Yurisdiksiya
Yurisdiksiya (lat. jurisdictio – mühakimə üsulu, jus – hüquq, səlahiyyət, dico – deyirəm) — dövlət orqanının səlahiyyətlərinə aid olan hüquqi sfera. Hakimiyyət orqanlarının və bütövlükdə dövlətin səlahiyyətlərinə aid olan məsələlərin məcmusu dövlətin yurisdiksiyası sayılır. Həmin səlahiyyətlər isə qanunlar və digər hüquqi aktlarla müəyyənləşdirilir. Öz yurisdiksiyası çərçivəsində dövlətin bu və ya digər faktlara hüquqi qiymət vermək, hüquqi mübahisələri və məsələləri həll etmək səlahiyyəti olur.
ABŞ kimi federasiyalarda yurisdiksiyaların əhatəsi yerli, ştat və federal səviyyədə təsbit olunur.
Eksterritorial yurisdiksiya
Eksterritorial yurisdiksiya — hökumətin öz hakimiyyətini sərhədlərindən kənarda həyata keçirmək imkanı.
Məhdud yurisdiksiya
Məhdud yurisdiksiya və ya xüsusi yurisdiksiya — məhkəmənin yalnız müəyyən məsələlər üzrə, məsələn, müflisləşmə, ailə hüququ və s. məsələlər üzrə yurisdiksiyaya malik olmasını bildirir.
Ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələrdən fərqli olaraq, məhdud yurisdiksiyalı məhkəmələrə konstitusiya və ya qanunla belə səlahiyyətlər verilir. Məhdud yurisdiksiyalı məhkəmələr baxılan iş üzrə xüsusi səlahiyyətli məhkəmə olduqlarını göstərməlidirlər. Bunun əksinə, ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələrin isə yalnız şəxsə görə yurisdiksiyalarının olduqlarını sübut etmələri kifayət edir.
Universal yurisdiksiya
Universal yurisdiksiya — cinayətin törədildiyi yerdən və təqsirləndirilən şəxsin və ya zərər çəkmiş şəxsin vətəndaşlığından asılı olmayaraq şəxslərin mühakimə olunmasına və cəzalandırılmasına dair dövlətin səlahiyyətlərini nəzərdə tutan ərazilərdən kənar cinayət yurisdiksiyasının növlərindən biridir. Bu növ səlahiyyət səlahiyyətləri əsasən cinayət təqibinə məruz qalması bütün beynəlxalq ictimaiyyət üçün "universal" maraq kəsb edən cinayətlərin xarakterinə əsaslanır.
Universal yurisdiksiya prinsipinin müstəsna təbiəti bu elementlərdən biri ilə yurisdiksiyanı həyata keçirən dövlət arasında heç bir əlaqənin olmamasıdır. Xüsusiyyətini nəzərə alaraq, yalnız əhəmiyyətinə görə istənilən dövlət tərəfindən mühakimə oluna və cəzalandırıla bilən məhdud bir sıra cinayətlərlə əlaqələndirilir. Əgər əvvəllər bu yurisdiksiyanın əsasları yalnız kiçik hallarda istifadə olunurdusa, son illərdə rolu inanılmaz dərəcədə artmışdır.
Universal yurisdiksiya altındakı cinayətlərin əksəriyyəti, dünya ictimai asayişini pozaraq beynəlxalq hüququn müvəqqəti normalarının (jus cogens) pozulmasına səbəb olur: soyqırım, insanlığa qarşı cinayətlər, müharibə cinayətləri, işgəncə və beynəlxalq terror aktları. Ağır beynəlxalq cinayətlər törətmiş şəxslərin cinayət təqibi üçün mümkün hüquqi əsas kimi ümumdünya yurisdiksiyası həm beynəlxalq müqavilə sənədlərində (xüsusən 1949-cu il Cenevrə Konvensiyaları), həm də milli qanunvericilikdə (məsələn, Alman Cinayət Məcəlləsi) təmin edilmişdir. 26 iyun 2002-ci il tarixli Beynəlxalq Qanuna (alm. Völkerstrafgesetzbuch) qarşı.
Ümumdünya yurisdiksiyasının nəzəri əsaslarının qeyri-müəyyənliyi yeni doktrinada daha ifadəli görünür.