Paris sazişi (2015)

Paris sazişi — BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasına əsasən 2020-ci ildən atmosferdəki karbon dioksidin azaldılmasına dair tədbirləri tənzimləyən bir razılaşma. Razılaşma, Paris İqlim Konfransı zamanı Kioto protokolunun əvəzinə hazırlanmış, 12 dekabr 2015-ci ildə konsensusla qəbul edilərək, 22 aprel 2016-cı ildə imzalanmışdır.[1][2][3] Konfransın aparıcısı, Fransa Xarici İşlər naziri Loran Fabius, bu "iddialı və balanslı" planın qlobal istiləşmənin yavaşlaması yolunda "tarixi bir dönüş nöqtəsi" olduğunu vurğulayıb.[4] 2023-cü ilin fevralına olan məlumata görə, BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının (UNFCCC) 195 üzvü sazişin tərəfləridir. Müqaviləni ratifikasiya etməmiş UNFCCC üzvü olan üç dövlətdən yeganə əsas emissiya edən İran olmuşdur. 2020-ci ildə sazişdən çıxan ABŞ,[5] 2021-ci ildə yenidən sazişə qoşuldu.[6]

Paris sazişi
  Tərəflər   İmzalayanlar   Avropa İttifaqının ratifikasiyası ilə razılaşan Tərəflər   Razılaşma tətbiq edilmir
  Tərəflər
  İmzalayanlar
  Avropa İttifaqının ratifikasiyası ilə razılaşan Tərəflər
  Razılaşma tətbiq edilmir
İmzalanma tarixi 12 dekabr 2015
İmzalanma yeri
İmzalayanlar 195
Tərəflər 195
Dilləri ingilis dili, ərəb dili, ispan dili, Çin dili, rus dili, fransız dili
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Razılaşmanın məqsədi (2-ci maddəyə görə) Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Çərçivə Konvensiyasının "tətbiqini artırmaq", xüsusən qlobal orta temperatur artımını 2 °C-dən "çox aşağıda" saxlamaq və məhdudlaşdırmaq üçün "səy göstərmək" temperatur 1,5 °C-yə yüksəlir.

Paris sazişi 2016-cı il aprelin 22-də (Yer Günü) BMT-nin Nyu-Yorkdakı Baş Qərargahında keçirilən mərasimdə imzalanaraq üçün açılıb. Avropa İttifaqı sazişi ratifikasiya etdikdən sonra, 4 noyabr 2016-cı il tarixində qüvvəyə minməsi üçün xeyli ölkə dünyanın istixana qazlarına cavabdeh olan sazişi ratifikasiya etdi.

Avropa İttifaqı sazişi ratifikasiya etdikdən sonra, sazişin 4 noyabr 2016-cı il tarixində qüvvəyə minməsi üçün dünyada kifayət qədər istixana qazlarına cavabdeh olan sazişi kifayət qədər ölkə ratifikasiya etmişdi.Razılığa gələn tərəflər СО2 emissiyalarının zirvəsinə "ən qısa müddətdə" çatmalı olduqlarını elan etdilər.

İştirakçı ölkələr, elan olunmuş ümumi hədəfə çatmaq üçün verdikləri töhfələri fərdi qaydada müəyyənləşdirir və hər beş ildən bir yenidən nəzərdən keçirirlər. Saziş, hazırda təklif olunan milli töhfələrin qeyri-adekvatlığına və yenidən işləndikcə "həvəs" və "irəliləməyə" istinad edilir. İstər milli hədəflərin elan edilməsi ilə əlaqədar, istərsə də onlara çatmaq öhdəliyini təmin etmək üçün heç bir icra mexanizmi nəzərdə tutulmayıb.

2 °C və 1,5 °C istiləşmə sərhədlərinin mümkünlüyü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir elmi konsepsiyalara görə, müəyyən bir istiləşmə həddi və onu aşmamaq ehtimalı ilə birlikdə mövcud emissiya büdcəsinin ölçüsünü, yəni gələcək ümumi СО2 emissiyalarını təyin edir. İqlim modelləşdirməsi göstərir ki, XXI əsrdə 2 °C ehtimalının ən azı 50% -i əldə edilə bilmək ərəfəsindədir və 1,5 °C-lik ehtimalın 80%-i üçün emissiya büdcəsi sıfırdır[7][8][9].

