Təsərrüfat Xərcləri

Polikultur təsərrüfat - İxtisaslaşması aydın nəzərə çarpmayan çoxsahəli kənd təsərrüfatıdır.

Təbii təsərrüfat — insanların mübadilə, bazara müraciət etmədən yalnız öz ehtiyaclarını ödəmək üçün məhsul istehsal etdikləri iqtisadiyyat. Lazım olan hər şey biznes bölməsində istehsal olunur. Təsərrüfatçılıq əmtəə istehsalının əksidir. Təbii iqtisadiyyatın əsas xüsusiyyətləri onun regionlararası əmək bölgüsündə iştirakının əhəmiyyətsizliyi, istehsal vasitələri və işçi qüvvəsi ilə özünü təmin etməklə, xarici aləmdən iqtisadi təcrid olunmağa (avtarkiya) qədər, hamını qane etməyə demək olar ki, hamısı imkan verir) ehtiyacları öz resursları hesabına In hunting and gathering societies, resources are often, if not typically underused.. Cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı və regionlararası əmək bölgüsünün dərinləşməsi obyektiv olaraq maddi təsərrüfat təsərrüfatının əmtəə təsərrüfatı ilə əvəzlənməsi üçün şərait hazırlayır, burada istehsalçıların konkret bir məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşması getdikcə daha geniş əraziləri əhatə edir. Quldar cəmiyyətində və feodalizmdə mübadilə və əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafına baxmayaraq, təsərrüfatçılıq üstünlük təşkil edirdi. Feodal cəmiyyətində təsərrüfat təsərrüfatlarının hökmranlığı feodal parçalanmasını saxlamaq üçün ilkin şərtlərdən biri kimi çıxış edir . Yer kürəsinin iqtisadi cəhətdən geridə qalmış ərazilərində (Asiya, Afrika, Latın Amerikası), avropalılar tərəfindən müstəmləkəçilikdən əvvəl qəbilə və ya feodal münasibətlərinin hökm sürdüyü yerlərdə natəmiz təsərrüfat bu günə qədər yaşamışdır. Müstəmləkə asılılığından qurtulan ölkələrdə XX əsrin ortalarında əhalinin 50–60%-i yaşayış və ya yarımnasosial təsərrüfatla məşğul olurdu.

Keyfiyyət xərcləri — yarana biləcək nöqsanların qarşısının alınması, keyfiyyətin qiymətləndirilməsi, istehsal prosesi zamanı və ya məhsulun müştəriyə çatdırılmasından sonra ortaya çıxan xərclərin məcmusudur. Keyfiyyət xərcləri bəzən keyfiyyətə nail olmaq üçün çəkilən xərclər, bəzən keyfiyyət şöbəsinin istifadə etdiyi büdcə, bəzən isə uyğun olmayan (qeyri qənaətbəxş) keyfiyyətin meydana gətirdiyi xərclər olaraq başa düşülür. Ancaq, müasir dövrdə idarəetmə sahəsində çalışanlar Keyfiyyət xərcləri dedikdə bir qayda olaraq keyfiyyətlə bağlı bütün xərcləri nəzərdə tutur. == Önəmi == İstehlakçılar fərqli özəllikləri olan məhsulları daha çox istehlak etməyə başladığı üçün, istehsalçılar da bu fərqli özəllikləri keyfiyyət vasitəsi ilə yaratmağa başlamışlar. Buna görə də, keyfiyyətlə bağlı həyata keçirilən fəaliyyətlər hər hansı məhsulun uğurlu olmasında daha çox rol oynamağa başlayıb. Firma və müəssisələr keyfiyyətlə bağlı rəqabət aparmaqla yanaşı, həmçinin keyfiyyətin xərclərə təsirini də nəzarət altında saxlamaq üçün çalışırlar. Daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün şirkətlər büdcələrinin bir hissəsini hədəflədikləri keyfiyyət göstəricilərinə çatmaq üçün istifadə edirlər. Həmin istifadə edilən vəsaitə isə keyfiyyət xərcləri deyilir. Keyfiyyət xərcləri bir şirkətin keyfiyyət dərəcəsini müəyyən edən ən vacib göstəricidir. Eyni zamanda keyfiyyətin idarə edilməsi prosesinin tətbiq olunması və standartlaşdırılması üçün keyfiyyətlə əlaəqdəar olaraq həyata keçirilən bütün fəaliyyətin ölçülməsi və qeydiyyatının aparılması da çox önəmlidir, çünki keyfiyyət xərclərinin ölçülməsi bu göstəricilər əsasında apara bilər.

