Sofistlər məktəbi: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
| Sətir 5: | Sətir 5: | ||
Geniş mənada "sofist" bacarıqlı və müdrik insan deməkdir. Sofistlərin diqqət mərkəzində hüquq və siyasət, əxlaq, natiqlik sənəti məsələləri dururdu. |
Geniş mənada "sofist" bacarıqlı və müdrik insan deməkdir. Sofistlərin diqqət mərkəzində hüquq və siyasət, əxlaq, natiqlik sənəti məsələləri dururdu. |
||
== |
== Tarixi və mahiyyəti == |
||
| ⚫ | Təxminən e.ə. 5-ci [[əsr]]in ortalarında [[Yunanıstan]]da intellektual [[inkişaf]] başladı. Bunun səbəbi [[Afina]]da [[demokratiya]]nın yüksəlməsi idi. Vətəndaşların gücünün artması, individualizmin inkişafı və praktiki [[problem]]lərin həllinə olan [[tələbat]] [[düşüncə]]nin köhnəlmiş formalarına qarşı reaksiya ilə nəticələndi. Bunun nəticəsində, bəzi [[yunan]] [[filosof]]ları fiziki [[dünya]]nı öyrənməyi dayandırdı və diqqətini [[fərd]]lə daha yaxın [[mövzu]]lara yönəltməyə başladı. Yeni intellektual cərəyanın ilk nümayəndələri sofistlər idilər. Bu [[termin]] “müdrik şəxslər” deməkdir, lakin sonralar saxta mühakimələr yürüdən [[insan]]ları alçaltmaq üçün istifadə edilmişdi. Sofistlər haqqında əldə etdiyimiz biliklərin əksəriyyəti onları kəskin şəkildə tənqid edən [[Platon]]a məxsusdur. Onlar [[ellinizm|ellin mədəniyyəti]]nin ən yaxşı cəhətlərinin düşməni hesab edilirdilər. Müasir tədqiqatçılar onlar haqqındakı bu cür kəskin [[fikir]]ləri rədd edirlər, lakin bu [[məktəb]]in bəzi üzvlərinin sosial məsuliyyət hissinin zəif olmasını və onların “pis vəziyyətin daha yaxşı vəziyyətə çevrilməsində” tamamilə insafsız olduqlarını qəbul edirlər. |
||
Sofistlərin kim olduğunu başa düşməkdən ötrü onun müasir anlamını (sofist– intellektual fokusçu, fırıldaqçı, dələduz) bir kənara atmaq lazımdır. Qədim yunanlar "sofist" və "sofizm" sözünü başqa cür başa düşürdülər. "Sofist" "müdrik" sözünü ifadə edirdi. Yüksək intellektual səviyyəli [[adam]]ları o zaman belə adlandırırdılar. Məsələn, [[qədim dünya]]nın ən qüdrətli [[tarixçi]]si, daha doğrusu "tarixin atası" [[Herodot]] [[Miletli Fales|Fales]]i, [[Pifaqor]]u və başqalarını sofist adlandırırdı. |
Sofistlərin kim olduğunu başa düşməkdən ötrü onun müasir anlamını (sofist– intellektual fokusçu, fırıldaqçı, dələduz) bir kənara atmaq lazımdır. Qədim yunanlar "sofist" və "sofizm" sözünü başqa cür başa düşürdülər. "Sofist" "müdrik" sözünü ifadə edirdi. Yüksək intellektual səviyyəli [[adam]]ları o zaman belə adlandırırdılar. Məsələn, [[qədim dünya]]nın ən qüdrətli [[tarixçi]]si, daha doğrusu "tarixin atası" [[Herodot]] [[Miletli Fales|Fales]]i, [[Pifaqor]]u və başqalarını sofist adlandırırdı. |
||
Lakin eyni zamanda (b.e.ə. V əsrin 2–ci yarısında) xüsusi [[peşə]] sahiblərini sofistlər adlandırmağa başlamışdılar. Daha dəqiq desək, [[əmək]] haqqına görə [[pul]] alan (yəni, ilk dəfə tədrisə görə pul alan) [[müəllim]]lər sofist adlanırdı. Sofizmin nümayəndələri bu adı fəxrlə daşıyırdılar. İlk dəfə Protaqor (b.e.ə. 490– 420) özünü könüllü olaraq sofist adlandırmışdır. Ondan sonra Gorgiy, Prodik və Gippiy özlərini sofist hesab edirdilər. Onlar bütün Yunanıstanı gəzərək pulla "müdriklik" dərsi verirdilər. Platon özünün "Protaqor" və "Gorgiy" adlı [[dialoq]]larında nəql edir ki, müasirləri sofistlərə onların dərslərinə görə yaxşı pul versinlər. Məsələn, [[Fidi]] [[heykəl]]lərinə görə daha az pul alırdı, nəinki müdriklik dərsindən Protaqor. İlk sofistlər özlərini nəinki müdriklik müəllimləri, həmçinin xeyirxah adamlar kimi təqdim edirdilər. Xeyirxah adamlar anlayışı isə [[qədim Yunanıstan]]da təkcə mənəvi mükəmməllik timsalı kimi deyil, həm də praktiklik ictimai və dövlət işlərini aparmaq bacarığını da ifadə edirdi. "Müdriklik" sözü isə həmin dövrdə [[elm]]in [[sinonim]]i idi. Çünki sofistlər pul almaqla o zamankı elmi tədris edirdilər. Fəlsəfə bütün elmləri əhatə edir və həmin elmlər də "müdriklik" adı altında tanınırdı. Həmin elmin də müəllimləri sofistlər idi. O dövrdə hər bir tamhüquqlu vətəndaş [[xalq]] yığıncaqlarında iştirak edə bilər və dövlət işlərində də fəal ola bilərdi. Xalq iclaslarında qələbə o adama nəsib olurdu ki, o, həmvətənlilərinin ağlına hakim kəsilə bilirdi. Yaxşı [[nitq]] bu qəbildən idi. Təsadüfi deyildir ki, sofistlər [[ritorika]]ya – natiqlik məharətinə üstünlük verirdilər. Tədricən "sofist" sözü "natiqlik" məharəti öyrədən müəllimi ifadə etməyə başladı. Sofistlər Qədim Yunanıstanda uzun müddət mövcud olmuşlar. Məsələn, [[Mark Avreliy]] zamanında natiqlik sənətində mahir olan iki müəllim – sofist var idi. Onlardan biri [[şəhər]] xəzinəsi, digəri isə [[imperator]] xəzinəsi tərəfindən təmin olunurdu. Fəlsəfənin inkişafında sofistlər mühüm rol oynamışdırlar. Onlar biliyə marağı artırmış və nəticədə fəlsəfədə yeni dövr başlanmışdır. Bu dövrdə artıq fəlsəfə biliyə əsaslanırdı. Həmin dövr Sokratla başlayır və Aristotellə bitir. |