Pəhriz vərdişlərinin dəyişdirilməsi (bitki ilə zəngin bir pəhrizə keçmək; kalori istehlakının optimal səviyyəyə endirilməsi), qida tullantılarının 50% azaldılması, habelə kənd təsərrüfatı təcrübələrinin modernləşdirilməsi (məhsuldarlığın 50% artırılması, qida istehsalının karbon izinin azaldılması) 67% şansla 2100-cü ilə qədər 2 °C-lik bir temperatur artımının qarşısını almaq (2050-ci ilə qədər bütün qeyri-ərzaq emissiyalarının sıfıra endiyini düşünmək)[10].

Məqsədlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sazişin məqsədi, 2-ci maddədə təsvir olunduğu kimi, iqlim dəyişikliyi təhlükəsinin qarşısını almaq, BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının həyata keçirilməsini gücləndirməyə çalışmaqdır:[11]

" (a) Qlobal orta temperaturun artımını əvvəlki səviyyədən, 2 °C-dən xeyli aşağı saxlamaq, bunun iqlim risk və təsirlərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldacağını qəbul edərək, temperatur artımını sənayedən əvvəlki səviyyəsindən 1,5 °C-ə qədər məhdudlaşdırmaq;

(b) İqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərinin aradan qaldırılması, iqlimə davamlılığı və aşağı istixana qazı emissiyalarının inkişafının qida istehsalına təhlükə yaratmayacaq şəkildə artırılması;

(c) Maliyyə axınlarının aşağı istixana qazı emissiyalarına uyğunlaşdırılması..

"

Əlavə olaraq, ölkələr "istixana qazı emissiyalarının qlobal pik həddinə" mümkün qədər tez çatmağı hədəfləyirlər.[11]

İnkişaf

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hazırlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]
2015-ci il Parisdə keçirilən BMT-nin İqlim Dəyişikliyi Konfransında iştirak edən nümayəndə heyətlərinin başçıları

1992-ci ildə Yer sammitində qəbul edilmiş İqlim Dəyişikliyi üzrə BMT-nin Çərçivə Konvensiyası (UNFCCC) bu istiqamətdə ilk beynəlxalq müqavilələrdən biridir. Bu, tərəflərin iqlim dəyişikliyini həll etmək üçün COP-da mütəmadi olaraq görüşlərin keçirilməsini nəzərdə tutur və gələcək iqlim sazişlərinin əsasını təşkil edir.[12]

1997-ci ildə qəbul edilmiş Kioto protokolu 2008-ci ildən 2012-ci ilə qədər müəyyən ölkələr üçün istixana qazlarının azaldılmasını tənzimləyirdi. Protokol, 2012-ci ildə Doha düzəlişi ilə 2020-ci ilə qədər uzadılıb. Amma ABŞ, protokolu ratifikasiya etməməyi qərara aldı. Bu münaqişə sonrakı beynəlxalq iqlim danışıqlarının uğursuzluğuna rəvac vermiş oldu. 2009-cu il danışıqları, Kiotonun varisi müqaviləsini hazırlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdu, lakin danışıqlardan müsbət nəticə əldə edilmədi və Kopenhagen sazişi hüquqi cəhətdən beynəlxalq saziş olaraq qəbul edilmədi.[13][14]

Saziş, Paris sazişi üçün bir növ əsasnamə oldu.[13] Kopenhagen sazişinin uğursuzluğundan sonra, UNFCCC-nin icraçı katibi Kristiano Fiqeresin rəhbərliyi altında danışıqlar yenidən sürət qazandı.[15] 2011-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Konfransı zamanı Durban platforması 2020-ci ildən iqlim dəyişikliyinin azaldılması tədbirlərini tənzimləyən hüquqi sənədi müzakirə etmək üçün yaradıldı. Platforma, İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin (IPCC) Beşinci Qiymətləndirmə hesabatı və UNFCCC-nin yardımçı qurumlarının işi ilə bağlı məlumatlandırmaq səlahiyyətinə malik idi.[16] Nəticə etibarı ilə saziş 2015-ci ildə qəbul edilməli idi.[17]