Transaksiya xərcləri - mübadilə prosesində mülkiyyət hüququnun bir tərəfdən digərinə verilməsi ilə bağlı olan xərclərdir. İlk dəfə iqtisadi ədəbiyyatda transaksiya xərcləri termini Nobel mükafatı laureatı R.Kouz tərəfindən işlədilmiş və müasir institusional nəzəriyyədə geniş tətbiqini tapmışdır . Transaksiya xərclərinin 5 əsas növü mövcuddur: 1. İnformasiyanın əldə edilməsi ilə bağlı xərclər; 2. Müqavilələrin və danışıqların aparılması ilə bağlı xərclər; 3. Qiymətləndirmə və gözləmə effekti ilə bağlı xərclər; 4. Mülkiyyət hüququnun qorunması ilə bağlı xərclər; 5. Opportunist fəaliyyətlə bağlı xərclər. Transaksiya xərcləri mübadilə prosesinə qədər, mübadilə prosesində və ondan sonra baş verə bilər.

İstehsal mövcud istehsal amillərindən istifadə edərək insan ehtiyaclarını təmin edəcək əmtəə və xidmətlərin formalaşdırılması prosesidir. İstehsalı həyata keçirən təsisçilər tərəfindən qurulan və məhsul satışı ilə bağlı qərar verən quruluşa isə müəssisə deyilir. İstehsal prosesi qısa və uzunmüddətli olmaqla iki yerə ayrılır. Qısamüddətli dövr xərclərin ən azı birinin sabit olduğu, digərlərinin isə dəyişdirilə bildiyi vaxt kəsiyidir. Bu dövrdə sabit xərclər kimi adətən daşınmaz əmlak, istehsal avadanlıqları və s. çıxış edir. İşçi qüvvəsi və xammal isə dəyişən xərclərə aid edilir. Çünki, firmanın qısa müddət ərzində yeni bir bina alması və ya bahalı avadanlıqlar quraşdırması o qədər asan deyildir, amma artan tələbə qarşılıq olaraq yeni işçilərin qəbulu, daha çox xammalın cəlb olunması mümkün addımlardır. Uzunmüddətli dövr isə müəssisənin yuxarıda adını çəkdiyimiz və ümumilikdə bütün istehsal amillərinin həcmini dəyişə bildiyi vaxt kəsiyidir. Xərclər- firmaların istehsalda istifadə etmək üçün istehsal amillərinə həyata keçirdikləri ödəmələrdir.

