Qafqaz xalqları

Antropoloji tərkibi

Qafqaz xalqları morfoloji quruluşlarında Əşrəf irqinin əlamətləri müşahidə olunan noqaylar, habelə Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalından sonra buraya köçürülən ruslar istisna olmaqla böyük ağ irqin cənub qoluna aid olunurlar. Morfoloji baxımdan Qafqaz xalqları arasında kəskin fərqlərin olmaması, ayrı–ayrı antropoloji tiplərin daha geniş təsnifatına və səciyyələndirilməsini çətinləşdirir.

XX əsrin 50–ci illərindən başlayaraq Qafqaz xalqlarının antropoloji cəhətdən öyrənilməsi geniş vüsət alsa da keçmiş SSRİ–də bütün elmlər kimi antropologiya elmi də mövcud siyasi doktrinadan asılı olduğundan bu sahədə xeyli yanlışlıqlara yol verildi. Rejimin vahid sovet xalqı yaratmaq istəyi nəticəsində Qafqazda, xüsusilə də onun şimal hissəsində antropoloji baxımdan bir–birlərindən kəskin şəkildə fərqlənən xalqlar eyni adla çağrılmağa və onlar arasındakı bu fərqliliklərin, sözün əsl mənasında "malalanmasına" başlanıldı. Obyektiv tədqiqatlar isə göstərir ki, məsələn ümumi adlar (ləzgi, avar, dargin, lak) altında birləşdirilən Dağıstan Respublikasında yaşayan xalqlar arasındakı morfoloji fərqlər, Oğuz irqinin şərq (türkmənlər) və qərb (Azərbaycan türkləri ) qolları arasındakı fərqliliklərdən daha çoxdur.

Böyük Qafqaz dağlarının şimalında, Qara dəniz sahillərindən Xəzər dənizi sahillərinə qədər uzanan ərazidə yaşayan Şimali Qafqaz xalqları III saç örtüyünün gur inkişafı, dodaqlarının nazikliyi, başlarının enlilik diametrinin böyüklüyü, burunlarının nazikliyi (leptoriniya) və əyriliyi ilə seçilirlər. Bu əlamətlər Şimali Qafqazın şərq və qərb hissələrinə görə dəyişilir. Qərbdə adıgey xalqları (şapsuqlar, abxazlar və s.), şərqdə isə Dağıstan xalqları (avarlar, darginlər, ləzgilər) məskunlalmışlar. Qərb qrupları şərqdəkilərdən uzunbaşlılıqları, başlarının daha az enliliyi, baş göstəricisinin kiçikliyi daha düz burunluluqları, IIIsaç örtüyünün daha az inkişafı, daha ucaboyluluqları, qaragözlülüklərilə seçilirlər. Qərb qrupunda I, şərqlilərdə isə II qan qrupu üstünlik təşkil edir. Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsində qərbdən şərqə doğru baş göstəricisi artır. Belə ki, bu göstərici Zelençuq adıgeylərində 82,8, Beştau kabardinlərində 83,1, qaraçaylılarda 85,1, balkarlarda 84,6, osetin 84, inquşlarda 84,3, çeçenlərdə 85,6–a bərabərdir. Lakin başın diametri bu dəyişkənliklə uzlaşmır. Belə ki, Terekətrafı bölgənin osetinləri və inquşlarında başın uzunluğu adıgeylərlə, eni isə Dağıstan əhalisinkinə bənzyir. Bu bölgənin əhalisi həm də bütün Qafqazda öz ucaboyluluqları ilə seçilirlər.

Terek qrupunu qərblilərlə gözlərinin açıqrəngliliyi, şərqlilərlə əyriburunluluğu yaxınlaşdırır. Morfoloji baxımdan çeçenlər də Terek tipinə uyğun gəlsə də bu qrupdan göygözlülükləri, əyriburunluluqları,üçüncü saç örtüyünün zəif inkişafı ilə seçilir. Bu xüsusiyyətləri nəzərə alan V.V.Bunak çeçenləri və ona qonşu xevsur, habelə Dağıstan xalqlarını arqun antropoloji tipinə aid edir. Cənubi Qafqazın qərbində yaşayan gürcü əhalisi də Terek tipinə aid olunur. Bu bölgənin əhalisi Şimali Qafqaz xalqlarından qismən braxikefal, ortaboylu, qaraşın, naziksifət, əyriburun, III saç örtüyünün gur inkişafı ilə fərqlənirlər.

