I
сущ. хан:
1. титул феодального правителя (у тюркских и монгольских народов)
2. лицо, носившее этот титул. Qarabağ xanı Карабахский хан, Gəncə xanı Гянджинский хан
II
прил. ханский. Xan fərmanı ханский фирман (указ), xan ailəsi ханская семья, xan sarayı ханский дворец; xanın zövcəsi ханша (жена хана), xan ədalı с ханскими замашками
◊ xan kimi yaşamaq (dolanmaq) жить как хан, жить барином, жить как барин
Abaqa xan
Abaqa xan (monq. ᠠᠪᠠᠬᠠ ᠬᠠᠭᠠᠨ; 27 fevral 1234[…], Böyük Monqol imperiyası – 1 aprel 1282[…], Həmədan) — Elxani hökmdarı, Hülakü xanın və Yesunçin xatunun oğludur. Elxanilərin ikinci hökmdarı olan Abaqa xanı taxtda qardaşı Əhməd Təkudar əvəz etmişdir. Abaqa xanın hakimiyyətinin çox hissəsi ümumilikdə monqol imperiyasının daxilində gedən vətəndaş müharibələri ilə müşayət edilmişdir. Hakimiyyətin çox hissəsində Elxanilərin şimal qonşuları olan Qızıl Orda ilə müharibə şəraiti mövcud olmuşdur. Həmçinin Abaqa xan Suriyanı tamamilə ələ keçirmək üçün uğursuz cəhd etmiş və onun bu cəhdi II Homs döyüşü ilə nəticələnmişdir.
== Həyatı ==
Abaqa indiki Monqolustan ərazisində 27 fevral 1234-cü ildə dünyaya gəlmişdir. Atası olan Hülakü xan Elxanilər dövlətinin qurucusudur. Buddist olan Abaqa atasının sevimli oğlu olmuş və onun tərəfindən Türküstan canişini təyin edilmişdir.
Hülakü xan xəstəlik nəticəsində 1265-ci ildə vəfat etdi.
Abaxay xan
Abaxay xan (28 noyabr 1592 – 21 sentyabr 1643, Mancuriya) Nurxasi xanın səkkizinci oğlu — Mancuriya dövlətinin qurucusu.
== Həyatı ==
Mancurlar XVII əsrin birinci yüzilliyində Tsin ("Saf") dövləti yaratmışdılar ki, buna da Abaxay xan başçılıq edirdi. Mancurlar qiyamşçılara divan tutub Abaxay xanın oğullarından birini Çin imperatoru elan etdilər və bunula da yeni Tsin sülaləsinin əsasını qoydular. Abaxay xan 1626-cı ildə ulu xan və imperator seçildi.
Abaxay xan 1643-cü ilin sentyabr ayında vəfat etmişdir.
== Ədəbiyyat ==
Oleq NepomninИстория Китая: Эпоха Цин. XVII — начало XX века. М.: Восточная литература, 2005. ISBN 5-02-018400-4
Э. Паркер — Китай, его истории, политика и торговля, 1903 г.
Abdulla xan
Abdulla xan (1340 – 1370) — Mamay xanın köməyi ilə hakimiyyətə gəlmişdi. Əvvəlcə Həsən xan tərəfindən devrilsə də yenidən hakimiyyətə gətirilmiş, müstəqil hərəkətlərindən dolayı Mamay xan onu devirib taxta Bulak xanı gətirmişdi.
Abılay xan
Abılay xan (1711, Türkistan – 23 may 1781, Daşkənd) — Orta juzun, sonra isə bütün Qazax xanlığının qurultayda seçilmiş xanı, Qazaxıstanın azadlıq və müstəqillik simvolu (1711–1781)
== Həyatı ==
Əsl adı Əbilmənsur olan və sonralar babasının adı ilə Abılay xan kimi tanınan bu böyük və cəsur insan 1711-ci (1713) ildə o dövrün məşhur xanı Korkem Vali sultanın ailəsində anadan olub. Uşaq ikən cəsurluğu və döyüşkənliyi ilə seçilən Əbilmənsur dərhal ətrafındakıların diqqətini cəlb etmişdi. Oğlunun cəsurluğunu görən atası onun haqqında fəxrlə: "Onun gözlərində qorxu yoxdur. O, ölümündən qorxmur, ondan yaxşı sərkərdə çıxacaq",-demişdi.
Hələ gənc ikən Abılay həm də müdrik bir insan təsiri bağışlayırdı və o ən çətin vəziyyətlərdən belə çıxış yolu tapa bilirdi. Ona görə də ona "Aruvaq" (ataların ruhu) ləqəbini vermişdilər.
Abılay 13 yaşında olanda Cunquriya xanı Tsevan Rabdan Orta Cüzə hücum etdi. Bu hücum zamanı Abılayın atası qəhrəmancasına həlak oldu. Ancaq düşmən güclü idi və ona görə də Orta Cüzün əhalisi Səmərqəndə çəkilməyə məcbur oldu. Abılay xan isə qisas almaq üçün alışıb yanırdı və ona görə də bir neçə dəfə Cunquriya xanına qarşı yürüşdə iştirak etdi.
Xan
Xan (Türk dili: Han, kaan, kağan, hakan) — Monqol və türk dövlətlərində hökmdarlar tərəfindən istifadə edilən ünvanlardan biri və nisbi olaraq ən köhnələrindəndir.
== İstifadəsi ==
Xan — ilk dəfə jujanlar dövründə istifadə edilən bir tituldur. Xaqandan daha aşağı titul idi. Avropa feodalizmində krala bərabərdir.
Xan sözündən yaranan sözlər:
Gurxan — Qaraxitaylar dövlətinin idarəçilərinə deyilirdi.
İlxan — Müəyyən bir elin ya da bölgənin idarəçilərinə deyilirdi.
Xani-xanan (fars. خان خانان) — Böyük Moğol İmperiyasının sərkərdələrinə deyilirdi.