Lakin eyni zamanda (b.e.ə. V əsrin 2–ci yarısında) xüsusi [[peşə]] sahiblərini sofistlər adlandırmağa başlamışdılar. Daha dəqiq desək, [[əmək]] haqqına görə [[pul]] alan (yəni, ilk dəfə tədrisə görə pul alan) [[müəllim]]lər sofist adlanırdı. Sofizmin nümayəndələri bu adı fəxrlə daşıyırdılar. İlk dəfə Protaqor (b.e.ə. 490– 420) özünü könüllü olaraq sofist adlandırmışdır. Ondan sonra Gorgiy, Prodik və Gippiy özlərini sofist hesab edirdilər. Onlar bütün Yunanıstanı gəzərək pulla "müdriklik" dərsi verirdilər. Platon özünün "Protaqor" və "Gorgiy" adlı [[dialoq]]larında nəql edir ki, müasirləri sofistlərə onların dərslərinə görə yaxşı pul versinlər. Məsələn, [[Fidi]] [[heykəl]]lərinə görə daha az pul alırdı, nəinki müdriklik dərsindən Protaqor. İlk sofistlər özlərini nəinki müdriklik müəllimləri, həmçinin xeyirxah adamlar kimi təqdim edirdilər. Xeyirxah adamlar anlayışı isə [[qədim Yunanıstan]]da təkcə mənəvi mükəmməllik timsalı kimi deyil, həm də praktiklik ictimai və dövlət işlərini aparmaq bacarığını da ifadə edirdi. "Müdriklik" sözü isə həmin dövrdə [[elm]]in [[sinonim]]i idi. Çünki sofistlər pul almaqla o zamankı elmi tədris edirdilər. Fəlsəfə bütün elmləri əhatə edir və həmin elmlər də "müdriklik" adı altında tanınırdı. Həmin elmin də müəllimləri sofistlər idi. O dövrdə hər bir tamhüquqlu vətəndaş [[xalq]] yığıncaqlarında iştirak edə bilər və dövlət işlərində də fəal ola bilərdi. Xalq iclaslarında qələbə o adama nəsib olurdu ki, o, həmvətənlilərinin ağlına hakim kəsilə bilirdi. Yaxşı [[nitq]] bu qəbildən idi. Təsadüfi deyildir ki, sofistlər [[ritorika]]ya – natiqlik məharətinə üstünlük verirdilər. Tədricən "sofist" sözü "natiqlik" məharəti öyrədən müəllimi ifadə etməyə başladı. Sofistlər Qədim Yunanıstanda uzun müddət mövcud olmuşlar. Məsələn, [[Mark Avreliy]] zamanında natiqlik sənətində mahir olan iki müəllim – sofist var idi. Onlardan biri [[şəhər]] xəzinəsi, digəri isə [[imperator]] xəzinəsi tərəfindən təmin olunurdu. Fəlsəfənin inkişafında sofistlər mühüm rol oynamışdırlar. Onlar biliyə marağı artırmış və nəticədə fəlsəfədə yeni dövr başlanmışdır. Bu dövrdə artıq fəlsəfə biliyə əsaslanırdı. Həmin dövr Sokratla başlayır və Aristotellə bitir. |
||
== |
== Əsas ideyaları == |
||
| ⚫ | Sofistlər bir sıra fəlsəfi traktatlar yaratmışlar. Skeptisizm onların dünya baxışlarının fərqləndirici cəhəti idi. Bu, skeptisizm və relyativizmin ilk forması idi.<ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/flsf.pdf Mehdiyev R.Ə.Fəlsəfə.Dərs vəsaiti.Bakı, "Şərq-Qərb", 2010, 360 səh. səh. 107]</ref> |
||
| ⚫ | Təxminən e.ə. 5-ci [[əsr]]in ortalarında [[Yunanıstan]]da intellektual [[inkişaf]] başladı. Bunun səbəbi [[Afina]]da [[demokratiya]]nın yüksəlməsi idi. Vətəndaşların gücünün artması, individualizmin inkişafı və praktiki [[problem]]lərin həllinə olan [[tələbat]] [[düşüncə]]nin köhnəlmiş formalarına qarşı reaksiya ilə nəticələndi. Bunun nəticəsində, bəzi [[yunan]] [[filosof]]ları fiziki [[dünya]]nı öyrənməyi dayandırdı və diqqətini [[fərd]]lə daha yaxın [[mövzu]]lara yönəltməyə başladı. Yeni intellektual cərəyanın ilk nümayəndələri sofistlər idilər. Bu [[termin]] “müdrik şəxslər” deməkdir, lakin sonralar saxta mühakimələr yürüdən [[insan]]ları alçaltmaq üçün istifadə edilmişdi. Sofistlər haqqında əldə etdiyimiz biliklərin əksəriyyəti onları kəskin şəkildə tənqid edən [[Platon]]a məxsusdur. Onlar [[ellinizm|ellin mədəniyyəti]]nin ən yaxşı cəhətlərinin düşməni hesab edilirdilər. Müasir tədqiqatçılar onlar haqqındakı bu cür kəskin [[fikir]]ləri rədd edirlər, lakin bu [[məktəb]]in bəzi üzvlərinin sosial məsuliyyət hissinin zəif olmasını və onların “pis vəziyyətin daha yaxşı vəziyyətə çevrilməsində” tamamilə insafsız olduqlarını qəbul edirlər. |
||
| ⚫ | Sofistlərin tarixi xidməti ondan ibarətdir ki, onlar təbiət hadisələrinin, nisbilik haqqında təlimin [[Rasionalizm|rasionalist]] izahını inkişaf etdirmiş, kəskin sosial məsələlər qaldırmışlar. Sofistlər birinci olaraq [[insan]] problemini qaldırmışlar, lakin onların əsas xidməti [[Sokrat]]ın gəlişini hazırlamaları olmuşdur.<ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/flsf.pdf Mehdiyev R.Ə.Fəlsəfə.Dərs vəsaiti.Bakı, "Şərq-Qərb", 2010, 360 səh. səh. 108]</ref> |
||