Şimali Qafqazda olduğu kimi Gürcüstan ərazisində də şərqə doğru getdikcə braxikefallıq, enlisifətlilik artır. Qərb gürcüləri (quriyalılar, meqrellər, lazlar, çanlar) şərqlilərdən (kartalinlər, kaxetinlər) həm də I qan qrupuna aid olunmaları ilə fərqlənirlər. Coğrafi baxımdan ortalıq mövqedə dayanan imerlər qan qrupuna və piqmentasiyaları ilə qərb gürcülərinə, III saç örtütüyünün inkişafına görə isə şərq gürcülərinə bənzəyirlər. V.V.Bunak, ümumiyyətlə gürcüləri 3 tipə ayırır:

1. qərb, yəni Aşağı Rion
2. şərq, yəni Liaxvo-Alazan
3. mərkəz, yəni Kviril

Dağ gürcüləri (xevsurlar, moxevlər, svanlar) həm şərq, həm də qərb gürcülərdən sarısaçlılıqları, göygözlülükləri ilə ucaboyluluqları ilə seçilirlər.

Asiyanın müxtəlif ölkələrindən, xüsusilə İran və Türkiyədən köçürülən ermənilər isə antropoloji cəhətdən yekcins deyillər. Məsələn, Qarabağın erməni qrupları Gümrü ermənilərindən dodaqlarının qalınlığı, boylarının balacalığı, baş ölçülərinin kiçikliyi, daha naziksifətliliklərilə seçilirlər.

Azərbaycan türkləri isə antropoloji ədəbiyyatda Kaspi tipinə aid olunurlar. Böyük ağ irq daxilində Kaspi qrupuna mənsub topluluqların yeri hələ də tam müəyyənləşdirilməmişdir. Görkəmli antropoloqlarından olan Fişer 1923–cü ildə Azərbaycan türklərini və türkmənləri oriental (Şərq) irqə daxil etmişdir. Sovet antropoloqları arasında isə bu məsələ uzun zaman mübahisə obyekti olmuşdur. Belə ki, Yarxo, Roqinski, Levin və Abduşelişvili Kaspi tipini Şimali Hindistan və Orta Asiya xalqlarının mənsub olduqları antropoloji tiplərlə yaxınlaşdırmağa səy göstərmiş, Q.F. Debets isə Kaspi tipini Ön Asiya kiçik irqinə daxil etmişdir. Debetsə görə azərbaycanlıların və türkmənlərin fiziki tipləri onları Qazaxıstan və Altayın qədim əhalisindən daha çox Ön Asiya və Aralıq dənizi sahillərinin əhalisi ilə qohumlaşdırır. Onun fikrini müdafiə edən Oşanin Kaspi tipini Ön Asiya kiçik irqinin uzunbaş modifikasiyası kimi təqdim etmişdir. Çeboksarovun irqi təsnifatında isə Kaspi tipi Aralıq dənizi – Balkan irqinə daxil edilmişdir. Bu məsələ ilə bağlı daha ziddiyyətli mövqe V.V.Bunaka məxsusdur. 1951–ci ildə, görünür daha çox baş göstəricilərini nəzərə alan alim Kaspi tipini Pont tipi ilə birlikdə Aralıq dənizi kiçik irqinə aid etmişdi. Sonrakı araşdırmalarında isə Bunak Kaspi tipini L.V. Oşanin tərəfindən Mavərənnəhr, Yarxo tərəfindən isə Pamir–Fərqanə tipi adlandırılan antropoloji tiplərlə yaxınlaşdırmışdır. Bu müəlliflərin işlətdikləri terminlərin ("Şərq", "Şərqi Aralıq dənizi", "Xorasan", "Kaspi" və s.) özlərində də müəyyən ziddiyyət vardır. Bu terminlər etnik deyil, daha çox coğrafi təsnifata əsaslanır. Bu irqi tipə aid edilən Azərbaycan türkləri və türkmənlər mənşə baxımından da eyni kökdən – Oğuzların törəmişlər. Buna görə də, eyni antropoloji irqi əlamətlər kompleksinə sahib olan iki qardaş xalqların mənsub olduqları irqi tipi Oğuz tipi adlandırmaq daha düzgün olardı. Orta əsr ərəb tarixçiləri oğuzların Xilafət ərazisində yaşayan digər xalqlardan öz uzunbaşlılıqları (dolixokranlılıqları) ilə seçildiklərini xüsusi olaraq vurğulayırlar. X yüzillikdə də oğuzlar Mavərənnəhr və Farsistanın yastıbaş əhalisindən başlarının uzunluğuna görə seçilirdilər. Paleoantropoloji materiallar Afanasyevo və Andronovo mədəniyyətinin qurucularının Oğuz tipinə aid olunduqlarını sübut edir. Azərbaycanda isə Oğuz (Kaspi) tipinin ilkin variantı orta daş dövrünə aid olunan Qobustandan aşkar edilmiş uzunbaş (dolixokran) kəllə hesab oluna bilər. Orta daş dövrünün Qobustan adamı Oğuz antropoloji tipinə uyğun əlamətlərə – uzun başa, nazik sifət və burun göstəricilərinə malik olması bu nəticəyə gəlməyə imkan verir. Əlamətlərin bu cür kombinasiyası bütün Qafqaz və Ön Asiya ərazilərindən aşkar edilmiş paleoantropoloji tapıntılar üçün də xarakterikdir.