Xan Sahib Şri Babi — Bantva Manavadar dövlətinin hökmdarlarına deyilirdi.
Qan — Koreyadakı qəbilə başçılarına verilən titul idi.
Xan xan Bəsirəssəltənə
Xan xan Bəsirəssəltənə (1852-1922) — Mirzə Əli Siqqətülislamın yeznəsi (bacısının həyat yoldaşı), Müzəffərəddin şah Qacara yaxın olan saray adamlarından idi.
1895-ci ildə, Müzəffərəddin şah Qacar ilə birlikdə Təbrizdən Tehrana gəlib və Müzəffərəddin şah Qacar padşah olandan sonra, şahın ən yaxın adamlarından oldu. 1896-1897-ci illərdə sarayda şahın xidmətçisi olmaqdan başqa, Tehranın ətrafında olan ellərin (Qaraçorlu eli, Xudabəndəli eli və Osanlu eli) başçısı oldu ki, əvvəllər Əminəssultanın qardaşı, Məhəmməd Qasim xan Vəkiləssəltənənin sahibliyində idi. 1898-ci ildə, Mirzə Əli Əsğər xan Əminəssultanın yenidən iş üstə gələndən sonra,yada Ruslar tərəfindən iş üstə gətirildiyəndən sonra, Bəsirəssəltənə Ərdəbilə sürgün oldu və bir daha Tehrana qayıtmadı, 1922-ci ildə və 70 yaşında vəfat etdi.
Uşaqları, soyadlarını "Bəsirpur" qoyublar.
== Qaynaqlar ==
شرح حال رجال ایران.نگارش مهدی بامداد.جلد دوم ص 90.
Ehsan xan Kəngərli (xan)
Ehsan xan Kəngərli və ya Ehsan xan Naxçıvanski (1789, Naxçıvan – 1846, Naxçıvan) — Çar-Rus ordusunda general-mayor, Naxçıvanın sonuncu xanı Kəlbəli xan Kəngərlinin oğlu, tam süvari qoşunu generalı İsmayıl xan Naxçıvanskinin, Kəlbəli xan Naxçıvanskinin və Qönçəbəyimin atası. Naxçıvanski soyadından istifadə etmiş ilk Kəngərli nümayəndəsi.
== Hərbi fəaliyyəti ==
Ehsan xan Kəngərli 1826–1828-ci illər Rusiya–İran müharibəsi zamanı Abbasabad qalası qarnizonunun hərbi rəislərindən biri, İran ordusunda sərhəngi (polkovnik) olmuşdur. Sonradan o, rusların tərəfinə keçmiş və qalanın alınmasında onlara kömək göstərmişdir. Tarixi mənbələrə görə, Ehsan xan Kəngərli naxçıvanlılardan və ruslardan ibarət on minlik qoşuna başçılıq etmişdir.
İlk dövrlərdə çar hökuməti Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, Naxçıvanda da eyni siyasət yeridir və xanlıqdaxili muxtariyyət hüququ verirdi. Azərbaycan xanlıqlarını öz torpaqlarına qatdıqdan sonra, yerlərdə xan üsul-idarəsi komendant idarəsi ilə əvəz olundu. Lakin Naxçıvanın idarəsi rus ordusunun polkovniki rütbəsini almış Ehsan xana tapşırıldı. Azərbaycanın şimalı Rusiyaya birləşdirildikdən sonra general-mayor rütbəsi alan Ehsan xan Kəngərli İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının, Ordubad dairəsinin səlahiyyətli nümayəndəsi kimi Türkmənçay müqaviləsini (1828) imzalamış, xanlıq ləğv edildikdən sonra Naxçıvan əyalətinin ilk naibi təyin olunmuşdur. Ehsan xan abadlıq, quruculuq işlərinə, dünyəvi təhsilə böyük diqqət yetirirdi.
Allahqulu xan
Allahqulu xan(1794–1842)—Qonquratlar sülaləsindən Xivə xanı.
== Həyatı ==
Məhəmməd Rəhim xandan sonra yerinə keçən oğlu Allahqulu xanın (1825–1842) səltənət dönəmi Xivə xanlığının ən yaxşı dövrlərindən birini təşkil etdi. Allahqulu xanın göstərdiyi uğur bilxassə İran və Buxarada qısqanclıq doğurdu. Ruslar da bundan faydalandılar və 1830-cu illərin əvvəllərindən etibarən İranlıları Mərv və Herat istiqamətində genişləməyə, Buxara əmirliyini də silahlandırıb hərbə təşviq etdiler. Sonunda rusların Buxara əmirinə savaş sursatı aparsn bir dəstənin Xivə torpaqlarından zorla keçməyə qalxması, Xivə qüvvələrinin də bunları yaxalayıb əsir alması Rusiya ilə Xivənin arasını açdı və rusların Xivə xanlığına qarşı ilk ciddi səfərlərini aparmalarına səbəb oldu. Əsas məqsədləri, Türkistana enməkdə ən böyük əngəl olaraq gördükləri Xivə xanlığını nəzarət altına almaq olan ruslar, General Perovski komandasında 13.000 nəfərlik bir qüvvəni Xivəyə göndərdilər (14 noyabr 1839). Fəqət 5 dekabr 1839-cu ildə Manqışlaqın Üstyurd bölgəsindəki Beş-Tumak vahəsində aparılan savaşı uduzdular və Orenburqa çəkildilər. Perovskinin amacı, Orenburqda gərəkli köməyi aldıqdan sonra 1840-cı ilin baharında yenidən Xivə üzərine yürüməkdi. Fəqət bu sırada İngiltərənin etdiyi müdaxile savaş durumuna son verdi. Rusların Xivə və Türkistanı almaları halında Hindistandakı hakimiyətlerinin təhlükəyə girəcəyini düşünən İngilislər, Allahqulu xanı Rus əsirlərini sərbəst buraxması üçün razı saldılar.