| ⚫ | Sofistlərin əsas ideyaları hər şeyə [[tənqid]]i yanaşmaları, [[Nisbilik nəzəriyyəsi|nisbiliy]]i (relativizmi) müdafiyə etmələridir. Onlar [[Bilik|biliy]]i [[duyğu]]lara əsaslandırdıqları səbəbindən emprist, ağlı əsas saymadıqları və hər şeyə şübhə etdikləri üçün [[Skeptisizm|skeptik]], biliyin imkansızlığını müdafiyə etdikləri üçün [[Nihilizm|nihilist]] olmuşdur. |
||
| ⚫ | Buna baxmayaraq, hətta ən ifrat sofistlərin təlimləri belə heyrətamizdir. Bəzi sofistlər quldarlığı və yunanların irqi müstəsnalığını pisləyirdilər. Bəziləri praktik və proqressiv dünyagörüşünün, azdlığın və sıravi insanların [[hüquq]]larının müdafiəçisi idilər. Bəlkə də ən əhəmiyyətlisi isə, sofistlər sayəsində fəlsəfə sadəcə [[fizika]] və [[metafizika]] ilə məhdudlaşmadı. Onlar fəlsəfəni əxlaq qaydaları və [[siyasət]]ə qədər genişləndirdilər. Romalı [[Mark Tulli Siseron|Siseron]]un da dediyi kimi “onlar fəlsəfəni [[göy]]lərdən insanların məskəninə endirdilər”. |
||
| ⚫ | Sofistlərin relyativizmi, skeptisizmi və individualizmi ciddi etiraza səbəb oldu. Daha mühafizəkar yunanlara görə bu doktrinalar [[ateizm]] və [[anarxizm|anarxiya]]ya gətirib çıxarırdı. Əgər qəti həqiqət yoxdursa və əgər xeyir və ədalət sadəcə insanın istəklərindən asılıdırsa, onda nəinki [[din]], əxlaq və [[dövlət]]i, həmçinin [[cəmiyyət]]in özünü belə qoruyub saxlamaq mümkün deyil. Bu [[inanc]] yeni fəlsəfi cərəyanın inkişafı ilə nəticələndi. Onun əsaslandığı [[nəzəriyyə]]də həqiqətin real olması və qəti [[standart]]ların mövcudluğu irəli sürülürdü. Bu cərəyanın [[lider]]ləri fəlsəfə [[tarix]]ində bəlkə də 3 ən məşhur şəxs – [[Sokrat]], Platon və [[Aristotel]] idi. |
||
==İnkişaf mərhələləri və əsas nümayəndələri== |
==İnkişaf mərhələləri və əsas nümayəndələri== |
||
| Sətir 35: | Sətir 45: | ||
Yeni və son dövr sofistlər yalnız klassik sofitlərlə müqayisə edilmək üçün belə adlandırılmışdır. Bu iki dövrün sofistləri klassik sofistlərin ideya və tərzlərini bərpa etməyə çalışan ədəbi cərəyanın təmsilçiləri idi. |
Yeni və son dövr sofistlər yalnız klassik sofitlərlə müqayisə edilmək üçün belə adlandırılmışdır. Bu iki dövrün sofistləri klassik sofistlərin ideya və tərzlərini bərpa etməyə çalışan ədəbi cərəyanın təmsilçiləri idi. |
||
== |
== Böyük sofistlər == |
||
“Böyük” sofistlərin ən görkəmli nümayəndəsi '''Protaqoras''' (yun. ''Πρωταγόρας'', m. ö. 481 – 411) deyirdi ki, ''“İnsan hər şeyin ölçüsüdür”''<ref>Platon. Theaetetus // The Dialogues of Plato / Translated by B. Jowett. Vol. 4. Oxford University Press, 1892, p. 216.</ref>. Diogenes Laertiusa görə Protaqoras hər şeyin həqiqət olduğunu və düyğularla bilindiyini iddia edirdi. Eləcə də o deyirdi ki, hər bir irəli sürülən fikrə qarşı ona əks olan fikir yürüdüb, onu əsaslandırmaq olar<ref>Platon. Protaqoras // The Dialogues of Plato / Translated by B. Jowett. Vol. 1. Oxford University Press, 1892, pp. 397-398</ref>. Deməli Protaqorasa görə obyektiv olan bir şey yoxdur. İnsan bu ya da başqa şeyin nə olduğunu yalnız özü üçün təyin edir. Onun qərarı başqası ilə üst-üstə düşməyə də bilər. |
|||
Protaqor insan probleminin qnoseologiyasını dərindən işləyib araşdıran ilk yunan filosofudur. Sofistlərin ən görkəmli nümayəndələrindən biri, Abedra vətəndaşı [[Protaqor]] öz təlimlərinin çox hissəsini Afinada həyata keçirmişdi. Onun məşhur “insan hər şeyin meyarıdır” [[aforizm]]i sofist fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir. Bununla o, yaxşılıq, [[həqiqət]], [[ədalət]] və gözəlliyin insan [[arzu]]ları və ehtiyacları ilə əlaqəli olduğunu demək istəyirdi. Mütləq həqiqət anlayışı yaxud düzlük və ədalətin əbədi standartı yoxdur. [[Məna]] [[qavrayış]]ı biliyin yeganə mənbəyi olduğuna görə yalnız müstəsna həqiqət verilmiş [[zaman]] və [[məkan]] üçün doğru hesab edilir. Eynilə [[əxlaq]] [[anlayış]]ı insana görə dəyişir, buna görə də həqiqət və [[yalan]]ın bütün hallar üçün qəbul edilən qəti [[qanun]]ları yoxdur. Hissi qavrayışa mühüm yer verən Protaqora görə, qavranılan şeylər və qavrayan hiss üzvləri fasiləsiz olaraq dəyişirlər. Onun fikrincə, hər şey başqaları ilə əlaqədə əmələ gəlir. Faydalı olan şey həqiqətdir. [[Heraklit]]in hər şeyin dəyişməsi haqqında fikirlərini Protaqor inkişaf etdirmişdir. Onun çoxlu əsəri olsa da, onlardan heç biri günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. |
|||
Beləliklə, sofistlər subyektiv yanaşmanın və nisbiliyin (''relativizmin'') əsaslarını qoymuşdular. Protaqorasın təlimi isə [[Demokrit]], [[Heraklit]], [[Parmenid|Parmenides]] və [[Empedokl|Empedoklesin]] nisbilik nəzəriyyələrindən irəli gəlmişdir. O, materiyanın axıcı və duyğuların nisbi olduğunu iddia edirdi. |
|||
== Frasimax == |
|||