İmzalanması və qüvvəyə minməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Paris sazişi, 22 aprel 2016-cı il-21 aprel 2017-ci il tarixlərində Nyu-Yorkdakı BMT-nin Baş Qərargahında UNFCCC (konvensiya) iştirakçısı olan dövlətlər və regional iqtisadi inteqrasiya təşkilatları tərəfindən imzalanmaq üçün açıq idi.[18] Müqavilənin imzalanması ratifikasiya yolunda ilk addım idi, amma müqaviləyə imza atmadan da qoşulmaq olar.[19] 1 aprel 2016-cı ildə qlobal emissiyaların demək olar ki, 40%-ni təşkil edən ABŞ və Çin Paris İqlim sazişini imzalayacaqlarını təsdiqlədilər.[20][21] Müqavilə imzaya açıldığı ilk gündə 175 tərəf (174 dövlət və Avropa İttifaqı) tərəfindən imzalanıb.[22][23] 2021-ci ilin mart ayına olan məlumata görə, 194 dövlət və Avropa İttifaqı sazişi imzalayıb.[24]

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının zalında Con Kerri tərəfindən müqavilənin imzalanması

Sazişin qüvvəyə minməsi, dünyada istixana qazları emissiyasının ən azı 55%-ni istehsal edən 55 ölkənin (2015-ci ildə hazırlanmış siyahıya görə)[25] müqaviləni ratifikasiya etməsi və digər şəkildə qoşulduğu halda (beləliklə, tam qüvvəyə minəcək) gerçəkləşəcəkdi. Müqaviləyə qoşulmağın alternativ yolları isə qəbul, təsdiq və ya qoşulmaqdır. İlkin olanlar adətən dövlət başçısının ölkəsinin müqavilə bağlaması gərək duyulmadıqda istifadə olunur.[26] Avropa İttifaqı tərəfindən ratifikasiya edildikdən sonra sazişin 4 noyabr 2016-cı il tarixində qüvvəyə minməsi üçün kifayət qədər tərəf əldə edildi.[27]

Avropa İttifaqına üzv dövlətlər Paris sazişinin ratifikasiyası üçün fərdi olaraq məsuliyyət daşıyırlar və ratifikasiya sənədləri 5 oktyabr 2016-cı ildə yeddi Aİ üzv dövləti ilə birlikdə depozitə təqdim edildi.[28]

Tərəflər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hindistanın Baş naziri Narendra Modi 2015-ci il 30 noyabrda keçirilən COP21 Sammitində Braziliya Prezidenti Dilma Rusefi və Portuqaliyanın Baş naziri Antonio Koştanı salamlayır.

Ratifikasiya etmiş və ya qoşulmuş ölkələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aİ və istixana qazları emissiyalarının 98%-dən çoxunu təşkil edən 194 dövlət sazişi ratifikasiya edib və ya ona qoşulub.[29][30] Ratifikasiya etməmiş ölkələr Yaxın Şərqdəki bəzi istixana qazı emissiyaları göstəricisi yüksək olan ölkələrdi ki, burada birinciliyi 2% ilə İran tutur.[31] Liviya və Yəmən də sazişi ratifikasiya etməyib Eritreya sazişi 7 fevral 2023-cü ildə ratifikasiya edən sonuncu ölkədir.

28-ci maddə, tərəflərə depozitariyə (beynəlxalq hüquq) geri çəkilmə bildirişi göndərdikdən sonra müqavilədən çıxmaq şansını verir. Xəbərdarlıq sazişin ölkə üçün qüvvəyə minməsindən üç ildən gec olmayaraq verilə bilər. Sazişdən çıxma depozitariyə məlumat verildikdən bir il sonra qüvvəyə minir.[32]

ABŞ-nin sazişdən çəkilməsi və geri dönüşü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