Allahyar xan
Allahyar xan Dəvəli-Qacar — İranın baş naziri
Allahyar xan Qılıncçı — Qılıncçı tayfasının başçısı.
Allay xan
Allay xan — türk və altay mifologiyalarında vətən tanrısı. Alay xan və ya Alıy xan olaraq da tanınmaqdadır. Vətəni qoruyar. Nurlu bir görünüşü vardır. Yurduna xəyanət edənlərə xəstəlik və bəla gətirər. İlk Ata olan Elley ilə adında bir əlaqə vardır. Lakin eyni adam olduqlarını iddia etmək o qədər də mümkün görünməməkdədir. Arvadının adı da eynidir: Allay Xanım.
== Allay xanım ==
Vətən, digər variantda isə torpaq ilahəsi. Allay Xanın arvadıdır.
Alqu xan
Alqu xan (?- 1266) — 1260–1266-cı illər arasında Cığatay xanı. Çingiz xanın nəticəsi, Cığatay xanın nəvəsi və Baydar xanın oğludur.
== Həyatı ==
Böyük Monqol imperiyası Böyük xanı Möngke 1260-cı ildə öldüyündə taxta çıxan Arık Bökə tərəfindən anası Orqina xatun vəsayətindəki kiçik yaşdaki Mübarəkşahın yerinə Cığatay xanlığı taxtına çıxartılır.1261-ci ildə öncədən Göy Orda idarəsindəki bölgələri də ələ keçirərək hakimiyətini genişlədir. Səmərqənd və Buxaranı öz idarəsinə alır. Bu dönəmdə Monqol taxtı üçün Kubilay xan ilə qanlı bir içsavaşın ortasında olan Arık Bökəyə qarşı üsyan qaldırır. İki il boyunca sürecək savaşlar qanlı keçəcəkdir. Alqu, Kubilay xanın valilərindən Mahmud Yalavac oğlu Məsud bəyin və Orgina xatunun dəstəyini alacaq və Arık Bökənin güclərini zəiflədəcəkdir.
1263-cü ildə Kubilay xana bağlılığını bildirən Alqu xan, Arık Bökəni dəstəkləyən Kaydu xan ilə savaşır. Kaydu yardım üçün başvurduğu Qızıl Orda dövləti hökmdarı Bərkə xandan böyük dəstək görür. Torpaqları işgal altına qalan Alqu, Kayduya yenilərək geri çəkilmək məcburiyyətində qalır.
Altsek xan
Altsek xan — Bulqar şahzadəsi, Kubrat xanın ən kiçik oğlu. 631-ci ildə qardaşı Batbayan xandan ayrılaraq Avar xaqanlığına sığınmışdı. Lakin burada çox qala bilməyərək üsyan etmiş və xaqanın qəzəbinə uğramışdır. Bundan sonra Bavariyaya gedən və I Daqobertdən sığınacaq tələb edən şahzadə xəyanətə uğradı və bu dəfə İtaliyaya köçməyə məcbur oldu. 9000 qəbilə üzvündən 800ü sağ qalmışdı. Lombard kralı I Qrimoald tərəfindən ona "qastald" titulu verilərək cənubi İtaliyadakı Sepino,Boyano,İserniya şəhərləri onun sərəncanıma verildi.
Amcad Xan
Amcad Xan (hind. अमजद ख़ान) — Hindistan aktyoru
== Həyatı ==
Amcad Sinqx Xan 12 noyabr 1940-cı ildə Hindistanda görkəmli aktyor Cayyantanın ailəsində anadan olub. Amcad Xan Bendredə Müqəddəs Treza orta məktəbini bitirib. 1957-ci ildə Amcad "Deli artıq yaxındır" filmində epizodik yeniyetmə rəssam rolunu oynayıb. 1975-ci ildə ona "Qisas və qanun" filmində Quldur Cabbar rolunu təklif etdilər. Bu rola hazırlıq üçün Amcad Xan quldurların həyatı haqqında müxtəlif materialları oxuyurdu. 1986-cı ildə Amcad Xan Bombey-Qoa yolunda avtomobil qəzasına düşdü. Müalicə üçün istifadə olunan dərmanlar həyatının sonuna kimi onun çəkisinә ciddi problemlər törәtdi.
== Ölümü ==
Amcad Xan 27 iyul 1992-ci ildə 51 yaşında ürək çatışmazlığından ölmüşdür. Aktyoru Pali-Xildә Bandrının şərq hissəsindә müsəlman qәbiristanlığında dəfn ediblər.
Andar xan
Andar xan — türk və altay mifologiyalarında od tanrısı. Andır Xan olaraq da tanınır. Atəşi qoruyur. Bəzən əsəbiləşərək yer üzündə yanğınlara səbəb olur. Əlində bir "yola" (məşəl) ilə ifadə edilir. Saçları oddandır. Gözləri alov saçar. Heybətli və əzələli bir görünüşü vardır. Məşəli özbaşına heç sönmədən davamlı yanar. Bitkilərin qoruyucu tanrısı olaraq da görülər.
Ayuka xan
Ayuka və ya Ayuki xan (1642, Cunqariya, Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu – 1 (12) mart 1724) — Kalmık xanı. Onun hakimiyyəti illərində Kalmık xanlığı özünün çiçəklənmə dövrünü keçirmiş və iqtisadi, hərbi, siyasi baxımdan özünün ən güclü dövrünü yaşamışdır. Rusiya adına Ayuka xan imperiyanın cənub sərhədlərini qoruyurdu. O, həmçinin rus qoşunları ilə birlikdə müsəlman tayfalarına qarşı olan bir çox hərbi ekspedisiyalarda iştirak etmişdir. Bu ekspedisiyalar Mərkəzi Asiyaya, Şimali Qafqaza və Krıma qarşı olmuşdur.
