сущ.; -у, -а; -ар, -ари, -ара 1) алемда чилиз къаншар тир пай. Садлагъана башламишай гужлу сел садлагъана хкякъни хьувуна. Алахъна. РагъэкъечӀдай патай цавун тагъдиз цаварин гуьзел яргъи руш пайда хьана. А. И. Самур. На лугьуди, циф алачир цавай цӀайлапан ягьна. Цаву къати ванер авуна. Дурнайрин цӀиргъ физва цавай, Сифте дурна секин я. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 2) шиир, гзафв. кьадарда. Аллагь. Цавари чаз къисметнач таниш хьун, Ам хивемай залан тир пар хьана. М. Б. КӀватӀиз тахьай гад.
* цав кьакьан я, чил - кӀеви мисал 'санихъайни са куьмек авач', 'гьал хъсанардай са рехъни авач' - манадин мисал. Пашман я зи чӀулав гуьгьуьл, Кьакьан я цав, кӀеви я чил. Е. Э. Акваз кӀан я. Хьанач жаваб ийир са кьил, Ви гьарайдихъ агакьнач гъил, - Цав кьакьан яз, кӀеви яз чил, Жагъанач фир макан, наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ.
* цав кӀурарив ягъун гл., ни къалурзавай меслят, лугьузвай гаф инкар авун. \[Гьуьруьханум\]. - Аквазвани, аквазвани? Чна гаф лагьайла, ибуру цав кӀурарив язава. З. Э. Гуьлзада. Синоним: кӀурар хкадарун.
* цавай аватай хьиз нар. эсиллагь хабар авачиз. Синонимар: бейхабардаказ, бейхабардиз.
* цавай аватна < тум галатна > гъиле гьатун гл., вуч нин зегьмет чӀугун тавуна са затӀ жагъун. Вири чна авуна кӀани крар я. Цавай аватна гъиле гьатдай затӀни авайди туш. З. Э. Йифен тӀурфан. Йоъ! Я хвайди, бес недачни! Цавай аватна, тум галатна, сиве гьатдач гьа! Зун иниз са кьас фуаз чара ийиз атанвайди я. З. Э., Б. Айдаев. Къазимегьамед.
* цавай аватуй, сиве гъатуй! мисал са зегьметни чӀугун тавуна, хъсан нетижаяр кӀанзавайди айибдайла, ишлемишдай мисал. 1973 - йисуз республикадин Илимрин Академиядин Географиядин Институтда топорнимар чирдай отдел кардик кутуна. Амма ана кьилди лезги топонимар ахтармишдай ксар авач. Гьавиляй, Дагъустанда хьиз, Азербайжандани чи чкайрин тӀварар ахтармишун гзаф четин я. ЯтӀани гъилер хъуьчӀуьк кутуна, "цавай аватуй, сиве гьатуй" лагъана виже къведач. М. М. Чи чкайрин тӀварар.
* цавай цӀай къвайитӀани кӀус лугьузвай фикирдин гужлувал артухардай ибара. Дуьнья са пад хьайитӀани, Цавай цӀаяр къвайитӀани, Чил кьве патахъ хьайитӀани, Зун жеда вахъ галаз, яр. А. С. Ашукь хьанва зун.
* цав(ар) кӀуру ягъун гл., ни алакь тийидай крар, амалар ийиз алахъун. Цавар кӀурув ядач за гьич, Геж акъатай жуьжеди хьиз. С. А. За инсандал ийидач хъвер
* цавар чилер рах., сущ. алем. Дар ийимир заз икьван цавар-чилер. Е. Э. Яр.
* цаварай (цавай) рахун рах., гл., вуж гьакъикъатдив кьан тийидай ихтилатар авун, кьилиз акъат тийир, масад рази тежер тӀалабунар авун. \[Мердан\]. - Вун акьван цаварай рахамир. Артух-эксик лугьумир. Гьа са кьве виш манат пулни, амай затӀар гьа куьне лагьайвал хьуй. Гь. Гь. Адетдин къармахра. \[Мердан\]. Фейи жуьмядиз агъа магьледа авай карчиди дагурай итимар гьакӀа дахкурна, руш тагана. Абурун чӀалариз килигайла, Къурбан лап цаварай рахана лугьуда. Гъ. Гь. Адетдин къармахра. Рахамир вун акьван цавай, Къведа лугьуз жуван сивяй, Гахце на зи никягьдавай Къанни цӀуд манат, гуьзел яр. С. С. Гъуьлуьнни папан гьуьжет. Курхуьруьнви рахад цавай, жузадай гаф: «Вун гьинавай?». С. С. Куьредин цӀерид хуьр.
* цаварал Аллагь, чилерал вун < ала > мисал 'за ийизвай тавакъудиз куьмекдайди, Аллагьдилай алатайла, са вун я' манадин мисал. Цаварал Аллагь, чилерал вун ала. Худади вичи вун чи кьилелай кими тавурай. Кьил некягъай кӀанзава, чан малла Эфенди. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. - Цаварал Аллагь, чилерал вун, зи баладин язух ша. А. И. Самур.
* цаварал руьгь рахкурун гл., ни, нин рекьин. Язух ша ваз, руьгь рахкурмир цаварал... Е. Э. Зун атана.
* цавариз акъатун рах., гл., вуж ажугълувилин, наразивилин гьерекатар, гафар-чӀалар авун. \[Гьуьруьханум\]. - Чна, кьисмет хьайитӀа, гуда лагьайди я. Вун цавариз акъатмир. Чна са гаф лагьайла, къужадикай цӀайни барут жеда. Ай гъарай гъоъ! З. Э. Гуьлзада. Синонимар: чанди цӀай кьун, цӀайни барут хьун, хъел атун, гьирслу хьун. Антонимар: цавук хукӀун, шад хьун.
* цаварик \[цавук\] хукӀун рах., гл., вуж; гзаф шад хьун. - Вун хтунин, чун чаз акунин сагълугъдай! Вун хтана лагьай ван хьайила, зун цавук хукӀуна, - лагъана Къайитмаза. З. Э. Рекьер сад туш. Зун хвешивиляй ирид цавариз акъатна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Антонимар: цавариз акъатун, чанди цӀай кьун, цӀайни барут хьун.
* цавук тӀуб кяда лугьун рах., гл., ни жувалай тарифар авун, дамах къачун. За цавук тӀуб кяда лугьуз къарагънавай келлегуьз душман метӀерал акъвазарна. З. Э. Рагьимат.
* цавукай-чиликай гъил \[пай\] хкатун рах., гл., нин са патахъайни куьмек авачиз, даях авачиз амукьун. Далудал 209 млн. касдин арха алай вуна заз дуьньядал мад яшамиш хъхьунин метлеб авач лагьайла, бес, инсан инсандиз жанавур я лугьудай девирда, гъвечӀи аял яз, цавукай-чиликай гъил хкатна амукьай за вуч авун лазим тир. И. Къ. Смоленский чилел.
* цавун тагъ сущ. цавун дуьзенлух. Рагъ хъиткьиниз башламишна. Вирида кьилер цавун тагъуникай хкатзавай ракъинихь элкъуьрна. А. И. Къиргъин.