4 avqust 2017-ci ildə Tramp administrasiyası BMT-yə Çindən[33] sonra ikinci ən böyük istixana qazı emissiyası olan Birləşmiş Ştatların Paris sazişindən çıxmaq niyyəti ilə bağlı rəsmi bildiriş göndərdi.[5] ABŞ hökuməti bildirişi BMT-nin Baş katibinə təqdim etdikdən bir il sonra, 4 noyabr 2020-ci ildə rəsmi olaraq geri çəkildi.[34][35] Prezident Co Bayden 20 yanvar 2021-ci ildə ABŞ-nin Paris sazişini yenidən qəbul etməsi üçün sərəncam imzaladı.[36][37] 21.3-cü maddə ilə müəyyən edilmiş 30 günlük müddətdən sonra ABŞ sazişi yenidən qəbul etdi.[38][6] ABŞ Prezidentinin İqlim Məsələləri üzrə Xüsusi elçisi Con Kerri virtual tədbirlərdə iştirak edərək, ABŞ-nin Paris prosesində legitimliyə "geri dönəcəyini" bildirdi.[39] BMT-nin Baş katibi Antoniu Quterreş Birləşmiş Ştatların geri qayıtmasını "bütün zəifləmiş itkin halqanın" bərpası kimi qiymətləndirib.[39]

Məzmunu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Strukturu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Paris sazişi 16 giriş bəndi və 29 maddədən ibarət qısa müqavilədir. Saziş, prosessual (məsələn, onun qüvvəyə minməsi meyarlarını əhatə edən) və əməliyyat maddələrindən (məsələn, yumşaldılma, uyğunlaşma və maliyyəni əhatə edən) ibarətdir.[40] Məcburi müqavilə olduğu halda, onun bir çox maddələri öhdəlikləri nəzərdə tutmur və ya beynəlxalq əməkdaşlığı asanlaşdırmaq üçündürlər. Əksər istixana qazı emissiyalarını əhatə etsə də, müvafiq olaraq Beynəlxalq Mülki Aviasiya Təşkilatı və Beynəlxalq Dəniz Təşkilatının məsuliyyətinə düşən beynəlxalq aviasiya və gəmiçiliyə şamil edilmir.[41]

Sələfi Kioto protokolundan fərqli olaraq, hüquqi qüvvəyə malik hədəfləri müəyyən edən Paris sazişi, konsensusun qurulması ilə könüllü və milli olaraq müəyyən edilmiş hədəflərə imkan verir.[42][43] Beləliklə, xüsusi iqlim məqsədləri hüquqi cəhətdən deyil, siyasi cəhətdən təşviq edilir. Yalnız bu məqsədlərə dair hesabatların verilməsi və nəzərdən keçirilməsini tənzimləyən proseslər beynəlxalq hüquq çərçivəsində mandatlaşdırılır. Bu struktur xüsusilə Birləşmiş Ştatlar üçün önəmlidir — hüquqi yumşaldıcı və ya maliyyə hədəfləri olmadığına görə, saziş "müqavilə deyil, icra müqaviləsi" hesab olunur. 1992-ci il BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası müqaviləsi ABŞ Senatının razılığını aldığı üçün bu yeni sazişdə əlavə qanunvericiliyə ehtiyac duyulmur.[44]

Paris sazişi ilə Kioto protokolu arasındakı əsas fərq onların əhatə dairəsidir. Kioto protokolu Əlavə-I ölkələri ilə Əlavə-I olmayan ölkələr arasında iqlim dəyişikliyinə görə fərq qoyurdusa, lakin Paris sazişində bu bölgüyə aydınlıq gətirildi.[45] Nəticədə bütün tərəflər emissiyalarının azaldılması planlarını təqdim etməli idi. Paris sazişi hələ də ümumi, lakin Fərqli məsuliyyət və müvafiq imkanlar prinsipini tətbiq edir, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında xüsusi bölgünü tətbiq etmir.[45]

İqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma müddəaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma Paris danışıqları müddətində əvvəlki iqlim müqavilələri ilə müqayisədə daha çox diqqət mərkəzində olub. Kollektiv, uzunmüddətli uyğunlaşma məqsədləri də müqaviləyə daxildir.[46] Uyğunlaşma məqsədləri uyğunlaşma qabiliyyəti və dayanıqlığın artırılması, həssaslığın məhdudlaşdırılmasına yönəlib.[47]