Oğuz tipi cənubdan Xəzər dənizinin düzənlik və dağətəyi sahilləri ilə Dağıstan, Samur və Çıraxqala çayı vadilərinə də yayılmışdı. Belə ki, morfoloji əlamətlərin Oğuz tipinə uyğun kombinasiyası ləzgidilli qruplar və kumıklar arasında da geniş yayılmışdır. Antropoloqların əksəriyyəti Oğuz adlandırdığımız, ensiz sifətli, uzunbaşlı antropoloji tipin Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada qədim dövrlərdə çox geniş yayılması, eyni zamanda bu regionda təşəkkül tapdığı qənaətinə gəlmişlər.

Cənubi Qafqazın əldə edilən paleoantropoloji materiallarn əksəriyyəti öz morfoloji xüsusiyyətlərinə görə Oğuz (Kaspi) tipinə uyğundurlar.

Cənubi Qafqazda yaşayan irandilli etnik qruplar da ermənilər və gürcülər kimi antropoloji cəhətdən yekcins deyillər. Məsələn, V.V.Bunaka görə tatların bir qismi ləzgilərin də daxil olduqları samur tipinə aid edildikləri halda, Abşeron tatları baş ölçülərinə görə daha çox Azərbaycan türklərinə bənzəyirlər. Güney Azərbaycanın Maku şəhəri ətrafından Alagöz yaylaqlarının yamaclarına köçürülən yezidi kürdlər də antropoloji baxımdan Azərbaycan türklərindən o qədər də fərqlənmir və V.V. Bunak tərəfindən müəyyənləşdirilmiş Elbrus tipinə aid edilirlər. Azərbaycan Respublikasının cənub–şərqində məskunlaşmış talışlar antropoloji baxımdan bir–birlərindən xeyli fərqlənirlər. Belə ki, Astara rayonunun talışları daha braxikefal olduqları halda, Lerik rayonunun talışları mezokefaldırlar. Ümumiyyətlə, talışlar Cənubi Qafqazın digər braxikefal qruplardan burunlarının daha düz və sifətlərinin ensizliliklərilə seçilirlər.

XX əsrdə mövcud olmuş Sovet xalqı nəzəriyyəsi digər SSRİ xalqları kimi Qafqaz xalqlarına da çox ziyan gətirmiş, bu xalqların bəzi adət-ənənələrinin ləğv olunması, yaxud unudulması ilə nəticələnmişdir^[1]