TEKTONİKA

/yun. tektonikos-tikinti, inşaat mənasındadır/ geologiya elminin bir sahəsi olub, yer qabığının quruluşunu, geoloji strukturlarını, onların yerləşməsinin qanunauyğunluğunu və inkişafını öyrənir. Geotektonika terminin sinonimi. Р–тектоника tectonics, tectonic geology
TEKTONİK YAMAC
TEKTONOSFER
OBASTAN VİKİ
Tektonika
Tektonika - geologiya elminin sahəsi. 1. Yer qabığının tektonik deformasiyaların məcmusu və onların inkişaf tarixilə əlaqədar olan müəyyən bir hissənin quruluşu. 2. Yer qabığının geoloji strukturlarının quruluşu, onların yerləşmə və inkişaf qanunauyğunluqları haqqında təlim Tektonika bu halda "Geotektonika" termininin sinonimidir. Tektonika bir neçə müstəqil bölməyə ayrılır: ümumi, yaxud morfoloji tektonika (struktur geologiya), regional tektonika, tarixi tektonika, genetik, yaxud nəzəri tektonika, müqayisəli tektonika, eksperimental tektonika, neotektonika və b. Ümumi, yaxud morfoloji tektonika litosferin kiçik və orta miqyaslı struktur elementlərinin müxtəlif tiplərini öyrənir. Regional tektonika struktur formaların yer qabığının ayrı-ayrı sahələrində, yaxud litosferdə müasir vəziyyətini tədqiq edir, geoloji planalma və geofiziki üsulların məlumatlarına əsaslanaraq tektonik rayonlaşdırma məsələlərini işləyib hazırlayır. Tarixi tektonika tektonik hərəkətlərin, Yer qabığının və onun ayrı-ayrı elementlərinin əmələgəlmə tarixini öyrənir, inkişafın əsas mərhələlərini və onun ümumi qanunauyğunluqlarını araşdırır. Genetik, yaxud nəzəri tektonika yer qabığı strukturlarının ümumi inkişaf nəzəriyyəsini işləyib hazırlayır, tektonik hərəkətlərin səbəblərini və tektonik pozulmaların ayrı-ayrı növlərinin əmələgəlmə mexanizmini tədqiq edir.
Neotektonika (ən yeni tektonika)
Neotektonıka (yun. noes — yeni və tektonika) — ən yeni tektonika, tektonikanın bölməsi olub, Kaynozoy erasında (Oliqosen və ya Miosendən başlayaraq) baş verən tektonik prosesləri öyrənir. Bu proseslər yerin müasir relyefində əks olunan yeni struktur formalar yaratmaqla və qədim strukturları canlandırmaqla yer qabığının quruluşunda dəyişiklərə səbəb olmuşdur.Geoloqların çoxunun fikrincə, neogen-dördüncü dövrü əhatə edir. Hesab edilir ki, bu dövr müxtəlif regionlar üçün dəyişə bilər. Məsələn: Azərbaycanın ərazisi üçün bu mərhələ miosenin sonlarından (meotis əsri) başlanır. Plitələr tektonikası nəzəriyyəsi irəli sürüldükdən sonra neotektonik proseslərin öyrənilməsi yer qabığı və litosferin geodinamikasını, qabıqdaxili endogen prosesləri, onların həm planetar, həm də regional geoloji miqyasda öyrənilməsində mühüm rol oynayır. Neotektonika (ən yeni tektonika) seysmikliyin öyrənilməsi, seysmik proqnozlaşdırma üçün də olduqca vacibdir. Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press, 2006.