İcrası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Paris sazişi milli siyasətə söykənən amillərlə həyata keçirilir. Bu, qlobal iqtisadiyyatın enerji intensivliyini azaltmaq üçün enerji səmərəliliyinin təkmilləşdirilməsini əhatə edəcəkdir. Həmçinin qalıq yanacağın yenidən istifadəsinin azaldılması və davamlı enerji payının sürətlə artması da tələb olunur. Elektrik enerjisi sektorunda emissiyalar sürətlə azaldılsa da, tikinti, nəqliyyat və istilik sektorunda göstərici bu deyildir. Baxmayaraq ki, bəzi sənaye sahələrini karbonsuzlaşdırmaq çox çətindir.[48] 2022-ci ildə açıqlanan hesabatda İDHP Paris sazişinin məqsədlərinə çatmaq üçün istehlak və istehsal davranış dəyişiklikləri ilə birlikdə innovasiya və texnoloji dəyişikliklərə ehtiyac olduğunu da açıqladı.[49]

Qlobal istiləşmənin 1,5 °C-nin altında qalmas; üçün 2030-cu ilə qədər emissiyaların təxminən 50% azaldılması gərəklidir. Bu, hər bir ölkənin müəyyən edilmiş öhdəliklərinin əsas parçasıdır. Əsrin ortalarına qədər CO2emissiyaları sıfıra endirilməli, cəmi istixana qazları isə əsrin ortalarından sonra sıfıra bərabər olmalıdır.[50]

Müqavilənin həyata keçirilməsində bəzi maneələr vardır və bəzi ölkələr dekarbonizasiyaya investisiyalar üçün lazım olan maliyyəni cəlb etmək üçün bu gün də mübarizə aparır. İqlim maliyyəsi parçalanır, investisiyaların qoyulması günü-gündən daha da çətinləşir. Digər məsələ isə hökumət və digər qurumlarda "siyasəti" həyata keçirmək üçün imkanlarının olmamasıdır. Təmiz texnologiya və biliklər çox vaxt ehtiyacı olan ölkə və ya yerlərə ötürülmür.[48] 2020-ci ilin dekabrında COP 21-in keçmiş sədri Loran Fabius, Paris sazişinin həyata keçirilməsinin Ətraf Mühit üzrə Qlobal Paktın qəbulu ilə güclənə biləcəyi fikrini müdafiə etdi.[51]

Qəbul edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Saziş Fransa prezidenti Fransua Olland, BMT-nin baş katibi Pan Gi Mun və UNFCCC-nin icraçı katibi Kristiano Fiqeres tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.[52] Braziliya prezidenti Dilma Rusef sazişi "balanslı və uzunmüddətli",[53] Hindistanın baş naziri Narendra Modi isə sazişin iqlim ədalətini yüksək dəyərləndirib.[54][55] 2016-cı ilin oktyabrında saziş üçün tələb olunan imzalar toplandıqda ABŞ prezidenti Barak Obama: "Hər hədəfə çatsaq belə, getməli olduğumuz yerin yalnız bir hissəsinə çatacağıq"- deyə bildirib.[56] O, həmçinin qeyd edib ki, "Bu saziş iqlim dəyişikliyinin bəzi ən mənfi nəticələrinin qarşısını almağa və digər ölkələrə zamanla emissiyalarını azaltmağa kömək edəcəkdir".[56]

Keçmiş NASA alimi və iqlim dəyişikliyi üzrə aparıcı ekspert Ceyms Hansen, "vədlər" və ya məqsədlərə söykənən razılaşmanı müsbət qarşılamadığını bildirib, Paris danışıqlarını "heç bir hərəkət olmadan, sadəcə vədlər" ilə saxtakarlıq adlandırdı.[57] Bu istiqamətdə tənqidi görüşlər xeyli sayda idi.