== Həyatı ==
O, özünün kalmıklardan ibarət ordusundan Kazanda və Orenburqdakı başqırd üsyanlarının yatırılmasında istifadə etmişdir. Rusiya imperiyası hökuməti danışıqlar üçün Knyaz Qolitsin Aleksey İvanoviçi göndərmişsə də, kalmıklara olan rus hücumları sonlandırılmamışdı.
Rusiya imperiyası hakim dairələri Volqanın aşağı axarı boyunca öz mövqelərini daha da möhkəmləndirmək istəyirdilər. Buna görə də, onlar əllərindəki bütün imkanlarla Ayuka xanı dəstəkləyirdilər. Bunun qarşılığında Ayuke xan öz ordusu ilə daim rusların xidmətində olmuşdur.
Azna xan
Azna Xan - türk və altay mifologiyasında fəsad ilahı. Məşhur olaraq Ayna Xan adıyla da bilinir. Adna Xan da deyilir. Yer üzündə qarışıqlıq çıxarar. Pisliyə dair bütün xüsusiyyətləri bünyəsində saxlayar. Fürsət tapdığında insanlara və yer üzünə zərər verər. Yeraltında yaşayır. Ayna Xana bağlı pis ruhlar vardır və onlar da Aynalar (Aznalar) adıyla xatırlanar. Yer üzündə pislik çıxarmaq istədiyi zaman bu ruhları göndərir. Aynalar bu mənada Şeytan anlayışı ilə özdeşleşmişlerdir.
Batı Xan
Batı xan (1205-1255,Monqolca: Бат Хаан və Şah Batı, Rusca: Баты́й, Farsca: باتو Bātū, Çincə: 拔都, Monqolca (ənənəvi):ᠪᠲ ᠬᠠᠭᠠᠨ; ) — Cuçi xanın böyük oğlu, Çingiz xanın nəvəsidir. "Batu" və ya "Bat" monqol dilində "möhkəm" deməkdir. Batı xan monqol hökmdarı və Monqol İmperiyasının bölünməsi nəticəsində yaranmış olan Qızıl Orda dövlətinin qurucusu idi. Polşa və Macarıstan ordularını məğlub etdikdən sonra qurduğu dövlət rus torpaqları və Qafqazda 250 il hegemon olmuşdur. Çingiz xanın oğullarının ölümündən sonra Monqol İmperiyasında ağa (böyük qardaş) adlı ən hörmətli şahzadə olmuşdu.
== Gəncliyi ==
Çingiz xan tərəfindən 20 yaşında Cuçi ulusunun başçısı elan olunmuşdu. Tac mərasimində Çingiz xanın ən kiçik qardaşı Temüge Çingizin rəsmi nümayəndəsi olaraq iştirak etmişdi. Tacqoyma mərasimində Çingiz xanı, qardaşı Temüge təmsil edirdi. Çingiz xan 1227-ci ildə vəfat etdikdə 4000 monqol adamını Joçi'nin ailəsinə buraxdı. Jochi'nin torpaqları Batı ilə böyük qardaşı Orda arasında Ağ Orda və Qızıl Orda olmaqla iki yerə bölündü.
"Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi
"Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi — Naxçıvanda muzey.
Azərbaycanın milli dövlətçilik tarixində Naxçıvan xanlığının tutduğu xüsusi mövqeyi nəzərə alınaraq Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 2010-cu il 23 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə "Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi kimi fəaliyyətə başlamışdır
== Haqqında ==
Naxçıvan xanlığının əsası 1747-ci ildə Heydərqulu xan tərəfindən qoyulmuş, 81 il fəaliyyət göstərmiş, 1828-ci il fevral ayının 10-da imzalanmış Türkmənçay sülh müqaviləsinə əsasən fəaliyyəti dayandırılmış, Naxçıvan və İrəvan xanlıqları rəsmi şəkildə ləğv edilərək Rusiyanın tərkibinə qatılmışdır. Azərbaycan ərazisində 1747-ci ildən yaranmış 18 feodal dövlətdən biri olan Naxçıvan xanlığının Azərbaycanın siyasi tarixində böyük rolu olmuşdur. 1787–1797-ci illərdə müstəqil Naxçıvan xanlığının xanı, 1797-ci ildən 1820-ci ilədək Naxçıvan xanlığının hakimi olmuş Ehsan xanın atası Kalbalı xan Kəngərli tərəfindən 1780-ci illərdə Naxçıvan çəhərində tikdirilmişdir. Şərq memarlığı üslubunda inşa edilmiş abidə XVIII əsrin ortalarından XX əsrin əvvəllərinədək Naxçıvan xanlarının yaşayış evi olmaqla yanaşı, həm də xanlıq dövründə dövlətin siyasi iqamətgahı funksiyasını yerinə yetirmişdir. Xan Sarayı müxtəlif dövrlərdə baxımsız vəziyyətə düşsə də, qorunub saxlanmışdır. 9429 km² ərazini əhatə edən Naxçıvan xanlığı özünün dövlətçilik ənənələri, ərazi bütövlüyünün qorunması ilə Azərbaycan dövlətçiliyinə çox böyük töhfələr vermişdir.
Bu tarix-mədəniyyət abidəsi NAxçıvan şəhərdəki Xan Dikində, Möminə Xatın türbəsinin yaxınlığında yerləşir. 1998-ci ildə Naxçıvan Dövlət Xalça Muzeyi kimi fəaliyyətə başlayan binada Naxçıvan xanlığının Azərbaycan Respublikasının milli dövlətçiliyindəki rolu, Azərbaycanın bu ərazisindəki torpaqlarının qorunub saxlanılmasındakı xidmətləri nəzərə alınaraq, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2010-cu il 23 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə "Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi yaradılmışdır
=== Muzeyin ekspozisiyası ===
Ali Məclis Sədrinin 2015-ci il 2 fevral tarixli Sərəncamına əsasən artıq "Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq, Möminə Xatın və Açıq Səma Altında Muzey Kompleksi kimi fəaliyyətini davam etdirməkdədir. Hazırda muzeydə 9 ekspozisiya zalı vardır.
