Şirvan ərəbləri

Ərəblər ilk dəfə Qafqaza eramızın VIII əsrində müsəlman işğalı zamanında peyda olmuşdular. IX əsrdən başlarayaq Ərəb Xilafətinin süqutu nəticəsində burada bir sıra ərəb sülalələrinin başçılıq etdiyi dövlətlər yaranmışdır. Onlardan ən güclüsü Məzyədilər sülaləsinin hökmdarlıq etdiyi Şirvanşahlar dövləti olmuşdur. Şirvanşahlar öz hakimiyyətini qısa zamanda bütün cənub-şərqi Qafqaza, o cümlədən Dərbənd əmirliyinə də yaymışdılar. Lakin qonşu əmirliklər müxtəlif imperiyaların tabeliyinə düşdükcə Şirvan get-gedə ərəb aləmindən həm coğrafi, həm də mədəni baxımdan ayrı düşürdü. Farslaşma prosesi nəticəsində Məzyədiləri XI əsrdə əvəz etmiş Kəsranilər sülaləsinə aid olan şirvanşahlar ərəb əsilli olduqlarına baxmayaraq, artıq ərəb yox, fars adlarını (Mənuçöhr, Qubad, Fəribürz) daşıyırdılar və sarayda ərəb dilinin yerinə fars dilində danışmağı üstün tuturdular. Fars dilinin iri şəhərlərdə geniş yayılmasına baxmayaraq, əyalətdə hələ də yerli arran dili danışılırdı.[1] Özlərini daha da möhkəm bərqərar etmək niyyətində Kəsranilər hətta qədim fars şahları nəslindən olduqlarını iddia edirdilər, lakin Minoskinin fikrincə şirvanşahların Sasani dövründən qalmış yerli əsilzadə ailələrlə qaynayıb qarışmasını istisna etmək olmaz.[2] XVII əsrdə yerli oğuz türk dili artıq bütün bölgədə gündəlik ünsiyyət, ticarət və xalqlararası dil olaraq yayılmışdır.[3][4]

Ərəb köçü orta əsrlərdə də davam etmişdir. Köçəri ərəb tayfaları kiçik sayda Qafqaza dalğaşəkilli halda daxil olub burada assimilyasiyaya uğramışdılar. 1728-ci ildə İvan Gerber adlı rus zabiti bir qrup sünni ərəb tayfasının Muğan düzündə yerli əhalidən qışlaq icarəyə almasını qeyd etmişdir.[5][6] Bu qrup köçəri ərəblərin ilk dəfə Qafqaza XVI–XVII əsrdə gəlməsi ehtimal olunur.[7] 1888-ci ildə kiçik qrup ərəb hələ də Bakı quberniyasında yaşamaqda idi.[8][9]

Dil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Öz hesabatında Gerber qeyd etmişdir ki, Muğanda qış aylarında məskunlaşan köçəri ərəblər "qarışıq türk-ərəb dilində" danışırdılar. 1840-cı ildə Abbasqulu ağa Bakıxanov Şirvan ərəbləri arasında ərəb ləhcəsinin hələ də danışmaqda, amma getdikcə tərk olunmaqda olduğunu qeyd etmişdir.[10] Ərəb dilinin Şirvan ləhcəsi ana dili olaraq Azərbaycanda XIX əsrin axırına, Dağıstanda isə 1930-cu illərə qədər işlənilirdi (ən sonda yalnız Tabasaran rayonunun Dərvaq kəndində).[7] 1897-ci il çar rus əhali qeydiyyatı Azərbaycanda heç bir, Dağıstanda isə 912 ana dili ərəb dili olan insan qeydə almışdır. Daha sonra ərəbdilli əhali Dağıstanda da azərbaycanlaşmış, Azərbaycan dilini ana dili kimi, etnik mənsubiyyətini də azərbaycanlı kimi qəbul etməyə başlamışdır.[11] Buna baxmayaraq, klassik ərəb dili Dağıstanda əsrlər boyu tədris, rəsmi əlaqə və mədəniyyət dili statusunu qoruyub saxlamışdır.[12] 1920-ci ildən 1923-cü ilə qədər Dağıstanın orta məktəblərində dərslər ərəb dilində keçirilirdi.[13]

Hal-hazırda Azərbaycan və Dağıstan ərazisində yerləşən onlarla kənd və qəsəbə adı ərəblərin burada bir vaxt yaşamasını əks etdirir: Ərəblər (Bərdə, Şabran və Dərbənd rayonlarında), Ərəbqədim (Qobustan və Şamaxı rayonlarında), Ərəbyengicə, Ərəbuşağı, Çöl Ərəb və s.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Arxivləşdirilib 2021-03-06 at the Wayback Machine М., "Восточная литература", 2002. ISBN 5-02-017711-3 (History of the East. In 6 volumes. Volume 2. Moscow, publishing house of the Russian Academy of sciences "East literature"): The polyethnic population of Albania left-bank at this time is increasingly moving to the Persian language. Mainly this applies to cities of Aran and Shirvan, as begin from the ninth-tenth centuries named two main areas in the territory of Azerbaijan. With regard to the rural population, it would seem, mostly retained for a long time, their old languages, related to modern Daghestanian family, especially Lezgin.
  2. ↑ V. Minorsky, A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries, Cambridge, 1958.
  3. ↑ "Adam Olearius. Description of travels of the Holstein Ambassadors to Muscovy and Persia". 2020-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-05.
  4. ↑ Barthold, W., C. E. Bosworth "Shirwan Shah, Sharwan Shah. "Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2nd edition
  5. ↑ Genko, A. The Arabic Language and Caucasian Studies. USSR Academy of Sciences Publ. Moscow-Leningrad. 8–109
  6. ↑ Richard Tapper. Frontier Nomads of Iran: A Political History of the Shahsevan. Cambridge University Press, 1997; p. 103
  7. ↑ 1 2 Zelkina, Anna. Arabic as a Minority Language. Walter de Gruyter, 2000; p. 101
  8. ↑ Baynes, Thomas Spencer (ed). "Transcaucasia." Encyclopædia Britannica. 1888. p. 514
  9. ↑ Americanized Encyclopaedia Britannica. v.9. Belford-Clarke co., 1890; p.5899
  10. ↑ Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani İrəm Arxivləşdirilib 2012-02-08 at the Wayback Machine. Ziya Bünyadovun tərcüməsində. Bakı: 1991, s. 21
  11. ↑ "1897 Russian Census - Dagestan". 2012-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-05.
  12. ↑ Literatures of the North Caucasus and Dagestan Arxivləşdirilib 2010-07-12 at the Wayback Machine by L. G. Golubeva et al.
  13. ↑ Alexandre Bennigsen, S. Enders Wimbush. Muslims of the Soviet Empire Arxivləşdirilib 2012-11-03 at the Wayback Machine. C. Hurst & Co. Publishers, 1985; p. 138