Protaqor

Protaqor, Protaqoras (yun. Πρωταγόρας; e.ə. 490 — e.ə. 420) — qədim yunan filosofu. Sofistlər məktəbinin ilk nümayəndələrindən biri.

Protaqor
yun. Πρωταγόρας
Doğum tarixi	təq. e.ə. 490[1]
Doğum yeri	Abdera, Şərqi Makedoniya və Frakiya, Makedoniya və Frakiya, Yunanıstan[2]
Vəfat tarixi	təq. e.ə. 420[1]
Vəfat yeri	İon dənizi
Vəfat səbəbi	boğulma
İstiqaməti	Sokrataqədərki fəlsəfə
Əsas maraqları	fəlsəfə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Protaqor insan probleminin qnoseologiyasını dərindən işləyib araşdıran ilk yunan filosofudur.^[3] Bu məşhur kəlam ona məxsusdur: "İnsan bütün şeylərin ölçüsüdür: mövcud olan şeylərin mövcudluğunun, mövcud olmayan şeylərin mövcud olmamasının". Protaqor bu tezisi hər şeyin nisbi olmasını sübut etmək üçün irəli sürmüşdü. Protaqora görə insanın hər şeyin ölçüsü olması o deməkdir ki, ağıllı və məntiqi fikirləşməyi bacaran fərd hər hansı problemin həlli üçün hər şeydən öz xeyrinə istifadə edə bilər; deməli, insan həmin şeyin ölçüsü, onun ağasıdır.^[4] Hissi qavrayışa əhəmiyyət verən Protaqora görə qavranılan şeylər və qavrayan hiss üzvləri fasiləsiz olaraq dəyişirlər. Onun fikrincə hər şey başqaları ilə əlaqədə əmələ gəlir. Faydalı olan şey həqiqətdir.^[3]

Antik fəlsəfə

Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü (e. ə. VII yüzilliyə qədər) Orfizm  • Homer  • Hesiod  • Ferekid  • Yeddi yunan müdriki  • Epixarm

Qədim yunan fəlsəfəsi (e. ə. VII–IV yüzilliklər) Milet məktəbi Fales  • Anaksimandr  • Anaksimen Elea məktəbi Ksenofan  • Parmenid  • Eleyalı Zenon  • Melissus Müstəqil filosoflar Heraklit  • Anaksaqor  • Empedokl Pifaqorçular Pifaqor  • Filolaus  • Hippas  • Arxitas  • Alkmeon Qədim yunan atomçuları Levkipp  • Demokrit Sofistlər "Böyük" sofistlər → Protaqor  • Prodikus  • Qorqias  • Hippias "Kiçik" sofistlər → Trasimaxus  • Likofron  • Kritius  • Alkidamas Klassik yunan fəlsəfəsi 1. Sokrat və sokratçılar: Kiniklər → Antisfen  • Diogen  • Bion Boristenes  • Kerkidas  • Kratet və Hipparxia Kirenaçılar → Aristipp  • Hegesias  • Annikeris  • Teodorus  • Evhemerus Meqaraçılar → Evklides  • Stilpon  • Evbulides  • Diodorus Kronus Eretriyaçılar → Elidalı Fedon  • Eretriyalı Menedem 2. Platon və erkən platonçular: Spevsippus  • Ksenokrates  • Polemon  • Krates  • Heraklides  • Eudoksus  • Arkesilaus 3. Aristotel və erkən peripatetiklər: Teofrastus  • Evdemus  • Straton  • Dikearxus  • Aristarxus  • Demetri  • Aristoksenus

Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi (e. ə. IV–I yüzilliklər) Skeptisizm Pirron  • Enesidemus  • Aqrippa Epikürçülük Epikür  • Lukretius Peripatetizm Rodoslu Andronikus Platonizm Karneades  • Kliptomaxus  • Filon Larissalı 'Stoaçılıq' Erkən dövr → Kitiyalı Zenon  • Xrisippus  • Kleantes Orta dövr → Panetius  • Posidonius

Qədim Roma dövrünün fəlsəfəsi I–V yüzilliklər Skeptisizm Sekst Empirik Stoaçılıq Seneka  • Epiktet  • Mark Avreli  • Siseron Peripatetizm Afrodisialı Aleksandr Orta platonizm Alkinous  • Apuleyus  • Qalen  • Plutarx  • Maksim  • Filon  • Selsus  • Teon Neoplatonizm Roma məktəbi → Ammonius Sakkas  • Plotin  • Porfirius  • Amelius Apameya məktəbi → Yamblix  • Sopater Perqama məktəbi → Sallustius  • Yulian Avqust Afina məktəbi → Afinalı Plutarx  • Proklus  • Marinus  • Simplikius  • Damaskius İskəndəriyyə məktəbi → Hierokles  • Hipatiya  • İoann Filoponus Antik dini təlimlər Qnostisizm  • Hermetizm  • Mitraizm Neopifaqorçuluq → Apollonius  • Nikomaxus  • Numenius  • Moderatus Erkən Xristian fəlsəfəsi Klement  • Origen  • Avqustin Avrelius  • Boesius  • Saxta Dionisius Areopagit

