Faiz riski

Faiz riski və ya faiz dərəcəsinin riski (ing. Interest rate risk)  — faiz dərəcələrinin əlverişsiz dəyişməsi nəticəsində maliyyə itkiləri (zərərləri) riski (mümkünlüyü). Faiz riski tələb və öhdəliklərin tələb (ödəniş) şərtlərinin uyğunsuzluğu, habelə tələblər və öhdəliklər üzrə faiz dərəcələrinin qeyri-bərabər dərəcədə dəyişməsi ilə bağlı ola bilər.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, sabit gəlirli maliyyə alətlərinin bazar dəyəri (məsələn, daimi kuponlu istiqrazlar) bazar gəlirlilik dərəcələrinin artması ilə azalır və onların azalması ilə artır. Və bu asılılıq nə qədər güclüdürsə, istiqrazın müddəti də bir o qədər uzundur (daha doğrusu, müddəti). Bəzi bazar dərəcələrinə bağlanmış üzən məzənnəli maliyyə alətləri birbaşa bu bazar dərəcələrindən asılıdır - dərəcələrin artması ilə alətin özünün rentabelliyi artır və əksinə, şirkətin gəlir və xərclərinə birbaşa təsir göstərir, bu alətdəki mövqedən asılı olaraq. Bəzi alətlər üçün emitentin əvvəlcədən müəyyən edilmiş vaxt çərçivəsində faiz dərəcələrinə yenidən baxa biləcəyi gələcəkdə qeyri-müəyyən dərəcə də ola bilər ki, bu da daha böyük faiz dərəcəsi riskləri yaradır.

Faiz dərəcəsinin riski, itkilərin maliyyə hesabatlarında rəsmi şəkildə əks olunmamasına baxmayaraq, bazar qiymətləri olmayan alətlər üçün də mövcuddur (məsələn, adi bank kreditləri və depozitlər üçün). Sabit bir faiz dərəcəsi ilə uzunmüddətli kredit verərkən risk, bazarda kredit faizlərinin artması ilə mənfəət itkisinin olmasıdır, çünki əvvəllər uzun müddətə verilmiş kredit üçün tələblər ortaya çıxır. bazar gəlirindən az olması (əgər borcalan krediti qaytarıbsa, o zaman bu məbləği eyni kredit riski səviyyəsində daha yüksək faizlə yenidən vermək mümkün olardı).

Faiz dərəcəsinin riskini təhlil edərkən, yalnız faiz dərəcələrində mümkün ümumi sürüşməni deyil, həm də gəlir əyrisinin formasının dəyişməsini nəzərə almaq lazımdır. Məsələn, ümumi likvidlik böhranı zamanı məhz qısamüddətli dərəcələr uzunmüddətli olanların bir qədər artması ilə kəskin şəkildə yüksələ bilər.

GAP təhlili faiz dərəcəsi riskini ölçmək üçün ən çox yayılmış üsullardan biridir. Boşluq (boşluq) hər bir zaman intervalı üçün müəyyən edilmiş faiz dərəcələrindəki dəyişikliklərə həssas olan maliyyə alətlərindəki uzun mövqelərin cəmi ilə qısa mövqelərin cəmi arasındakı fərqdir. Boşluğu nisbi ifadələrlə də hesablamaq olar: hər bir vaxt intervalında hesablama metodu ilə hesablanmış aktivlərin məbləğinin öhdəliklərin məbləğinə nisbəti kimi, həmçinin hər bir zaman intervalında hesablama metodu ilə hesablanır^[1].

GAP ölçüsü (müsbət və ya mənfi ola bilər) faiz dərəcələrinin dəyişməsi nəticəsində kredit təşkilatının xalis faiz gəlirində mümkün dəyişikliyi təhlil etməyə imkan verir. Bu təsir fərqin mütləq dəyərinin və faiz dərəcələrində gözlənilən dəyişikliyin məhsulu kimi hesablanır. Boşluq nə qədər böyükdürsə, kredit təşkilatı faiz dərəcələrinin dəyişməsi nəticəsində itki riskinə məruz qalır. Müsbət boşluq ilə (faiz dərəcələrindəki dəyişikliklərə həssas olan aktivlər (uzun mövqe) faiz dərəcələrindəki dəyişikliklərə həssas olan öhdəlikləri (qısa mövqe) üstələyir) xalis faiz gəliri faiz dərəcələri yüksəldikdə artacaq və faiz dərəcələri azaldıqda azalacaq. Mənfi boşluq (faiz dərəcələrindəki dəyişikliklərə həssas olan aktivlər, faiz dərəcələrindəki dəyişikliklərə həssas olan öhdəliklərdən az) ilə xalis faiz gəliri faiz dərəcələri azaldıqda artacaq, faiz dərəcələri yüksəldikdə isə azalacaq.

GAP təhlilinin bir hissəsi kimi kumulyativ (müəyyən dövr üçün) boşluğun dəyəri də hesablanır. Kumulyativ boşluq adətən bir il ərzində hesablanır.

Dünya təcrübəsində hesab olunur ki, ilin sonunda məcmu fərqin (GAP nisbəti) nisbi dəyəri 0,9-1,1 arasında dəyişərsə, faiz dərəcəsi riskinin səviyyəsi kredit təşkilatının maliyyə sabitliyinə təhlükə yaratmır^[2].

Dürasiya metodu sabit gəlirli alətlərə tətbiq edilir. Hesablamanın asanlığı üçün müddət əvəzinə tez-tez dəyişdirilmiş müddət istifadə olunur. Faiz dərəcəsinin mümkün dəyişməsi ilə alətin dəyişdirilmiş müddətinin məhsulu alətin dəyərində mümkün azalma (artım) şəklində faiz dərəcəsi riskinin qiymətləndirilməsini verir. Normal müddət vəziyyətində loqarifmik sürətin dəyişməsinə vurmaq lazımdır.

Maliyyə alətinin aid olduğu hər bir zaman intervalı üçün sabit həssaslıq əmsallarından istifadə edən sadələşdirilmiş müddət metodundan da istifadə olunur. Bu həssaslıq faktorları əslində müəyyən fərziyyələr əsasında əldə edilmiş müəyyən bir zaman intervalı üçün müddətin bəzi təxminlərini təmsil edir. Həssaslıq əmsalları Bazel Komitəsi tərəfindən qiymətləndirilir^[3].