сущ. дуализм:
1. философское учение, исходящее из признания равноправными, не сводимыми друг другу двух начал – духа и материи, идеального и материального
2. перен. двойственность, раздвоенность чего-л.
Dualizm
Dualizm (lat. dualis — ikili) — monizmin əksinə maddi və ruhi substansiyaları bərabər hüquqlu başlanğıclar hesab edən fəlsəfi təlim. Dualizmin əsas motivi çox vaxt materializmi və idealizmi barışdırmaq cəhdidir. Son nəticədə şüuru materiyadan dualistcəsinə ayırmaq idealizmə gətirib çıxardır. Dualizm Dekartın və Kantın fəlsəfəsi üçün səciyyəvidir.
İnteraksionist dualizm
İnteraksionist dualizm (interaksizm) — qarşılıqlı təsirdə olan və eyni zamanda bir-birindən asılı olmayaraq mövcud olan iki substansiyanın, materiya və şüurun mövcudluğunu güman edən idrak fəlsəfəsindəki istiqamətlərdən biridir. Bu cərəyanın banisi ilk dəfə psixofiziki problemi ruh və bədən arasındakı əlaqə problemi kimi qoyan və onun dualistik həllini təklif edən Rene Dekartdır. Dekartdan iki əsr sonra interaksionist konsepsiya ingilis həkimi və fizioloqu Vilyam Karpenter tərəfindən irəli sürülmüş və onu 1879-cu ildə nəşr olunmuş “Psixi fiziologiyanın Prinsipləri”ndə təsvir etmişdir. Müqayisə üçün bir avtomobil və sürücü və ya skripka və musiqiçi nümunəsi verirlər: maddələrin hər ikisi bir-birindən asılıdır və onlardan biri yoxdursa / işləmirsə, nəticədə sıfır olacaq.
İnteraksionizm hal-hazırda elmi əsaslı bir nəzəriyyə hesab edilmir və çox az sayda müasir elm adamı tərəfindən dəstəklənir. Onların arasında ən məşhur Nobel mükafatı laureatı Con Ekkls Karl Popperlə birlikdə sinapslarda maddi və mənəvi maddələrin qarşılıqlı təsirinin hipotetik mexanizmini təklif etmişdir.
Nəzəriyyənin tərəfdarlarının qarşılaşdıqları əsas problem ondan ibarətdir ki, materiya ilə şüurun qarşılıqlı təsir mexanizmini, əgər onları bir-birindən ayrı və müstəqil mövcud hesab etsək, məntiqi ardıcıl şəkildə izah etmək mümkün deyil. Bu qəbildən olan nəzəriyyələr də onları eksperimental olaraq sınaqdan keçirməyə çalışarkən ciddi metodoloji çətinliklərlə qarşılaşır. İkinci problem müasir fizikanın səbəbli qapalı olması ilə bağlıdır, yəni onun qanunları istənilən fiziki sistemin təkamülünü determinist şəkildə təsvir edir.
Klassik fizikanın qanunlarına əsaslanan interaksionist dualizm klassik interaksionist dualizm adlanır və 300 ildən artıqdır tənqid olunur.
Korpuskulyar dalğa dualizmi
Korpuskulyar-dalğa dualizmi — mikroskopik maddi obyektlərin müəyyən şərtlər altında klassik dalğaların xüsusiyyətlərini, digər şərtlərdə isə klassik hissəciklərin xüsusiyyətlərini nümayiş etdirə bilməsindən ibarət təbiət xassəsidir.
İkili korpuskulyar dalğa davranışı nümayiş etdirən obyektlərin tipik nümunələri elektronlar və işıqdır; bu prinsip daha böyük obyektlər üçün də keçərlidir, lakin, bir qayda olaraq, obyekt nə qədər böyük olarsa, onun dalğa xassələri bir o qədər də az özünü göstərir (burada bir çox hissəciklərin, məsələn, mayenin səthindəki dalğaların kollektiv dalğa davranışından söhbət getmir).
Dalğa-hissəcik dualizmi ideyası mikrokosmosda müşahidə olunan hadisələri klassik anlayışlar baxımından şərh etmək üçün kvant mexanikasının inkişafında istifadə edilmişdir. Reallıqda kvant obyektləri nə klassik dalğalar, nə də klassik hissəciklərdir, yalnız onların üzərində aparılan təcrübələrin şərtlərindən asılı olaraq birincinin və ya sonuncunun xüsusiyyətlərini nümayiş etdirirlər. Korpuskulyar-dalğa dualizmi klassik fizika çərçivəsində izaholunmazdır və yalnız kvant mexanikasında şərh edilə bilər.
Kvant sahəsi nəzəriyyəsində kvantlaşdırılmış sahələr konsepsiyası dalğa-hissəcik ikiliyi haqqında fikirlərin sonrakı inkişafı olmuşdur.