Azərbaycanın sazişi imzalaması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Paris sazişi Azərbaycan tərəfindən 2016-cı ildə imzalanıb və təsdiq edilib. Lakin, Dünya Bankının Azərbaycanla bağlı hesabatında qeyd edilir ki, Azərbaycan bu anlaşmanın məqsədlərinə qoşulmasına baxmayaraq, hələlik xalis sıfır hədəfinə dair öhdəlik heç bir götürməyib. Bununla belə, ölkə 1990-cu illə müqayisədə istixana qazı emissiyalarını 2030-cu ilə qədər 35%, 2050-ci ilə qədər isə 40% azaltmaqla bağlı milli hədəflərini müəyyənləşdirib.[58]

Oktyabrın 18-i 2016-cı ildə Bakıda keçirilən "Dayanıqlı inkişaf üçün enerji" VII Beynəlxalq Forumundakı çıxışında Milli Məclis sədrinin müavini, təbii sərvətlər, enerji və ətraf mühit komitəsinin sədri Valeh Ələsgərov sazişin oktyabrın 28-də ölkə Parlamenti tərəfindən ratifikasiya olunaraq, qüvvəyə minəcəyini bildirib.[59]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Jepsen, Henrik; və b. Negotiating the Paris Agreement: The Insider Stories. Cambridge University Press. 2021. ISBN 978-1-108-88624-6.
  • Teske, Sven; və b. Achieving the Paris Climate Agreement Goals. Springer. 2019. ISBN 978-3-030-05842-5.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Sutter, John D.; Berlinger, Joshua. "Final draft of climate deal formally accepted in Paris". CNN. Cable News Network, Turner Broadcasting System, Inc. December 12, 2015. December 12, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 12, 2015.
  2. ↑ "Paris climate talks: France releases 'ambitious, balanced' draft agreement at COP21". ABC Australia. 12 December 2015. 2015-12-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-05.
  3. ↑ "175 стран подписали Парижское соглашение по климату". ТАСС. 2016-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-22.
  4. ↑ Doyle, Allister; Lewis, Barbara. "World seals landmark climate accord, marking turn from fossil fuels". Reuters. Thomson Reuters. 12 December 2015. 12 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 December 2015.
  5. ↑ 1 2 "Reference: C.N.464.2017.TREATIES-XXVII.7.d (Depositary Notification)" (PDF). United Nations. 8 August 2017. 15 August 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 14 August 2017.
  6. ↑ 1 2 "US makes official return to Paris climate pact". Associated Press. 19 February 2021. 19 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2021 – The Guardian vasitəsilə.
  7. ↑ Meinshausen, M. et al. Greenhouse gas emission targets for limiting global warming to 2 °C. Nature 458, 1158–1162 (2009)
  8. ↑ Carbon Tracker & The Grantham Research Instit — Unburnable Carbon 2013, p.11 (PDF) Arxivləşdirilib 2015-10-22 at the Wayback Machine
  9. ↑ Michael A. Clark, Nina G. G. Domingo, Kimberly Colgan, Sumil K. Thakrar, David Tilman. Global food system emissions could preclude achieving the 1.5° and 2°C climate change targets. 370 (Science). 2020-11-06. 705–708.
  10. ↑ Meinshausen, M. et al. Greenhouse gas emission targets for limiting global warming to 2 °C. Nature 458, 1158–1162 (2009)
  11. ↑ 1 2 "Paris Agreement, FCCC/CP/2015/L.9/Rev.1" (PDF). UNFCCC secretariat. 12 December 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 12 December 2015.
  12. ↑ "UN Climate Talks". Council of Foreign Affairs. 2021. 20 July 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2021.
  13. ↑ 1 2 Falkner, Robert. "The Paris Agreement and the new logic of international climate politics". International Affairs (ingilis). 92 (5). 2016: 1107–1125. doi:10.1111/1468-2346.12708. ISSN 0020-5850. 3 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2021.
  14. ↑ Klein, Richard J. T. "The Paris Agreement and the future of climate negotiations". Stockholm Environment Institute (ingilis). 7 December 2020. 18 July 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 July 2021.
  15. ↑ McGrath, Matt. "UN climate chief Christiana Figueres to step down". BBC News (ingilis). 19 February 2016. 29 December 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2021.
  16. ↑ Orangias, Joseph. "The Nexus between International Law and Science: An Analysis of Scientific Expert Bodies in Multilateral Treaty-Making". International Community Law Review. April 1, 2022. doi:10.1163/18719732-bja10068. hdl:1887/3765960.
  17. ↑ "UNFCCC:Ad Hoc Working Group on the Durban Platform for Enhanced Action (ADP)". 2 August 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 August 2015.