Sonrakı sofistlərin bəziləri Protaqorun təlimlərindən kənarlaşmışdılar. Frasimax Protoqourun təlimlərində birbaşa yer almayan individualizm məsələsini öz [[doktrina]]sında təhrif etmişdi; bütün qanunlar və [[ənənə]]lər sadəcə ən ağıllı və ən güclü insanların arzularının ifadəsidir və onların mənafeyini güdür, buna görə də müdrik insan bütün qanunlardan uca və sadəcə şəxsi istəkləri ilə maraqlanan “tamamilə ədalətsiz insandır”. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, insan ([[kişi]]) individualizmlə əlaqəli bütün yunan [[fəlsəfə]]sinin əsas mərkəzidir. |
|||
Protaqoras başqa sofistlər kimi dinə qarşı da şübhələrlə yanaşırdı, nisbilik nəzəriyyəsini o dinə də aid edirdi<ref>Секст Эмпирик. Против математиков // Маковельский А. О. Софисты. Баку: Азербайджанский Государственный Университет им. С. М. Кирова, 1940, s. 9.</ref>. Onun fikrincə tanrıların varlığı haqqında birmənalı heç nə demək olmaz. Bununla o dini müddəalara qarşı [[Aqnostisizm|aqnostik]] mövqedə dayanırdı. Ümumiyyətlə, o zaman bir çox sofistləri ateizmdə ittiham etmişdilər. |
|||
==Qədim yunan sofistlərinin əsas ideyaları== |
|||
Böyük sofistlərin daha bir tanınmış nümayəndəsi '''Qorgias''' (yun. ''Γοργίας'', təxminən m. ö. 480 – 380) olmuşdur. O müdrikliyi deyil, natiqliyi öyrətdiyini iddia edirdi. Çünki, hamı üçün bir olan həqiqət yoxdur. İnsan hətta öz yaşadığı anları nisbi olaraq yada salır. Qorgias '''''“Təbiət ya da mövcud olmayan şey haqqında”''''' əsərində iddia etmişdir ki, ''“heç nə mövcud deyil; nəsə mövcud olsa belə, onu qavramaq'' (dərk etmək) ''olmaz; o şey qavranılsa belə, onu sözlə ifadə etmək olmaz''<ref>Софистика. Горгий Леонтийский: Трактат «О не-сущем, или О природе» в современных интерпретациях. Новосибирск: НГУ, 2014, s. 235.</ref>. Bununla da Qorgias aşağıdakıları demək istəyirdi: |
|||
| ⚫ | Sofistlər bir sıra fəlsəfi traktatlar yaratmışlar. Skeptisizm onların dünya baxışlarının fərqləndirici cəhəti idi. Bu, skeptisizm və relyativizmin ilk forması idi.<ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/flsf.pdf Mehdiyev R.Ə.Fəlsəfə.Dərs vəsaiti.Bakı, "Şərq-Qərb", 2010, 360 səh. səh. 107]</ref> |
||
1. Əgər varlıq əbədidirsə, onda hüdudsuzdur; hüdudsuzdursa, onda o heç yerdə yoxdur. Əgər varlıq əbədi deyilsə, onda o mövcud olan bir şeydən yaranmalıdır. Bu isə imkansızdır, çünki bu halda varlıq özündən qabaq mövcud olardı. Ya da varlıq yoxluqdan yaranmışdır. Ancaq bu da imkansızdır, çünki yoxluqdan nəsə yarana bilməz. Onda deməli heç nə mövcud deyildir. |
|||
| ⚫ | Sofistlərin tarixi xidməti ondan ibarətdir ki, onlar təbiət hadisələrinin, nisbilik haqqında təlimin [[Rasionalizm|rasionalist]] izahını inkişaf etdirmiş, kəskin sosial məsələlər qaldırmışlar. Sofistlər birinci olaraq [[insan]] problemini qaldırmışlar, lakin onların əsas xidməti [[Sokrat]]ın gəlişini hazırlamaları olmuşdur.<ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/flsf.pdf Mehdiyev R.Ə.Fəlsəfə.Dərs vəsaiti.Bakı, "Şərq-Qərb", 2010, 360 səh. səh. 108]</ref> |
||
2. Varlıq mövcuddursa da, onun barəsində düşünmək olmaz, çünki düşünülənlə gerçəkliyin fərqi vardır. Belə olmasaydı, onda bizim düşüncəmizdə olan hər bir fikir gerçəkləşərdi. |
|||
| ⚫ | Sofistlərin əsas ideyaları hər şeyə [[tənqid]]i yanaşmaları, [[Nisbilik nəzəriyyəsi|nisbiliy]]i (relativizmi) müdafiyə etmələridir. Onlar [[Bilik|biliy]]i [[duyğu]]lara əsaslandırdıqları səbəbindən emprist, ağlı əsas saymadıqları və hər şeyə şübhə etdikləri üçün [[Skeptisizm|skeptik]], biliyin imkansızlığını müdafiyə etdikləri üçün [[Nihilizm|nihilist]] olmuşdur. |
||
3. Varlıq haqqında düşünülsə belə, onu başqasına anlatmaq olmaz. Çünki, anlatmaq üçün biz sözlərdən istifadə edirik. Söz isə o şeyə tam uyğun gəlmir. Əksinə, biz sözləri şeylərlə izah edirik. |
|||
| ⚫ | Buna baxmayaraq, hətta ən ifrat sofistlərin təlimləri belə heyrətamizdir. Bəzi sofistlər quldarlığı və yunanların irqi müstəsnalığını pisləyirdilər. Bəziləri praktik və proqressiv dünyagörüşünün, azdlığın və sıravi insanların [[hüquq]]larının müdafiəçisi idilər. Bəlkə də ən əhəmiyyətlisi isə, sofistlər sayəsində fəlsəfə sadəcə [[fizika]] və [[metafizika]] ilə məhdudlaşmadı. Onlar fəlsəfəni əxlaq qaydaları və [[siyasət]]ə qədər genişləndirdilər. Romalı [[Mark Tulli Siseron|Siseron]]un da dediyi kimi “onlar fəlsəfəni [[göy]]lərdən insanların məskəninə endirdilər”. |
||
Beləliklə, şeylər haqqında birmənalı heç nə demək olmaz. Onlar haqqında yalnız həqiqətə nisbətən uyğun fikir yürütmək mümkündür. Bu kimi müddəalar aqnostik dünyagörüşünün əsasında durur. |
|||