1747-1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair
1747-1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair — şuşalı tarixçi Əhməd bəy Cavanşir tərəfindən yazılmış və Qarabağ bölgəsinin tarixindən bəhs edən əsər nəzərdə tutulur.
== Əlyazması ==
Əhməd bəy Cavanşir "1747-1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair" əsərini yazıb bitirdikdən sonra onun əlyazmasını qızı Həmidə xanım Cavanşir Tiflisə aparmış və orada Qeyrət nəşriyyatında çap edilməsini təmin etmişdir.
== Haqqında ==
Əsər 1747-ci ildən 1805-ci ilə qədərki dövrdən bəhs edir. Bu dövr ərzində Qarabağ xanlığında baş vermiş sosial-siyasi dəyişikliklərdən, Ağa Məhəmməd xan Qacarın Şuşaya yürüşlərindən, Qarabağ xanlığının digər xanlıqlarla əlaqələrindən əsərdə bəhs edilmişdir. Əsər rusca yayımlanmasından keçən 50 ildən sonra AMEA Tarix İnistitutu tərəfindən 1961-ci ildə azərbaycanca yayımlanmışdır.
=== Nəşrləri ===
Джеваншир А. О политическомъ существованiи Карабачскаго ханства съ 1747 по 1805 годъ. — Тифлисъ: тип. Канц. главноначальствующаго гражд. частiю на Кавказѣ, 1884.
ABŞ-ın birinci xanımlarının siyahısı
ABŞ-nin birinci xanımı — Ağ Evin sahibəsi titulunu daşıyır. Ənənəvi sahibə vəzifəsini ABŞ prezidentinin xanımı yerinə yetirir, lakin bəzən bu titulu dövlət başçısının həyat yoldaşı olmayan xanımlar da daşıyır. Bu o halda baş verir ki, prezident subay və yaxud duldur, ya da həyat yoldaşı hansısa səbəbdən birinci xanım vəzifəsini yerinə yetirə bilmir. Birinci xanım titulu seçilmir və heç bir rəsmi xidmət hesab olunmur. Bununla belə, birinci xanım bir çox rəsmi tədbirlərdə iştirak edir, həm də prezidenti əvəz edə bilir. Ənənəyə görə, Ağ Evin sahibəsi öz işinin yerinə yetirilməsi müddətində heç bir əmək fəaliyyəti icra etmir. Onların vəzifələri dairəsinə, həm də Ağ Evin mərasimləri haqqında qayğılar da daxildir. Birinci xanımın öz xidmət ştatı var, bura — Ağ Evin ümumi katibi, işçilərin ştatının rəhbərləri, mətbuat katibi, baş floristi və baş aşbazlar daxildir. Birinci xanımın ofisi prezident ofisinin qoludur.
== ABŞ-nin birinci xanımlarının siyahısı ==
ao.
Abbasabad (İrəvan xanlığı)
Abbasabad — İrəvan xanlığının Vedibasar mahalında kənd adı 1728-ci ilə aid mənbədən mə'lumdur.
== Tarixi ==
1828–1832-ci illərdə Azərbaycan türklərindən ibarət əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdırYaşayış məntəqə adlarında "Abbas" və "Abas" komponentlərinin mənşəyini dəqiqliklə müəyyən etmək çətİndir. Toponimlərdə bu söz həm ərəb mənşəli Abbas şəxs adı, həm də Xəzərlərin Abas tayfasının adı ola bilər (Qaraqalpaqlarda bir tayfa Abas adlanır). İranda, Azərbaycanda və ErməniAbbasabad — İrəvan xanlığının Vedibasar mahalında kənd adı 1728-ci ilə aid mənbədən mə'lumdur. 1828–1832-ci illərdə Azərbaycan türklərindən ibarət əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır
== Toponimi ==
Yaşayış məntəqə adlarında "Abbas" və "Abas" komponentlərinin mənşəyini dəqiqliklə müəyyən etmək çətindir. Toponimlərdə bu söz həm ərəb mənşəli Abbas şəxs adı, həm də Xəzərlərin Abas tayfasının adı ola bilər (Qaraqalpaqlarda bir tayfa Abas adlanır). İranda, Azərbaycanda və Ermənistanda orta əsrlərdən bəri yaşayış məntəqə adlarında fəal iştirak edən abad sözü isə fars dilində "yaşamaq üçün hər cür şəraiti olan yer", "adam yaşayan yer" mə'nalarındadır. Azərbaycanda İlk dəfə VII əsrdən mə'lum olan Ordubad toponimində əksini tapmış bu söz İranın toponimiyasında III–IV əsrlərdən mə'lumdur. Ermənistanda orta əsrlərdən bəri yaşayış məntəqə adlarında fəal iştirak edən abad sözü isə fars dilində "yaşamaq üçün hər cür şəraiti olan yеr", "adam yaşayan yer" mə'nalarındadır. Azərbaycanda İlk dəfə VII əsrdən mə'lum olan Ordubad toponimində əksini tapmış bu söz İranın toponimiyasında III–IV əsrlərdən mə'lumdur.
Abbasqulu xan Bayat
Abbasqulu xan Həsən xan oğlu Bayat (1735, Nişapur – 1779) — Bayat elindən olan sərkərdə, Nişapur valisi.
== Həyatı ==
Nadir şah Əfşardan sonra onun qazandığı torpaqlarda ağır vəziyyət yarandı. Bu zaman İran dovlətinin taxt-tacına yiyələnən Adil şah dövran sürürdü. Onun sarayının görkəmli səxsiyyətlərindən biri, Xorasanın Bayat tayfalarından olan Abbasqulu xan Bayatdır.
Abbasqulu xan Bayat Cəfər xan Bayatdan sonra Nişapur hakimi təyin edilmişdi.