Absorbsiya xərcləri (ümumi məsrəflərin mənimsənilməsi üsulu, ing. absorption costing) — maya dəyərinin tam bölüşdürülməsi ilə hazır məhsul və ehtiyatların maya dəyərinin uçotu metodu və maya dəyərinin hesablanması sistemi. == Tərifi == İngilis professoru Kolin Druri udma maya dəyərini tam xərclərin bölüşdürülməsi ilə məsrəf hesablama sistemi kimi müəyyən edir. Bütün istehsal məsrəfləri istehsal olunmuş məhsullara aid edilir və satılmamış məhsulların ehtiyatları onların istehsalının ümumi maya dəyəri ilə qiymətləndirilir. Qeyri-istehsal məsrəfləri məhsullara aid edilmir, lakin birbaşa dövrün maliyyə nəticəsi ilə bağlıdır və ehtiyatların qiymətləndirilməsindən kənarlaşdırılır. == Tənqidi == Birbaşa maya dəyərinin tətbiqi məhsulların qiymətini yalnız dəyişən məsrəflər əsasında müəyyənləşdirərkən qərar qəbul etməyə imkan vermir, çünki bu halda marjinal gəlirin ümumi səviyyəsi müəssisənin sabit xərclərini ödəməyə bilər. Bununla belə, udma maya dəyəri metodu ilə belə, bütün xərclər bölüşdürüldükdə, qaimə xərclərin faktiki paylanma dərəcəsi ilə təxmin etmək çox vaxt mümkün deyil (faktiki satış həcmi çox vaxt planlaşdırılan göstəricilərdən aşağı olur). Top menecerlərin məhsulların qiymətini təyin edərkən öz sabit məsrəf səviyyəsinə məhəl qoymamaq meyli məsrəf uçotu sistemindən kənarda baş verir. İstehsalın maya dəyərini hesablamaq üçün udma maya dəyəri metodundan istifadə müəssisəyə, öz məhsullarının satışında açıq-aşkar mövsümilik olduqda, azalma (ehtiyatların yığılması dövründə) və artan mənfəət zamanı itkiləri qeyd etməyə imkan vermir. artım zamanı (aktiv satış zamanı) birbaşa maya dəyərinin hesablanması metodunda olduğu kimi (bütün sabit xərclər dövr ərzində silindikdə və balansda yalnız dəyişən xərclər qeydə alındıqda).

Dövlət xərcləri — dövlətin vəzifə və funksiyalarının maliyyə təminatı üçün ayrılan xərclər. Dövlət idarəçiliyi və fiskal siyasət çərçivəsində nəzərdən keçirilir. == Tərifi == Lev Yakobsonun tərifinə görə dövlət xərcləri dövlətin qarşısında duran məqsədlərə nail olmaq üçün dövlət və özəl müəssisələrin istehsal etdiyi, dövlətin tələb etdiyi məhsul, iş və xidmət növlərinin maliyyələşdirilməsinə yönəlmiş xərclərdir . Başqa sözlə, dövlət xərcləri geri qaytarılmayan və maliyyə tələbləri yaratmayan və ya təmin etməyən ödənişlərdir; öz funksiyalarını yerinə yetirən dövlətlə bağlı xərclər . == Xərc strukturu == Hökumət xərclərinə daxildir: malların və xidmətlərin dövlət satınalmaları; dövlətdən özəl sektora pul əməliyyatları; dövlət qulluqçularının əməyinin ödənilməsi; sosial ödənişlər; dövlət borcuna xidmət; köçürmələr.

İordaniya orta səviyyəli inkişaf etmiş sənaye-aqrar ölkəsidir. Tarixən əkinçilik və heyvandarlıq ölkəsi kimi formalaşan İordaniya iqtisadiyyatında İkinci Dünya müharibəsi illərində bir qədər dirçəliş olmuşdur. Belə ki, ingilis müstəmləkəçiləri burada hərbi şəhər və anbarlar tikir, yollar və neft kəmərləri inşa edir, məhsuldar torpaqlardan maksimum dərəcədə istifadə edirdilər. Bu illərdə sənaye sahələri birtərəfli inkişaf edir, əsasən kustar sənətkarlığa, yeyinti və yüngül (toxuculuq) sənaye sahələrinə fikir verilir, əhalinin 70%-i kənd təsərrüfatında çalışırdı. Müstəqillik əldə olunduqdan sonra hökumət iqtisadiyyatın dirçəldilməsi üçün müəyyən addımlar atmağa başlayır, ilk növbədə xarici mütəxəssislər və kapitalın köməyilə mədən sənayesinin (əsasən fosforit çıxarılması və Ölü dənizdən müxtəlif duzların istehsalı) inkişafına diqqət artırılır. Sonrakı illərdə ərzaq məhsullarının yetişdirilməsinə xüsusi fikir verilir. XX əsrin 80-ci illərindən etibarən isə turizm ölkəyə böyük həcmdə valyuta gətirməyə başlayır. Əvvəllər sənaye müəssisələrinin əksəriyyəti paytaxt rayonunda cəmləşmişdirsə, sonrakı illərdə hökumət yeni-yeni mərkəzlər yaradır. İordaniyada mədən sənayesinin (fosforit və duz çıxarılması)inkişafı güclü kimya sənayesinin yaranmasına (fosfor gübrələri, yuyucu tozlar, müxtəlif növ sabun və s. istehsalı) səbəb olmuşdur.

Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili (TFT, ing. analysis of economic activity) — müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə onların hərtərəfli öyrənilməsi üçün iqtisadi informasiyanın emalı üsullarının məcmusu. Böyük Sovet Ensiklopediyasına görə təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə hərtərəfli öyrənilməsidir . BRE-də təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili bir sıra metodlardan ibarət olan işinin və/və ya idarəetmə qərarlarının səmərəliliyini artırmaq məqsədilə müəssisələrin və fərdi sahibkarların istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin prosesinin və nəticələrinin hərtərəfli öyrənilməsi kimi iqtisadi məlumatların emalı üçün müəyyən edilir. Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili aşağıdakı təhlil növlərini əhatə edir: I. İdarəetmə təhlili: 1) biznes planlarının əsaslandırılmasında və monitorinqində təhlil: biznes planlaşdırılması; büdcə tərtibi (büdcə planlaşdırılması); büdcənin icrasının təhlili (təxminlər). 2) marketinq təhlili: marketinq təhlilinin standart üsulları: - evristik üsul; - trend metodu; - statistik faktor təhlili. marketinq təhlilinin xüsusi üsulları: - giriş və çıxışın təhlili; - test marketinqi; - endirimlərin təhlili; - SWOT analizi; - portfel təhlili; 3) təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin hərtərəfli iqtisadi təhlili: mikroiqtisadi təhlil; makroiqtisadi təhlil: - ətraf mühitin təhlili; - iqtisadi fəaliyyətin sosial sferasının təhlili; - müəssisənin xarici iqtisadi şəraitinin və əlaqələrinin təhlili. 4) istehsalın inkişafının texniki və təşkilati səviyyəsinin təhlili: istehsalın elmi-texniki səviyyəsinin təhlili: - istehsalın texniki səviyyəsinin təhlili; - istehsal texnologiyasının səviyyəsinin təhlili; - məhsulun keyfiyyətinin təhlili. istehsalın və əməyin təşkili səviyyəsinin təhlili: - istehsalın təşkilinin təhlili; - əməyin təşkilinin təhlili. müəssisə idarəetmə təşkilatının təhlili: - idarəetmənin səmərəliliyinin təhlili; - istehsal və idarəetmə işinin strukturunun təhlili; - iş növbələrinin təhlili; - iddia işlərinin təhlili; - planlaşdırmanın təhlili, məhdudlaşdırılması və normalaşdırılması.

Bu, müəyyən bir ildə ən çox hərbi xərcləri olan ölkələrin siyahısıdır. Hərbi xərclər rəqəmləri sabit və ya cari valyuta məzənnələri əsasında ABŞ dolları ilə təqdim olunur. Birinci siyahı Stokholm Beynəlxalq Sülh Tədqiqatları İnstitutunun (SIPRI) məlumat hesabatına əsaslanır və burada 2023-cü ilə kimi dünyanın ən çox hərbi xərcləri olan 40 ölkəsinin cari bazar valyuta məzənnələrinə əsaslanan siyahısı daxildir. İkinci siyahı, Beynəlxalq Strateji Tədqiqatlar İnstitutu (IISS) tərəfindən orta bazar valyuta məzənnələrindən istifadə edilməklə nəşr olunan The Military Balance-ın 2024-cü il nəşrinə əsaslanır. Bəzi mənbələr Rusiya və Çinin hərbi xərclərinin həmin ölkələrdəki əsir bazarları və Alıcılıq qabiliyyəti pariteti səbəbindən faktiki olaraq qrafikdən çox yüksək olduğunu bildirir.