| ⚫ | Sofistlərin relyativizmi, skeptisizmi və individualizmi ciddi etiraza səbəb oldu. Daha mühafizəkar yunanlara görə bu doktrinalar [[ateizm]] və [[anarxizm|anarxiya]]ya gətirib çıxarırdı. Əgər qəti həqiqət yoxdursa və əgər xeyir və ədalət sadəcə insanın istəklərindən asılıdırsa, onda nəinki [[din]], əxlaq və [[dövlət]]i, həmçinin [[cəmiyyət]]in özünü belə qoruyub saxlamaq mümkün deyil. Bu [[inanc]] yeni fəlsəfi cərəyanın inkişafı ilə nəticələndi. Onun əsaslandığı [[nəzəriyyə]]də həqiqətin real olması və qəti [[standart]]ların mövcudluğu irəli sürülürdü. Bu cərəyanın [[lider]]ləri fəlsəfə [[tarix]]ində bəlkə də 3 ən məşhur şəxs – [[Sokrat]], Platon və [[Aristotel]] idi. |
||
Daha bir tanınmış böyük sofist '''Prodikus''' (yun. ''Πρόδικος'', təxminən m. ö. 465 – 395) dilçilik elmi və əxlaq problemləri ilə məşğul olmuşdur. O həm də dinlərin yaranması nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür (8). Onun fikrincə insanlar onlara xeyir gətirən günəş, çaylar, dənizlər kimi təbiət obyektlərini tanrılaşdırmışlar. Buna o, Misirdə Nil çayının tanrılaşdırılmasını örnək gətirirdi. Prodikusa görə bundan sonra insanların fəaliyyətlərinə uyğun olaraq şərabçılıq, dəmirçilik, sənətkarlıq və s. tanrıları uydurulmuşdur. Beləliklə Prodikus hesab edirdi ki, tanrıların yaranması insan fəaliyyəti və duyğuları ilə bağlıdır. Buna görə də, onlara ibadət edilməsinin heç bir mənası yoxdur. Bu fikirləri açıqladıqdan sonra Prodikus təqiblərə məruz qalmışdır. |
|||
Başqa böyük sofist '''Hippias,''' rusca '''Qippi''' (yun. ''Ἱππίας'', təxminən m. ö. 460 – 400) riyaziyyatçı və natiq kimi tanınmışdır. O, fəlsəfədə daha çox əxlaqi məsələlərə önəm verirdi. Hippias dövlət qanunlarının insana əzab verməsini iddia edir, onların əhəmiyyətini kiçildir, ata-anaya sayğı kimi ümumbəşəri dəyərlərin tanrılardan gəldiyini iddia edirdi. O cəmiyyətdə köləliyə son verməklə insanların eyni hüquqlu vətəndaş olmaları fikrin müdafiə etmişdir. Deməli, ehtimal etmək mümkündür ki, Hippias köləliyin əleyhinə çıxırdı<ref>Гиппий // Философская Энциклопедия / Под ред. Ф. В. Константинова. В 5-х т. М.: Советская энциклопедия. 1960-1970.</ref>. |
|||
== Kiçik sofistlər == |
|||
''Kiçik sofistlərin'' dövrü isə m. ö. IV yüzillikdən başlayır. Onlar haqqında bilgilər o qədər də çox deyildir. Zamanımıza çatan fraqmentlərə dayanaraq demək olar ki, onlar əxlaqi və ictimai problemlərə diqqət yetirmişdirlər. Məsələn, '''Likofron''' (yun. ''Λυκόφρων'', m. ö. IV) və '''Alkidamas''' (yun. ''Ἀλκιδάμας'', m. ö. IV yüzillik) ictimai siniflərin imtiyazlarını inkar edirdilər<ref>Ивин, А. А. Основы социальной философии. М.: Высшая школа, 2005, s. 16.</ref>. Likofrona görə əsilzadəlik uydurulmuş və əsassız anlayışdır. Alkidamas isə hesab edirdi ki, insanlar dünyaya azad gəlirlər və ona görə də köləlik təbiətdən deyil, sonradan sosial və iqtisadi səbəblərdən ortaya çıxan bir reallıqdır. |
|||
'''Trasimaxus, ya da Frasimax''' (yun. ''Θρασύμαχος'', təxminən m. ö. 459 – 400) bilginin nisbi olması ideyasını həm də ictimai və əxlaqi məsələlərə aid edirdi. Onun fikrincə güclü insanın yaratdığı hər şey ədalətlidir. |
|||
''“Ədalətli” və “ədalətsiz”'' anlayışlar rəiyyət üçündür. Rəiyyət hökmdarların qanun kimi qoyduqları ədalətli və ədalətsiz saydıqları şeylərə əməl etməlidirlər. Hər bir siyasi quruluş özünə lazım olan qanunları yaradır. Belə ki, demokratik hakimiyyət demokratik, tiranik hakimiyyət tiranik, aristokratik hakimiyyət isə aristokrat təbəqə ilə uzlaşan qanunlar yazır. Hökmdar öz tabeliyində olanlara çobanın qoyunlara qulluq etdiyi kimi qayğı göstərməlidir. Bu qayğı rəiyyətin ədalət kimi saydığı anlayışlarla ölçülməz. Buna sübut gündəlik həyatda baş verən hadisələrdir. Çünki, çox zaman ədalətsizlik ədalətin üzərində üstünlük qazanır. Ədalətsizlik cinayətlərinin sayının çoxalması ilə daha da artır. Beləliklə, hökmdarın əxlaqı və ədaləti olmalıdır, ancaq bu anlayışlar rəiyyətin anladıqlarından fərqlənməlidir. Onun üçün hansısa ehkam halını almış əxlaq qaydaları olmamalıdır, çünki onun məqsədi dövləti və rəiyyəti saxlamaqdan ibarətdir. Bu yolda nə daha uyğundursa, onu da etməlidir.<ref>Маковельский А. О. Софисты. Баку, 1941, s. 20-21.</ref> |
|||
Sonralar Makiavelli və Nitsşe kimi düşünürlər bu fikirləri təkrarlamış və onları daha da inkişaf etdirmişdirlər. |
|||
==Həmçinin bax== |
==Həmçinin bax== |
||
06:23, 13 avqust 2016 tarixindəki versiya
Sofistlər məktəbi - (yun. σοφιστής- "müdrik", "bilikli", "bacarıqlı", "yaradıcı",[1], "ustad", "rəssam", "yaradan" [2]) - E.ə.V-II əsrlərdə Afinada pul müqabilində natiqlik öyrədən müəllimlər və eyni adlı fəlsəfi cərəyan.
Geniş mənada "sofist" bacarıqlı və müdrik insan deməkdir. Sofistlərin diqqət mərkəzində hüquq və siyasət, əxlaq, natiqlik sənəti məsələləri dururdu.