Natiq və pul qarşılığında dərs öyrədən Protaqor müasirləri Anaksaqor və Sokrat kimi vətənindən qovulmuş, əsərləri meydanlarda yandırılmışdır. Əsərlərində, xüsusən, "Peri Teon" əsərində allahların varlığı ilə əlaqəli fikirlərində "Allahlar vardırmı?Yoxdurmu?" deyərək şübhəli yanaşmış və nəticədə dinsizlikdə günahlandırılmışdır. Siciliyaya qaçarkən yolda boğularaq ölmüşdür.^[5]

Protaqor təbiət fəlsəfəsinin tərəfdarı deyildi və buna görə də özündən əvvəlki filosofların mövzusu olan varlığın prinsipləri, ilk maddə, kosmologiya problemləri ilə məşğul olmağı mənasız iş hesab edirdi. Onun fikrincə bütün mövcudatı özündə birləşdirmiş ana maddə davamlı bir hərəkətdədir. Bu səbəbdən heç bir şey məlum deyil, bir varlıq hər an başqa varlıqlara görə bu yaxud başqa cür ola bilər. Ona görə də heç nə mütləq deyil, hər bir varlıq hər an fərqli şəkildə meydana çıxa bilər. Çünki biz onları elə dərk edirik.^[6]

Protaqorun fikrincə insanın bilikləri duyğulara əsaslanır. Duyğular da duyulmayanların o andakı vəziyyətinə bağlıdır. Çünki, duyğularımızın meydana gətirdiyi biliklər, aləmi, yaxud, kainatı müxtəlif insanlara müxtəlif formada göstərməkdədir. Bu səbəbdən qavrayış obyekti bizə qavrayanın qavrama anındakı vəziyyətində necə görünürsə yalnız elə bildirir. Protaqor üçün duyğuların qavranılması və ondan meydana gələn fikir (doxa) yeganə məlumatımız və biliyimizdir. Başqa sözlə insan üçün həqiqət gördüyü, duduğu, hiss etdiyidir. Duyğular fərddən fərdə dəyişdiyindən nə qədər fərd varsa o qədər həqiqət vardır. Fərd, yəni, insan həqiqətin və yalanın meyarıdır.^[7] Bu fikirlərdən belə bir nəticə çıxır ki, hər fikir doğrudur, heç kəs səhv düşünməz. Bu səbəbdən ümumi və hər kəsə aid bir həqiqət yoxdur, hər insanın özünə aid fikirləri və inandıqları vardır.^[8]

İnsan hər şeyin ölçüsüdür: var olanın da, var olmayanın da, var olmayanın var olmadığının da

— Protaqor."Həqiqət"^[7]

Protaqora görə mütləq mənada həqiqət və səhv yoxdur, sadəcə insanın öz iddiasını qarşısındakılara məharətlə, təsirli sözlər və bəzi məntiqi hiylə ilə qabul etdirə bilməsi var. Əsas insanın öz fikrini, ideyasını müdafiə etmə tərzidir, bunun üçün də yeganə təsirli vasitə natiqlikdir (ritorika).^[8]

Protaqorun əxlaq fəlsəfəsində də əsas yerdə insan dayanır. Onun fikrincə fəlsəfənin əsas məqsədi əxlaqilikdir. Bu səbəbdən fəlsəfə və insanın əsas vəzifəsi özü ilə məşğul olmaqdır. İlk səbəblər kimi faydasız və lazımsız düşüncələrdən əl çəkərək bacarıqlarını öz xoşbəxtliyi üçün istifadə etməlidir. İnsanın xoşbəxt olması öz-özünü və başqalarını idarə etməsi deməkdir; öz-özünü idarə edə bilmək fəzilətli olmaq deməkdir. Belə olduğu təqdirdə fəlsəfə fəzilətli olma sənətidir. Başqalarını idarə edə bilmək üçün yaxşı düşünmək və yaxşı danışmaq lazımdır. Bu baxımdan isə fəlsəfə yaxşı düşünmək və yaxşı danışmaq sənətidir.^[8]

Protaqorun fikrincə fəlsəfə üç əsas məsələni araşdıran bir fəaliyyətdir: praktik əxlaq, dialektika və natiqlik. Protaqorun fəlsəfəni bu üç əsasda ümumiləşdirməsi qədim fəlsəfə tarixçilərində yeni bir dövrün başlanğıcı kimi qiymətləndirilmişdir.^[9]

• Sofistlər məktəbi