Risksiz faiz dərəcəsi

Risksiz faiz dərəcəsi (risksiz gəlir dərəcəsi) — müəyyən müddət ərzində maliyyə itkiləri riski olmayan hipotetik investisiya layihəsinin gəlirlilik dərəcəsi.^[1] Risksiz faiz dərəcəsi heç bir risk olmadan əldə edilə bildiyi üçün, hər hansı bir risk dərəcəsinə malik olan hər hansı digər investisiya, onu investor üçün cəlbedici etmək üçün daha yüksək gəlir dərəcəsinə malik olacaqdır.

Praktikada risksiz faiz dərəcəsini tapmaq üçün risksiz istiqraz seçilir, yəni defolt riski əhəmiyyətli ola bilməyəcək qədər aşağı olan hökumət və ya orqan tərəfindən buraxılan istiqraz.

Hazırda risksiz faiz dərəcəsinin müəyyən edilməsində fikir ayrılıqlarının olması səbəbindən onun ölçülməsi ilə bağlı vahid konsensus mövcud deyil^[2].

Nəzəri risksiz faiz dərəcəsinin şərhlərindən biri İrvinq Fişerin The Theory of Interest (1930) kitabında təsvir etdiyi inflyasiya gözləntiləri konsepsiyası ilə bağlıdır ki, bu da valyuta saxlamağın nəzəri xərcləri və faydalarına əsaslanır. Fişer modelində bir-birini kompensasiya edən iki növ hərəkət kimi təsvir edilmişdir:

• Pul kütləsinin gözlənilən artımı investorların gələcək gəlirləri cari istehlakdan üstün tutmasına səbəb olmalıdır.
• Məhsuldarlığın gözlənilən artımı investorların gələcək gəlirləri cari istehlakdan üstün tutmasına səbəb olmalıdır.

Risksiz dərəcə müsbət və ya mənfi ola bilər və praktikada gözlənilən risksiz dərəcənin işarəsi müəyyən edilmiş institusional qaydaya əsasən əldə edilir – Tobinin Money, Credit and Capital kitabında təsvir etdiyi arqumentə bənzər. İstehsal qərarlarının və nəticələrinin qeyri-mərkəzləşdirildiyi və proqnozlaşdırılması çətin olan endogen pul təklifi olan bir sistemdə belə bir təhlil risksiz faiz dərəcəsinin birbaşa müşahidə olunmadığı konsepsiyasına dəstək verir.

Buna baxmayaraq, bu konsepsiyanın tərəfdarlarının pul emissiyasının dəyərini müsbət bir şey kimi qiymətləndirdiklərini görmək olar. Bu, maddi nəticələri Adam Smit tərəfindən “Xalqların sərvəti” əsərində^[3] təsvir edilmiş əməyin ixtisaslaşmasını təmin etmək üçün bir növ (kredit) valyutaya əməli ehtiyacla bağlı ola bilər. Bununla belə, Smit arzu olunan əmək ixtisası səviyyəsi üçün “yuxarı həddi” təmin etmir və onun milli və beynəlxalq səviyyədə təşkili mexanizmini tam nəzərdən keçirmir.

Alternativ (daha az yayılmış) tərif ondan ibarətdir ki, risksiz tarif istehlakçı qrupunda təmsil olunan işçilərin vaxta üstünlük verməsidir. Lakin bu halda risksiz nisbət birbaşa müşahidə oluna bilməz.

Üçüncü şərh (həmçinin daha az inkişaf etmiş) alıcılıq qabiliyyətini saxlamaq əvəzinə, təmsilçi investorun əmək haqqını saxlamaq üçün risksiz investisiya tələb etməsidir.

Bu konsepsiyanın müəyyən edilməsində nəzəri qeyri-müəyyənlikləri nəzərə alaraq, praktikada bu sahənin mütəxəssislərinin əksəriyyəti risksiz dərəcənin hansısa təxmini göstəricisindən və ya nəzəri cəhətdən risksiz faiz dərəcəsi və bəzi müflisləşmə riskini özündə birləşdirən bəzi müqayisəli dərəcələrdən istifadə edirlər^[4]. Bununla belə, bu yanaşmada bəzi mübahisəli məsələlər var ki, onlar növbəti bölmədə müzakirə olunacaq.

