319–322. ISBN 978-5-17-052484-6.
• Суриков И. Е. Глава V. Мильтиад, или осужденный победитель // Античная Греция: политики в контексте эпохи: архаика и ранняя классика. М.: Наука. 2005. 212–271. ISBN 5-02-010347-0. Arxiv surəti 30 yanvar 2016 tarixindən Wayback Machine saytında
• Суриков И. Е. Глава IV. Кимон: аристократ, но не олигарх // Античная Греция: политики в контексте эпохи. М.:: Наука. 2008. ISBN 978-5-02-036984-9. Arxiv surəti 21 may 2012 tarixindən Wayback Machine saytında
• Holland T. Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West. New York: Doubleday. 2005. ISBN 0385513119.