1751-ci ildə Dürranilər sülaləsinin hökmdarı Əhməd xan Abdali ikinci dəfə Xorasana gəldi. Nişapuru mühasirə etdi. Şahrux şah Qırxlı-Avşar tərəfindən Nişapurda hakim olan Abbasqulu xan Bayat 2.000 nəfərlə müdafiəyə başladı. Dalbadal bir neçə döyüşdən sonra əfqanlar 12 min tələfat verdikdən sonra yenə Herata qayıtdılar.
1752-ci ildə Əhməd xan yenidən Nişapura hücum etdi.
Abbasqulu xan Cavanşir
Abbasqulu xan Cavanşir və ya Abbasqulu Mötamaddövlə Cavanşir (d. 1804, Şuşa, Qarabağ xanlığı — ö. 1862, Qacarlar dövləti) — əslən Qarabağ xanlarının nəslindən olan Qacar imperiyasının dövlət xadimi və ilk ədliyyə naziri. O, bu vəzifədə 1859-cu ildən 1862-ci ilə qədər olmuşdur.
== Həyatı ==
O, Şuşada İbrahimxəlil xanın oğlu Əbülfət ağanın ailəsində 1804-cü ildə anadan olmuşdur. O, atasının Qacarlar tərəfinə keçməsindən sonra Abbas Mirzənin adamlarından biri olmuşdur.
Onun ilk vəzifəsi Kaşan canişini olmuşdur. O, bu vəzifəyə Məhəmməd şah Qacar tərəfindən 1835-ci ildə təyin edilmişdir. O, bu vəzifədə Məhəmmədəli mirzə Qovanlı-Qacarın oğlu Təhmasib Mirzəni əvəzləmişdir. O, Bəhman Mirzə Bahauddövlə tərəfindən bu vəzifədə əvəzlənsə də, 1837-ci ildə yenidən bu vəzifəyə qayıtmış və 1841-ci ilə qədər bu vəzifəni icra etmişdir.
Abbasqulu xan Kəngərli
Abbasqulu xan Kəngərli (Naxçıvan – 1810, Naxçıvan) — Naxçıvan xanı.
== Həyatı ==
1780-ci illərin əvvəllərində İbrahimxəlil xan Cavanşir yardımı ilə Murtuzaqulu xanın dördüncü oğlu Abbasqulu xan Naxçıvanın hakimi oldu. 1783-cü ildə İsfahan hakimi Əlimurad xan Zənd Naxçıvana soxulur. Naxçıvan hakimi Abbasqulu xan Kəngərli Qarabağa pənah gətirir. İbrahimxəlil xan Abbasqulu xana Qarabağdan asılı olmaq şərtiylə yardım edəcəyinə söz verdi.
Bəzi qaynaqlara görə, Abbasqulu xan 1783-cü ildə Əlimərdan xan Zəndin çağırışı ilə Urmiya hakimi Imamqulu xanın üstünə hücum etmişdi. Əlimərdan xanın sərkərdəsi Əmiraslan xan Araşlı-Avşar Urmiyaya yürüş edəndə birləşmiş qoşuna Abbasqulu xan da qatılmışdı. Tarixçi yazır: "Əmiraslan xanın qoşununun sərkərdələri Əhməd xan Müqəddəm, Nəcəfqulu xan Dünbili, Əhməd xan Dünbili, Sadıq xan Şəqaqi, Abbasqulu xan Kəngərli, Süleyman xan Dünbili, Şahbaz xan Dünbili və başqaları idilər. Onlar Quşçu gədiyindən keçib Imamqulu xanın qoşununa hücum etdilər"..
Abbasqulu xanın əmisioğlu Cəfərqulu xan 1783-cü ildə onu devirib Naxçıvanda hakim oldu.
Abbasqulu xan Qaradağlı
Abbasqulu xan (?-1813) – Toxmaqlı oymağının məşhur simalarından biri. Qaradağ xanı (1797–1813). Mustafaqulu xan Qaradağlının oğlu.
== Həyatı ==
Abbasqulu xan Əhər şəhərində doğulub. Mükəmməl saray təhsili almışdı. Qardaşı İsmayıl xandan sonra Qaradağa xanlıq etmişdi. Abbasqulu xan müstəqillik arzusunda idi. O, hətta bu məqsədlə Sisiyanovla yazışırdı. Abbas mirzə Naibəssəltənə Abbasqulu xanı 1804-cü ildə vəzifəsindən azad edib Hacı Məhəmməd xan Qaragözlü-Bəydilini Qaradağa hakim təyin etmişdi.
Sisiyanov 29 oktyabr 1805-ci ildə knyaz Çartarıyskiyə yazırdı: "Arazın sol sahili və Kürün kənarı bizim hakimiyyəti qəbul edəcəklərmi, sağ sahildəki Azərbaycan əhli onun (Fətəli şahın-Ə. Ç.) tiranlığından çıxıb bizim himayəmizə sığınmaq istəyəcəklərmi?
Abbasqulu xan Ziyadoğlu-Qacar
Abbasqulu xan Uğurlu xan oğlu Ziyadoğlu-Qacar (1642, Gəncə – bilinmir, Gəncə) — Qarabağ bəylərbəyi, Səfəvi ordusunun komandanı (sərdar - general), səfir.
== Həyatı ==
Abbasqulu xan Uğurlu xan oğlu II Şah Səfinin (Süleymanın) yaxın adamlarından sayılırdı. Bir müddət Bərdənin hakimi olmuşdu.Gürcüstan valisi Georgiyə mehmandarlıq etmişdi. Atasının vəfatından sonra, 1666-cı ildə Qarabağın və 1688-ci ildən 1694-cü ilədək kaxetiyanın hakimi oldu. Şah Sultan Hüseyn Səfəvi onu Qarabağ və kaxetiyadan çağırıb İsfahana gətirtdi.
Abbasqulu xan Şah Sultan Hüseynin hakimiyyətinin ilk dönəmində bütün Qızılbaşlar ordusunun başında durmuşdu.