Tarixi və mahiyyəti
Təxminən e.ə. 5-ci əsrin ortalarında Yunanıstanda intellektual inkişaf başladı. Bunun səbəbi Afinada demokratiyanın yüksəlməsi idi. Vətəndaşların gücünün artması, individualizmin inkişafı və praktiki problemlərin həllinə olan tələbat düşüncənin köhnəlmiş formalarına qarşı reaksiya ilə nəticələndi. Bunun nəticəsində, bəzi yunan filosofları fiziki dünyanı öyrənməyi dayandırdı və diqqətini fərdlə daha yaxın mövzulara yönəltməyə başladı. Yeni intellektual cərəyanın ilk nümayəndələri sofistlər idilər. Bu termin “müdrik şəxslər” deməkdir, lakin sonralar saxta mühakimələr yürüdən insanları alçaltmaq üçün istifadə edilmişdi. Sofistlər haqqında əldə etdiyimiz biliklərin əksəriyyəti onları kəskin şəkildə tənqid edən Platona məxsusdur. Onlar ellin mədəniyyətinin ən yaxşı cəhətlərinin düşməni hesab edilirdilər. Müasir tədqiqatçılar onlar haqqındakı bu cür kəskin fikirləri rədd edirlər, lakin bu məktəbin bəzi üzvlərinin sosial məsuliyyət hissinin zəif olmasını və onların “pis vəziyyətin daha yaxşı vəziyyətə çevrilməsində” tamamilə insafsız olduqlarını qəbul edirlər.
Sofistlərin kim olduğunu başa düşməkdən ötrü onun müasir anlamını (sofist– intellektual fokusçu, fırıldaqçı, dələduz) bir kənara atmaq lazımdır. Qədim yunanlar "sofist" və "sofizm" sözünü başqa cür başa düşürdülər. "Sofist" "müdrik" sözünü ifadə edirdi. Yüksək intellektual səviyyəli adamları o zaman belə adlandırırdılar. Məsələn, qədim dünyanın ən qüdrətli tarixçisi, daha doğrusu "tarixin atası" Herodot Falesi, Pifaqoru və başqalarını sofist adlandırırdı. Lakin eyni zamanda (b.e.ə. V əsrin 2–ci yarısında) xüsusi peşə sahiblərini sofistlər adlandırmağa başlamışdılar. Daha dəqiq desək, əmək haqqına görə pul alan (yəni, ilk dəfə tədrisə görə pul alan) müəllimlər sofist adlanırdı. Sofizmin nümayəndələri bu adı fəxrlə daşıyırdılar. İlk dəfə Protaqor (b.e.ə. 490– 420) özünü könüllü olaraq sofist adlandırmışdır. Ondan sonra Gorgiy, Prodik və Gippiy özlərini sofist hesab edirdilər. Onlar bütün Yunanıstanı gəzərək pulla "müdriklik" dərsi verirdilər. Platon özünün "Protaqor" və "Gorgiy" adlı dialoqlarında nəql edir ki, müasirləri sofistlərə onların dərslərinə görə yaxşı pul versinlər. Məsələn, Fidi heykəllərinə görə daha az pul alırdı, nəinki müdriklik dərsindən Protaqor. İlk sofistlər özlərini nəinki müdriklik müəllimləri, həmçinin xeyirxah adamlar kimi təqdim edirdilər. Xeyirxah adamlar anlayışı isə qədim Yunanıstanda təkcə mənəvi mükəmməllik timsalı kimi deyil, həm də praktiklik ictimai və dövlət işlərini aparmaq bacarığını da ifadə edirdi. "Müdriklik" sözü isə həmin dövrdə elmin sinonimi idi. Çünki sofistlər pul almaqla o zamankı elmi tədris edirdilər. Fəlsəfə bütün elmləri əhatə edir və həmin elmlər də "müdriklik" adı altında tanınırdı. Həmin elmin də müəllimləri sofistlər idi. O dövrdə hər bir tamhüquqlu vətəndaş xalq yığıncaqlarında iştirak edə bilər və dövlət işlərində də fəal ola bilərdi. Xalq iclaslarında qələbə o adama nəsib olurdu ki, o, həmvətənlilərinin ağlına hakim kəsilə bilirdi. Yaxşı nitq bu qəbildən idi. Təsadüfi deyildir ki, sofistlər ritorikaya – natiqlik məharətinə üstünlük verirdilər. Tədricən "sofist" sözü "natiqlik" məharəti öyrədən müəllimi ifadə etməyə başladı. Sofistlər Qədim Yunanıstanda uzun müddət mövcud olmuşlar. Məsələn, Mark Avreliy zamanında natiqlik sənətində mahir olan iki müəllim – sofist var idi. Onlardan biri şəhər xəzinəsi, digəri isə imperator xəzinəsi tərəfindən təmin olunurdu. Fəlsəfənin inkişafında sofistlər mühüm rol oynamışdırlar. Onlar biliyə marağı artırmış və nəticədə fəlsəfədə yeni dövr başlanmışdır. Bu dövrdə artıq fəlsəfə biliyə əsaslanırdı. Həmin dövr Sokratla başlayır və Aristotellə bitir.
Əsas ideyaları
Sofistlər bir sıra fəlsəfi traktatlar yaratmışlar. Skeptisizm onların dünya baxışlarının fərqləndirici cəhəti idi. Bu, skeptisizm və relyativizmin ilk forması idi.[3]
Sofistlərin tarixi xidməti ondan ibarətdir ki, onlar təbiət hadisələrinin, nisbilik haqqında təlimin rasionalist izahını inkişaf etdirmiş, kəskin sosial məsələlər qaldırmışlar. Sofistlər birinci olaraq insan problemini qaldırmışlar, lakin onların əsas xidməti Sokratın gəlişini hazırlamaları olmuşdur.[4]
Sofistlərin əsas ideyaları hər şeyə tənqidi yanaşmaları, nisbiliyi (relativizmi) müdafiyə etmələridir. Onlar biliyi duyğulara əsaslandırdıqları səbəbindən emprist, ağlı əsas saymadıqları və hər şeyə şübhə etdikləri üçün skeptik, biliyin imkansızlığını müdafiyə etdikləri üçün nihilist olmuşdur.
Buna baxmayaraq, hətta ən ifrat sofistlərin təlimləri belə heyrətamizdir. Bəzi sofistlər quldarlığı və yunanların irqi müstəsnalığını pisləyirdilər. Bəziləri praktik və proqressiv dünyagörüşünün, azdlığın və sıravi insanların hüquqlarının müdafiəçisi idilər. Bəlkə də ən əhəmiyyətlisi isə, sofistlər sayəsində fəlsəfə sadəcə fizika və metafizika ilə məhdudlaşmadı. Onlar fəlsəfəni əxlaq qaydaları və siyasətə qədər genişləndirdilər. Romalı Siseronun da dediyi kimi “onlar fəlsəfəni göylərdən insanların məskəninə endirdilər”.