Daxili qısamüddətli dövlət istiqrazlarının gəlirliliyi risksiz faiz dərəcəsi üçün yaxşı bir göstəricidir. İnvestisiya təhlilində risksiz gəlir dərəcəsi kimi ABŞ Xəzinədarlığının kupon istiqrazlarının uzunmüddətli gəliri istifadə olunur. Ənənəvi olaraq, dövlət istiqrazları dövlət istiqrazının yerli sahibi üçün nisbətən risksizdir, çünki tərifinə görə, defolt riski yoxdur — istiqraz dövlət istiqrazının başqa formasını (yəni, yerli valyuta) buraxmaqla geri qaytarıla bilən dövlət istiqrazının formasıdır. ^[5] Bununla belə, hələ də dövlət kreditlərinin ödənilməməsi halları var. Bu cür istiqrazlarla bağlı başqa bir problem kupon ödənişli istiqrazlarla bağlıdır, çünki investor yenidən investisiya edilmiş kuponlardan gəlirliliyi əvvəlcədən bilmir (və nəticədə gəlir risksiz ola bilməz).

Hökumətin öhdəliklərini ödəmək üçün daha çox pul buraxması riski də var ki, bu da valyutanın dəyərini aşağı sala bilər.

Bundan əlavə, dövlət istiqrazının xarici sahibi üçün risk var, çünki sahibi yerli sahibinin tələb etdiyi kompensasiya ilə yanaşı, mümkün məzənnə dəyişikliyinə görə də kompensasiya tələb edir. Risksiz faiz dərəcəsi nəzəri olaraq hər hansı müflisləşmə riskini istisna etməli olduğundan, bu o deməkdir ki, xarici sahibin saxladığı borc öhdəlikləri üzrə gəlir risksiz dərəcəsin hesablanması üçün əsas ola bilməz.

Yerli və xarici sahiblər üçün dövlət istiqrazları üzrə tələb olunan gəlirliliyi beynəlxalq dövlət istiqrazları bazarında fərqləndirmək mümkün olmadığından dövlət kreditləri üzrə gəlirlilik risksiz faiz dərəcəsinin yaxşı göstəricisi ola bilməz.

Risksiz faiz dərəcəsinin alternativ qiymətləndirilməsi də banklararası faiz dərəcəsi ola bilər. Bunun səbəbi, bankların pul orqanlarının son instansiya kreditoru rolu ilə dəstəklənən gizli zəmanətə malik olmasıdır. (Endogen pul emissiyası olan bir sistemdə özəl agentlər monetar orqanlar, eləcə də mərkəzi bank ola bilər^[6]) Lakin, banklararası kredit faizində müflisləşmə riski varsa, pulsuz gəlir dərəcəsi riski əks etdirə bilməz.

Risksiz faiz dərəcəsi kapital aktivlərinin qiymətqoyma modelinə əsaslanan müasir portfel nəzəriyyəsində çox vacibdir. Bu modeldə çoxlu qeyri-dəqiqliklər var ki, bunlardan ən əsası faydalılıq təsvirinin səhm tutmaqdan gözlənilən orta səviyyəyə qədər azaldılması və portfel gəlirlərinin dəyişməsidir. Reallıqda, Robert Şillerin Səhm Qiymətləri və Sosial Dinamikada^[7] təsvir etdiyi kimi, səhmə sahib olmaqdan başqa bir fayda ola bilər.

Risksiz dərəcə həm də qiymət seçimləri üçün Blek — Şoulz modeli və Şarp əmsalı kimi maliyyə hesablamalarında zəruri girişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi maliyyə və iqtisadi nəzəriyyələr bazar iştirakçılarının risksiz faizlə borc ala biləcəyini güman edir; praktikada az sayda borcalanın risksiz faizlə vəsait əldə etmək imkanı var.

Risksiz gəlir dərəcəsi kapital hesablamalarının dəyərinin əsas elementidir, məsələn, kapital aktivlərinin qiymət modelində kapitalın dəyəri. Riskli kapitalın dəyəri risksiz gəlir dərəcəsinin və müəyyən risk mükafatının cəmidir.