Abbasqulu xan ordu komandanı kimi Süleyman paşanı məğlub etmişdi. Üsyançı Baban kürdlərini cəzalandırmışdı. Qasım sultan Avramini öldürmüşdü.
== Mənbə ==
Ənvər Çingizoğlu, Qacarlar və Qacar kəndi, Bakı, "Şuşa", 2008, 334 səh.
Abbasqulu xan Şamlı
Abbasqulu xan Şamlı (?-?) — qızılbaş sərkərdəsi (general), Heratın hakimi, şair, xəttat.
== Həyatı ==
Abbasqulu xan Həsən xan oğlu Herat şəhərində doğulumuşdu. Ailə təlim-tərbiyəsi almışdı. Sonra mədrəsədə oxumuşdu. Atası kimi şair və xəttatlığı vardı.
Abbasqulu xan şairlərə hamilik edirdi. Onun sarayında Sədəddin Məhəmməd Rəqəm, Molla Nazim, Mirzə Mənsur Şəhriyari, Mirzə Həsən Vahib, Mirzə Fəsihi Ənsari və başqaları kimi şairlər şeir məclislərində iştirak edir, çörək yiyəsi olurdular.
Abbasqulu xan öncə sarayda qılınc qorçusu kimi xidmətə başlamışdı. Sonra yüzbaşı olmuşdu. Atasının vəfatından, 1641-ci ildən sonra Heratın hakimi olmuşdu.
Abbasqulu xan Şəhamülmülk Bayat
Abbasqulu xan Əliqulu xan oğlu Bayat (1874-?)—Bayat elindən olan siyasətçi, ictimai xadim.
== Həyatı ==
Abbasqulu xan Əliqulu xan oğlu 1874-cü ildə Sultanabad şəhərində anadan olmuşdu. Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı. Şəhamülmülk ləqəbini daşıyırdı.
Abbasqulu xan Şəhamülmülk İran Milli Məclisinin üzv idi.
== Ailəsi ==
Abbasqulu xanın Məhəmməd Musaddıqın bacısı ilə ailə qurmuşdu. Mürtəzaqulu xan, Mustafaqulu xan, İzzətulla xan adlı oğlanları vardı.
== Mənbə ==
Ənvər Çingizoğlu, Bayat eli və tanınmış simaları, "Soy" dərgisi, Bakı, 2011, səh.32-45.
Abdulla xan (Xivə xanı)
Abdulla xan(? - 1855)—Qonquratlar sülaləsindən Xivə xanı.
== Həyatı ==
Məhəmmədəmin xanın yerinə keçən Abdullah xan (Mart-sentyabr 1855) yeni bir ordu ilə türkmənlər üzərinə yürüdüysə də aparılan savaşda yenilərək öldürüldü və Xivə xanlığı türkmənlər üzərindəki hakimiyətini itirdi.
Xivə xanlarının Türkmənlərlə uğraşmasından faydalanan ruslar Cənubi Qazaxıstan torpaqlarını işğal edərək Aral gölünün şimal sahilinə qədər endilər. Xivə və Kokand xanlıqlarının etirazlarına rəğmən Aralın şimal sahillərində və Sırdəryanın eyni gölə töküldüyü yerdə qalalar inşa etdiler. Bu arada polkovnik İqnatiyev ilə şərqşünas Nikolay Xanıkov başçılığında bir heyəti Orta Asiyaya göndərən ruslar buradakı ölkələrin əsgəri və iqtisadi quruluşu haqqında bilgi topladılar. İqnatiyev ilə N. Xanıkov Rusiya hökumətinə öncə Kokandın, ardından Buxara ilə Xivənin işğalını tövsiyə etdilər. Bir yandan Orta Asiya Türk dövlətləri, Osmanlı dövlətinin birlik və bərabərlik tövsiyəsinə rəğmən bir-birləriylə sürəkli mücadilə içində olurdular. Buxara ilə Xivənin Mərv bölgəsi hakimiyəti üzündən etdikləri mücadilənin ardından bu dəfə Buxara ilə Kokand arasında mübarizə başladı.
Abdulla xan (Yarkənd xanı)
Abdulla xan ibn Əbdürrəhim xan (?—30.10.1675) — Turfanın, Çalışın (1635–1668), Məmləkəti-Moğoliyyənin və Yarkənd xanlığının hakimi.
== Həyatı ==
Abdullah xan dönəmində (1638–1668) şimal qonşuları olan Kalmıklar (Kalmıkca: Хальмгуд)ın böyük bir hərbi gücə sahib olduğu bilinməkdədir. Buna qarşı önləm alınırsa da iş işdən keçmiş, hər şey Abdulla xanın aleyhinə, əsas olaraq Səidiyə xanlığının əleyhinə işləmişdir.
Abdulla xan (1638–1668) da xanlığı oğluna buraxmışdır. Qurultay, xan seçmənin xaricində xanlıqda torpaqların paylaşdırılması və önəmli məqamlara təyin edilməsi haqqında da qərar verirdi.
Abdulla xan Qaragözlü
Abdulla xan Mustafaqulu xan oğlu Qaragözlü (Həmədan) — Şamlı elinin Qaragözlü oymağından olan İran ordusunun generalı.
== Həyatı ==
Abdulla xan Mustafaqulu xan oğlu Həmədan şəhərində anadan olmuşdu. Hərbi məktəbdə oxumuşdu. Məktəbi bitirəndən sonra ordu sıralarına qatılmışdı.
Yüksək rütbəli zabit kimi Fars, Xorasan əyalətlərində xidmət etmişdi. 1897-ci ildə Xuzistan əyalətinə dəyişilmişdi.
1909-cu ildə İran ordusunun silah-sursat üzrə rəisi idi.
== Ailəsi ==
Oğlanları: Hüseynqulu xan İclaüddövlə, Möhtacəli xan İclaülməməlik
== Mənbə ==
Ənvər Çingizoğlu, Qaragözlülər, "Soy" еlmi-kütləvi dərgi, 2010, №5, səh.66-79.