Sofistlərin relyativizmi, skeptisizmi və individualizmi ciddi etiraza səbəb oldu. Daha mühafizəkar yunanlara görə bu doktrinalar ateizm və anarxiyaya gətirib çıxarırdı. Əgər qəti həqiqət yoxdursa və əgər xeyir və ədalət sadəcə insanın istəklərindən asılıdırsa, onda nəinki din, əxlaq və dövləti, həmçinin cəmiyyətin özünü belə qoruyub saxlamaq mümkün deyil. Bu inanc yeni fəlsəfi cərəyanın inkişafı ilə nəticələndi. Onun əsaslandığı nəzəriyyədə həqiqətin real olması və qəti standartların mövcudluğu irəli sürülürdü. Bu cərəyanın liderləri fəlsəfə tarixində bəlkə də 3 ən məşhur şəxs – Sokrat, Platon və Aristotel idi.
İnkişaf mərhələləri və əsas nümayəndələri
Sofistlər məktəbi əsasən üç inkişaf mərhələsinə ayrılır:
Klassik yaxud qədim sofistlər məktəbi
e.ə.V əsrin I yarısı -IV əsrləri əhatə edir.
Bu dövrün sofistləri iki qrupa ayrılır: böyüklər (Protaqor, Qorgi, Gippi, Prodik) və kiçiklər (Likofron, Alkidamant, Antifont, Frazimax). İdrak məsələləri onların diqqət mərkəzində idi. Lakin sosial-siyasi məsələlərə də az diqqət yetirmirdilər. Likofron insanlar arasında sosial fərqlərin zəruri olmasını inkar edir, sübut edirdi ki, insanlar azad doğulurlar və təbiət heç kəsi kölə kimi yaratmır.[5]
Böyük sofistlər: Cərəyanın banilərindən biri Protaqor idi. Qorgi ləyaqətləri fərqləndirirdi. Gippiyə görə, qanun dedikdə, vətəndaşların razılıqla nəyi etmək olar və nəyin qadağan olunduğunu təyin edərək yazdıqları başa düşülürdü. Antifont isə ədaləti qanuna bərabər tuturdu.
Kiçik sofistlər: Alkidamant - Allah hamını azad yaradıb, təbiət heç kəsi qul etməyib. Antifont və Alkidamant imtiyazları tənqid edirdi.
E.ə.IV əsrin II yarısında sofistika demokratiya tərəfdarlarının cərəyanı kimi öz təsirini itirir.
Yeni sofistlər məktəbi
II - III əsrin əvvəlləri.
Bu dövrün əsas nümayəndələri Lukian, Filostrat Flavi və b. olmuşdur.
Son sofistlər məktəbi
IV əsrdə mövcud olmuş bu mərhələnin əsas nümayəndələri Libaniy, Yulian olmuşdur.
Yeni və son dövr sofistlər yalnız klassik sofitlərlə müqayisə edilmək üçün belə adlandırılmışdır. Bu iki dövrün sofistləri klassik sofistlərin ideya və tərzlərini bərpa etməyə çalışan ədəbi cərəyanın təmsilçiləri idi.
Böyük sofistlər
“Böyük” sofistlərin ən görkəmli nümayəndəsi Protaqoras (yun. Πρωταγόρας, m. ö. 481 – 411) deyirdi ki, “İnsan hər şeyin ölçüsüdür”[6]. Diogenes Laertiusa görə Protaqoras hər şeyin həqiqət olduğunu və düyğularla bilindiyini iddia edirdi. Eləcə də o deyirdi ki, hər bir irəli sürülən fikrə qarşı ona əks olan fikir yürüdüb, onu əsaslandırmaq olar[7]. Deməli Protaqorasa görə obyektiv olan bir şey yoxdur. İnsan bu ya da başqa şeyin nə olduğunu yalnız özü üçün təyin edir. Onun qərarı başqası ilə üst-üstə düşməyə də bilər.
Beləliklə, sofistlər subyektiv yanaşmanın və nisbiliyin (relativizmin) əsaslarını qoymuşdular. Protaqorasın təlimi isə Demokrit, Heraklit, Parmenides və Empedoklesin nisbilik nəzəriyyələrindən irəli gəlmişdir. O, materiyanın axıcı və duyğuların nisbi olduğunu iddia edirdi.
Protaqoras başqa sofistlər kimi dinə qarşı da şübhələrlə yanaşırdı, nisbilik nəzəriyyəsini o dinə də aid edirdi[8]. Onun fikrincə tanrıların varlığı haqqında birmənalı heç nə demək olmaz. Bununla o dini müddəalara qarşı aqnostik mövqedə dayanırdı. Ümumiyyətlə, o zaman bir çox sofistləri ateizmdə ittiham etmişdilər.
Böyük sofistlərin daha bir tanınmış nümayəndəsi Qorgias (yun. Γοργίας, təxminən m. ö. 480 – 380) olmuşdur. O müdrikliyi deyil, natiqliyi öyrətdiyini iddia edirdi. Çünki, hamı üçün bir olan həqiqət yoxdur. İnsan hətta öz yaşadığı anları nisbi olaraq yada salır. Qorgias “Təbiət ya da mövcud olmayan şey haqqında” əsərində iddia etmişdir ki, “heç nə mövcud deyil; nəsə mövcud olsa belə, onu qavramaq (dərk etmək) olmaz; o şey qavranılsa belə, onu sözlə ifadə etmək olmaz[9]. Bununla da Qorgias aşağıdakıları demək istəyirdi:
1. Əgər varlıq əbədidirsə, onda hüdudsuzdur; hüdudsuzdursa, onda o heç yerdə yoxdur. Əgər varlıq əbədi deyilsə, onda o mövcud olan bir şeydən yaranmalıdır. Bu isə imkansızdır, çünki bu halda varlıq özündən qabaq mövcud olardı. Ya da varlıq yoxluqdan yaranmışdır. Ancaq bu da imkansızdır, çünki yoxluqdan nəsə yarana bilməz. Onda deməli heç nə mövcud deyildir.
2. Varlıq mövcuddursa da, onun barəsində düşünmək olmaz, çünki düşünülənlə gerçəkliyin fərqi vardır. Belə olmasaydı, onda bizim düşüncəmizdə olan hər bir fikir gerçəkləşərdi.
3. Varlıq haqqında düşünülsə belə, onu başqasına anlatmaq olmaz. Çünki, anlatmaq üçün biz sözlərdən istifadə edirik. Söz isə o şeyə tam uyğun gəlmir. Əksinə, biz sözləri şeylərlə izah edirik.