  18. ↑ "Article 20(1)" (PDF). UNFCCC.int. 17 November 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 17 November 2017.
  19. ↑ Yeo, Sophie. "Explainer: The adoption, signing and ratification of the UN climate deal". Carbon Brief (ingilis). 19 April 2016. 8 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 May 2021.
  20. ↑ McGrath, Matt. "Paris Climate Treaty: 'Significant step' as US and China agree to sign". BBC. 31 March 2016. 23 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 April 2016.
  21. ↑ Davenport, Coral. "Obama and President Xi of China Vow to Sign Paris Climate Agreement Promptly". The New York Times. 31 March 2016. 21 February 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  22. ↑ "'Today is an historic day,' says Ban, as 175 countries sign Paris climate accord". United Nations. 22 April 2016. 29 June 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 June 2017.
  23. ↑ "Paris Agreement Signature Ceremony" (PDF). UNFCCC. 22 April 2016. 16 May 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 April 2016.
  24. ↑ Yeo, Sophie. "Explainer: Paris Agreement on climate change to 'enter into force'". Carbon Brief (ingilis). 6 October 2016. 8 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 May 2021.
  25. ↑ "Information provided in accordance with paragraph 104 of decision 1 CP21 related to entry into force of the Paris Agreement (Article 21)" (PDF). UNFCCC. 21 February 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 April 2016.
  26. ↑ "Glossary of terms relating to Treaty actions". United Nations Treaty Collection (ingilis). 22 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 July 2021.
  27. ↑ Yeo, Sophie. "Explainer: Paris Agreement on climate change to 'enter into force'". Carbon Brief (ingilis). 6 October 2016. 8 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 May 2021.
  28. ↑ Schiermeier, Quirin. "Paris climate deal to take effect as EU ratifies accord". Nature. 4 October 2016. doi:10.1038/nature.2016.20735. 5 October 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 October 2016.
  29. ↑ "Paris climate deal: US and China formally join pact" Arxiv surəti 2 yanvar 2018 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2 yanvar 2018 at the Wayback Machine, BBC News, 3 September 2016 (page visited on 4 September 2016).
  30. ↑ "India Ratifies Landmark Paris Climate Deal, Says, 'Kept Our Promise'". 3 October 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 October 2016.
  31. ↑ "Each Country's Share of [[:Şablon:CO2]] Emissions". Union of Concerned Scientists. 24 November 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 June 2021.
  32. ↑ "On the Possibility to Withdraw from the Paris Agreement: A Short Overview". UNFCCC. 14 June 2017. 2 December 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 April 2021.
  33. ↑ World Resources Institute, 10 December 2010 "This Interactive Chart Shows Changes in the World's Top 10 Emitters" Arxiv surəti 14 mart 2021 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 14 mart 2021 at the Wayback Machine
  34. ↑ Dennis, Brady. "Trump makes it official: U.S. will withdraw from the Paris climate accord". The Washington Post. 9 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 December 2019.
  35. ↑ Schiermeier, Quirin. "The US has left the Paris climate deal – what's next?". Nature (ingilis). 4 November 2020. doi:10.1038/d41586-020-03066-x. PMID 33149315 (#bad_pmid). 18 July 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 July 2021.
  36. ↑ Medina, Daniella. "Biden plans 17 executive orders on student loans, wearing masks and more. See the list". The Tennessean (ingilis). 21 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 January 2021.
  37. ↑ "Paris Climate Agreement". WH.gov. The White House. 20 January 2021. 21 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 January 2021.
  38. ↑ "United States officially rejoined the Paris Agreement". Renewable Energy 2050. 20 February 2021. 20 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2021.
  39. ↑ 1 2 Volcovici, Valerie. "It's official: U.S. back in the Paris climate club". Reuters (ingilis). 19 February 2021. 20 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2021.
  40. ↑ Savaresi, Annalisa. "The Paris Agreement: a new beginning?" (PDF). Journal of Energy & Natural Resources Law. 34 (1). 2016: 16–26. Bibcode:2016JENRL..34...16S. doi:10.1080/02646811.2016.1133983. hdl:1893/24099. ISSN 0264-6811. 24 July 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 24 July 2021.