Abdulla xan Ustaclı
Abdulla xan Qara xan oğlu Ustaclı (digər Azərbaycandilli mənbələrdə Abdullaxan Ustaclı deyə qeyd olunur; 1515, Diyarbəkir – 2 oktyabr 1567, Şirvan) — Qızılbaş sərkərdəsi, Şirvan bəylərbəyi, I Şah İsmayıl Səfəvinin bacısı oğlu.
Abdulla xan hicri 956 (1549–1550)-cı ildə Şirvan bəylərbəyisi vəzifəsinə təyin olunmuş və 974 (1566–1567)cü ildə vəfat edənədək, 17 il ərzində həmin vəzifəni tutmuşdu. O, Şirvan əyanlarının separatçı çıxışlarını (Qurbanəlinin, Mehrabın, Qasım Mirzənin) yatırmağa nail oldu və burada Səfəvilərin hakimiyyətini möhkəmləndirdi. Bundan sonra Abdulla xanın nüfuzu daha da artdı. I Şah Təhmasib həm də bibisi oğlu olan Abdulla xanla çox vaxt hesablaşırdı. Cenkinsonun öz qeydlərində Şirvan canişini Abdulla xanın sarayının şahanə təmtəraqının təsvirinə böyük yer verməsi, onu mədh edərək "Şirvan kralı" adlandırması təsadüfi deyildi.
== Həyatı ==
Abdulla xan Qara xan oğlu Ustaclı Diyarbəkirdə anadan olmuşdu. Ustaclı elinin Təmişli oymağındandır. Anonim müəllif tərəfindən qələmə alınan Tarixi Qızılbaşan adlı əsərdə onun haqqında məlumata rast gəlinir. Müəllif yazır ki, Ustaclı tayfasının ən böyük əmirlərindən biri olan Abdulla xan I Şah İsmayılın bacısı oğlu, I Şah Təhmasibin isə bacısının əri idi.
Abdulla xan Əminüddövlə
Abdulla xanHacı Məhəmmədhüseyn xan oğlu Əminüddövlə (?-?)—İki dəfə Qacarlar dövlətinin baş naziri olmuş ictimai və dövlət xadimi.
== Həyatı ==
Abdulla xan Hacı Məhəmmədhüseyn xan oğlu İsfahan şəhərində anadan olmuşdu. Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı. Birinci dəfə atası Hacı Məhəmmədhüseyn xan İsfahanindən sonra Qacarlar dövlətinin baş naziri olmuşdu.
Abdullah xan Əfşar
Abdullah xan Əfşar — Zəncan xanlığının 1782-ci ildən 1797-ci ilə qədər olan üçüncü xanı.
== Mənbə ==
Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar. Avşarlar. Bakı, "Şuşa", 2008, səh. 323-324.
== Ədəbiyyat ==
Abu’l-Ḥasan Ḡaffārī Kāšānī, Golšan-e morād, ed. Ḡ Ṭabāṭabāʾī Majd, Tehran, 1369 Š./1990.
Moḥammad-Ṣādeq Nāmī Eṣfahānī, Tārīḵ-e gītīgošā, ed. S. Nafīsī, Tehran, 1317 Š./1938.
J. R. Perry, Karim Khan Zand, Chicago, 1979.
Abılay Xan adına Qazaxıstan Beynəlxalq Münasibətlər və Dünya Dilləri Universiteti
Abılay Xan adına Qazaxıstan Beynəlxalq Münasibətlər və Dünya Dilləri Universiteti (qaz. Абылай хан Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті (ҚазХҚжӘТУ)) — Qazaxıstanın ali təhsil müəssisəsi. Xarici dildə və beynəlxalq profildə mütəxəssislər üçün peşə təhsili verir.
== Tarixi ==
Qazaxıstan Dövlət Müəllimlər Xarici Dillər İnstitutu, SSRİ hökumətinin 16 sentyabr 1940-cı il tarixli 1696 saylı qərarı ilə quruldu. 1941-ci ilin yayında institut müəllim qəbul etməyə və tələbələrin ilk qəbuluna hazırlaşmağa başladı.
1941-ci ilin sonunda institutun ilk nizamnaməsi təsdiq edildi, ona görə Qazaxıstan SSR Xalq Təhsil Komissarlığı tərəfindən təsdiqlənən müstəqil bir təhsil və elmi müəssisə idi. İnstitut üç fakültədən (İngilis, Alman, Fransız) ibarət idi, dekanları bu fakültənin aparıcı fənlərindəki professorlar və ya dosentlər arasından namizəd göstərildi və təkliflə Qazaxıstan SSR Xalq Təhsil Komissarlığı tərəfindən təsdiq edildi. institut direktorunun.
1941–1942-ci tədris ilinin qəbulu göstərdi ki, respublikanın digər universitetlərində olduğu kimi İnstitutda da Qazax uyruğundan az sayda tələbə var idi, bununla əlaqədar 1 aprel 1942-ci ildən etibarən qazaxlar üçün dörd aylıq təlim kursları universitetlərdə 330 nəfərlik bir kontingentli qızlar təşkil edildi.
Qazaxıstan SSR hökuməti 1944-cü ilin avqust ayında 30 nəfərlik bir şərqlə "Şərq dilləri fakültəsinin təşkili haqqında" bir qərar qəbul etdi.
Addulla xan İsfahani
Abdulla xanHacı Məhəmmədhüseyn xan oğlu Əminüddövlə (?-?)—İki dəfə Qacarlar dövlətinin baş naziri olmuş ictimai və dövlət xadimi.
== Həyatı ==
Abdulla xan Hacı Məhəmmədhüseyn xan oğlu İsfahan şəhərində anadan olmuşdu. Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı. Birinci dəfə atası Hacı Məhəmmədhüseyn xan İsfahanindən sonra Qacarlar dövlətinin baş naziri olmuşdu.