Duz tektonikası
Duz tektonikası — təzyiq nəticəsində yaranan qırışıqlıq növü. Yüksək təzyiq altında duzun xüsusi çəkisi (2,2) yerləşdiyi çöküntülərin xüsusi çəkisinə (2,5–2,6) nisbətən az və plastik olması duz kütləsinin qalxmasına səbəb olur. Üstqatda yatan süxurların sıxlığının müxtəlifliyi, bünövrənin kələ-kötür, az meyilli qırışıq, yaxud qırılmanın olması ilə bağlı yaranan kiçik təzyiqlər fərqi duzun toplanmasına və duz nüvəli qırışığın inkişafına təkan verir. Qravitasiya qeyri-sabitliyinə görə heç bir xarici tektonik təsir olmadan davamlı çöküntü yüklənməsi zamanı strukturlar yarana bilər. Qaya duzu 2160 kq/m3 sıxlığa malikdir. İlkin çökmə zamanı çöküntülər ümumiyyətlə 2000 kq/m3 daha az sıxlığa malikdir, lakin yüklənmə və sıxılma ilə onların sıxlığı 2500 kq/m3-ə qədər artır ki, bu da duzdan daha böyükdür Üstündəki təbəqələr sıxlaşdıqdan sonra zəif duz təbəqəsi Rayleigh-Taylor qeyri-sabitliyinin bir forması səbəbindən xarakterik silsilələr və çökəkliklər seriyasına deformasiyaya meylli olacaq. Sonrakı çökmə çökəkliklərdə cəmləşəcək və duz onlardan uzaqlaşaraq silsilələrə doğru hərəkət etməyə davam edəcək. Gec mərhələdə, diapirlər silsilələr arasındakı qovşaqlarda başlamağa meyllidirlər, böyümələri silsilələr sistemi boyunca duzun hərəkəti ilə qidalanır və duz ehtiyatı tükənənə qədər davam edir. Bu prosesin sonrakı mərhələlərində diapirin yuxarı hissəsi səthdə və ya onun yaxınlığında qalır, sonrakı dəfn diapirin qalxması ilə uyğunlaşdırılır və bəzən aşağı salınma adlanır. Almaniyadakı Schacht Asse II və Gorleben duz qübbələri sırf passiv duz quruluşuna nümunədir.
Plitələr tektonikası
Tektonik plitələr (lat. tectonicus, q.yun. τεκτονικός) Yer Kürəsinin litosferində baş verən geniş-miqyaslı yerdəyişmələri izah edən elmi nəzəriyyədir. Bu model iyirminci əsrin əvvəllərində inkişaf etdirilmiş qitələrin hərəkəti modeli üzərində qurulub. Bu ideya elmi cəmiyyətlər tərəfindən dənizdabanının genişlənmə(ing. seafloor spreading) konsepsiyasının inkişaf etdirilməsindən sonra,1950-ci illərin sonu,1960-cı illərin əvvəllərində qəbul edilməyə başladı. Litosfer tektonik plitələrə bölünüb. Yer Kürəsində 7 və ya 8 böyük (plitələrin necə tərif edilməsindən asılı olaraq) və bir çox kiçik plitə mövcuddur. Plitələrin qarşılaşdığı ərazilərdə onların nisbi hərəkəti sərhədlərin xarakterini müəyyən edir: konvergent, divergent və ya transform sərhədlər. Zəlzələlər, vulkanik aktivlik, dağların əmələ gəlməsi kimi hadisələr məhz plitələrin görüşdüyü bu ərazilədə baş verir.
Plitələrin tektonikası
Tektonik plitələr (lat. tectonicus, q.yun. τεκτονικός) Yer Kürəsinin litosferində baş verən geniş-miqyaslı yerdəyişmələri izah edən elmi nəzəriyyədir. Bu model iyirminci əsrin əvvəllərində inkişaf etdirilmiş qitələrin hərəkəti modeli üzərində qurulub. Bu ideya elmi cəmiyyətlər tərəfindən dənizdabanının genişlənmə(ing. seafloor spreading) konsepsiyasının inkişaf etdirilməsindən sonra,1950-ci illərin sonu,1960-cı illərin əvvəllərində qəbul edilməyə başladı. Litosfer tektonik plitələrə bölünüb. Yer Kürəsində 7 və ya 8 böyük (plitələrin necə tərif edilməsindən asılı olaraq) və bir çox kiçik plitə mövcuddur. Plitələrin qarşılaşdığı ərazilərdə onların nisbi hərəkəti sərhədlərin xarakterini müəyyən edir: konvergent, divergent və ya transform sərhədlər. Zəlzələlər, vulkanik aktivlik, dağların əmələ gəlməsi kimi hadisələr məhz plitələrin görüşdüyü bu ərazilədə baş verir.

Digər lüğətlərdə