  41. ↑ Andrew Dessler; Edward A Parson. The Science and Politics of Global Climate Change: A Guide to the Debate. Cambridge University Press. 2020. 190–191. ISBN 978-1-316-63132-4.
  42. ↑ Robert Falkner. "The Paris Agreement and the new logic of international climate politics" (PDF). International Affairs. 92 (5). 2016: 1107–1125. doi:10.1111/1468-2346.12708. 30 October 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 15 July 2021.
  43. ↑ Andrew Dessler; Edward A Parson. The Science and Politics of Global Climate Change: A Guide to the Debate. Cambridge University Press. 2020. 28, 137–148, 175–179. ISBN 978-1-316-63132-4.
  44. ↑ Taraska, Gwynne. "The Paris Climate Agreement" (PDF). Center for American Progress. 15 December 2015. 18 November 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  45. ↑ 1 2 Sinha, Amitabh. "Paris climate talks: Differentiation of developed and developing stays, India happy". 14 December 2015. 20 September 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  46. ↑ Mogelgaard, Kathleen. "What Does the Paris Agreement Mean for Climate Resilience and Adaptation". World Resources Institute. 23 December 2015. 19 November 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  47. ↑ Morgan, Jennifer. "The Paris Agreement: Turning Point for a Climate Solution". World Resources Institute. 12 December 2015. 19 November 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  48. ↑ 1 2 Gomez-Echeverri, Luis. "Climate and development: enhancing impact through stronger linkages in the implementation of the Paris Agreement and the Sustainable Development Goals (SDGs)". Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences. 376 (2119). 2018: 20160444. Bibcode:2018RSPTA.37660444G. doi:10.1098/rsta.2016.0444. PMC 5897818. PMID 29610377.
  49. ↑ "Frequently Asked Questions". IPCC (ingilis). 2022-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-04.
  50. ↑ Schleussner, Carl-Friedrich. "The Paris Agreement – the 1.5 °C Temperature Goal". Climate Analytics (ingilis). 2023-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-29.
  51. ↑ Guibert, Christelle. "Laurent Fabius: 'Le vrai antidote au réchauffement, c'est l'application de l'Accord de Paris '" [The true antidote to warming is the application of the Paris Accord]. Ouest France (fransız). 8 December 2020. 7 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 December 2020.
  52. ↑ "Historic Paris Agreement on Climate Change – 195 Nations Set Path to Keep Temperature Rise Well Below 2 Degrees Celsius". UN Climate Change Newsroom. United Nations Framework Convention on Climate Change. 12 December 2015. 17 January 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 December 2015.
  53. ↑ Hulac, Benjamin. "Pollution from Planes and Ships Left Out of Paris Agreement". Scientific American (ingilis). 14 December 2015. 9 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 May 2021.
  54. ↑ Goswami, Urmi. "Paris COP21: Recognition of "common but differentiated responsibilities" key achievement of India". The Economic Times. 14 December 2015. 15 July 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2021.
  55. ↑ Taylor, Matthew. "Paris climate deal provides 'best chance we have' of saving the planet". The Guardian. 13 December 2015. 13 July 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2021.
  56. ↑ 1 2 "A sweeping global climate change agreement was ratified on Wednesday". NBC News. 5 October 2016. 5 October 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 October 2016.
  57. ↑ Milman, Oliver. "James Hansen, father of climate change awareness, calls Paris talks 'a fraud'". The Guardian. London, England. 12 December 2015. 14 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 December 2015.
  58. ↑ "COP29 öncəsi: Azərbaycanda istixana qazı emissiyaları ilə bağlı göstəricilər necə dəyişib?" (az.). https://www.faktyoxla.info. 1 fevral, 2024. Archived from the original on 2024-09-25. İstifadə tarixi: 25 sen 2024.
  59. ↑ "Paris Sazişi oktyabrın 28-də Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya olunacaq və qüvvəyə minəcək" (az.). https://azertag.az. 18 oktyabr, 2016. Archived from the original on 2017-04-28. İstifadə tarixi: 25 sen 2024.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]