Beləliklə, şeylər haqqında birmənalı heç nə demək olmaz. Onlar haqqında yalnız həqiqətə nisbətən uyğun fikir yürütmək mümkündür. Bu kimi müddəalar aqnostik dünyagörüşünün əsasında durur.
Daha bir tanınmış böyük sofist Prodikus (yun. Πρόδικος, təxminən m. ö. 465 – 395) dilçilik elmi və əxlaq problemləri ilə məşğul olmuşdur. O həm də dinlərin yaranması nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür (8). Onun fikrincə insanlar onlara xeyir gətirən günəş, çaylar, dənizlər kimi təbiət obyektlərini tanrılaşdırmışlar. Buna o, Misirdə Nil çayının tanrılaşdırılmasını örnək gətirirdi. Prodikusa görə bundan sonra insanların fəaliyyətlərinə uyğun olaraq şərabçılıq, dəmirçilik, sənətkarlıq və s. tanrıları uydurulmuşdur. Beləliklə Prodikus hesab edirdi ki, tanrıların yaranması insan fəaliyyəti və duyğuları ilə bağlıdır. Buna görə də, onlara ibadət edilməsinin heç bir mənası yoxdur. Bu fikirləri açıqladıqdan sonra Prodikus təqiblərə məruz qalmışdır.
Başqa böyük sofist Hippias, rusca Qippi (yun. Ἱππίας, təxminən m. ö. 460 – 400) riyaziyyatçı və natiq kimi tanınmışdır. O, fəlsəfədə daha çox əxlaqi məsələlərə önəm verirdi. Hippias dövlət qanunlarının insana əzab verməsini iddia edir, onların əhəmiyyətini kiçildir, ata-anaya sayğı kimi ümumbəşəri dəyərlərin tanrılardan gəldiyini iddia edirdi. O cəmiyyətdə köləliyə son verməklə insanların eyni hüquqlu vətəndaş olmaları fikrin müdafiə etmişdir. Deməli, ehtimal etmək mümkündür ki, Hippias köləliyin əleyhinə çıxırdı[10].
Kiçik sofistlər
Kiçik sofistlərin dövrü isə m. ö. IV yüzillikdən başlayır. Onlar haqqında bilgilər o qədər də çox deyildir. Zamanımıza çatan fraqmentlərə dayanaraq demək olar ki, onlar əxlaqi və ictimai problemlərə diqqət yetirmişdirlər. Məsələn, Likofron (yun. Λυκόφρων, m. ö. IV) və Alkidamas (yun. Ἀλκιδάμας, m. ö. IV yüzillik) ictimai siniflərin imtiyazlarını inkar edirdilər[11]. Likofrona görə əsilzadəlik uydurulmuş və əsassız anlayışdır. Alkidamas isə hesab edirdi ki, insanlar dünyaya azad gəlirlər və ona görə də köləlik təbiətdən deyil, sonradan sosial və iqtisadi səbəblərdən ortaya çıxan bir reallıqdır.
Trasimaxus, ya da Frasimax (yun. Θρασύμαχος, təxminən m. ö. 459 – 400) bilginin nisbi olması ideyasını həm də ictimai və əxlaqi məsələlərə aid edirdi. Onun fikrincə güclü insanın yaratdığı hər şey ədalətlidir.
“Ədalətli” və “ədalətsiz” anlayışlar rəiyyət üçündür. Rəiyyət hökmdarların qanun kimi qoyduqları ədalətli və ədalətsiz saydıqları şeylərə əməl etməlidirlər. Hər bir siyasi quruluş özünə lazım olan qanunları yaradır. Belə ki, demokratik hakimiyyət demokratik, tiranik hakimiyyət tiranik, aristokratik hakimiyyət isə aristokrat təbəqə ilə uzlaşan qanunlar yazır. Hökmdar öz tabeliyində olanlara çobanın qoyunlara qulluq etdiyi kimi qayğı göstərməlidir. Bu qayğı rəiyyətin ədalət kimi saydığı anlayışlarla ölçülməz. Buna sübut gündəlik həyatda baş verən hadisələrdir. Çünki, çox zaman ədalətsizlik ədalətin üzərində üstünlük qazanır. Ədalətsizlik cinayətlərinin sayının çoxalması ilə daha da artır. Beləliklə, hökmdarın əxlaqı və ədaləti olmalıdır, ancaq bu anlayışlar rəiyyətin anladıqlarından fərqlənməlidir. Onun üçün hansısa ehkam halını almış əxlaq qaydaları olmamalıdır, çünki onun məqsədi dövləti və rəiyyəti saxlamaqdan ibarətdir. Bu yolda nə daha uyğundursa, onu da etməlidir.[12]
Sonralar Makiavelli və Nitsşe kimi düşünürlər bu fikirləri təkrarlamış və onları daha da inkişaf etdirmişdirlər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- ↑ А. Ф. Лосев.Софисты / Böyük Sovet Ensiklopediyası.
- ↑ Антология мировой философии : в 4 т. Т. 1, ч. 1: Философия древности и средневековья [Ред. коллегия: В. В. Соколов (ред.-составитель, автор вступ.ст.) и др.]. — Москва : Мысль, 1969. — С. 315.
- ↑ Mehdiyev R.Ə.Fəlsəfə.Dərs vəsaiti.Bakı, "Şərq-Qərb", 2010, 360 səh. səh. 107
- ↑ Mehdiyev R.Ə.Fəlsəfə.Dərs vəsaiti.Bakı, "Şərq-Qərb", 2010, 360 səh. səh. 108
- ↑ Mehdiyev R.Ə.Fəlsəfə.Dərs vəsaiti.Bakı, "Şərq-Qərb", 2010, 360 səh. səh. 107
- ↑ Platon. Theaetetus // The Dialogues of Plato / Translated by B. Jowett. Vol. 4. Oxford University Press, 1892, p. 216.
- ↑ Platon. Protaqoras // The Dialogues of Plato / Translated by B. Jowett. Vol. 1. Oxford University Press, 1892, pp. 397-398
- ↑ Секст Эмпирик. Против математиков // Маковельский А. О. Софисты. Баку: Азербайджанский Государственный Университет им. С. М. Кирова, 1940, s. 9.
- ↑ Софистика. Горгий Леонтийский: Трактат «О не-сущем, или О природе» в современных интерпретациях. Новосибирск: НГУ, 2014, s. 235.
- ↑ Гиппий // Философская Энциклопедия / Под ред. Ф. В. Константинова. В 5-х т. М.: Советская энциклопедия. 1960-1970.
- ↑ Ивин, А. А. Основы социальной философии. М.: Высшая школа, 2005, s. 16.
- ↑ Маковельский А. О. Софисты. Баку, 1941, s. 20-21.