Azərbaycan aysorları

Azərbaycan aysorları (özünüadlandırma: süry. ܣܘܿܓܪܵܚ, soqrax)[1]:148 — aysor diasporunun bir hissəsi, Azərbaycanda yaşayan etnik qrup.

Azərbaycan aysorları
Özünüadlandırma
süry. ܣܘܿܓܪܵܚ
Ümumi sayı
6,000+
Yaşadığı ərazilər
 Azərbaycan ~1,600
 Rusiya ~2,500
 Ermənistan naməlum
Dili

Azərbaycan, asoru, rus

İrqi
Avropoid
Dini

əsasən xristianlıq

Daxildir
aysorlar
Mənşəyi
samilər
Qohum xalqlar

ermənilər, mizrahi

Aysorların Cənubi Qafqaza ilk köçləri xristianlığın yayılması ilə əlaqədardır və VI əsrə aid Keşikçidağ məbədinin On üç aysor ataya aid edilir. Onların əsas köçü Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən sonra Rusiya imperiyası tərəfindən kurasiya edilmişdir. Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən həyata keçirilən "səyfo" nəticəsində Azərbaycana daha çox aysor köçmüşdür. Onlardan bəri XX əsrin ortalarında SSRİ hakimiyyəti tərəfindən sürgün edilmişdir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı çox sayda aysor ksenofobiya səbəbilə Azərbaycanı tərk edərək Rusiyaya, həmçinin Ermənistana və tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası ərazisinə köç etmişdir.

Əksəriyyəti xristian olan Azərbaycan aysorları Azərbaycan adət-ənənələrini mənimsəmiş və islamdan təsirlənmişdir, həmçinin Azərbaycan dilini bilirlər. Onlar asoru şəxs adlarından istifadə edirlər.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda aysorların müxtəlif köç mərhələləri olmuşdur. VI əsrə aid Keşikçidağ məbədi On üç aysor atanın Gürcüstan ərazisinə gəldiyi dövr ilə əlaqələndirilir.[2][3]

Müqəddəs Qarecili David. XVIII əsrə aid miniatür.

Rusiya imperiyası Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən sonra İrandan və Türkiyədən Cənubi Qafqaza təqribən 16 min aysor köçürmüşdür.[4] Müharibənin sonunda Rusiya qoşunlarının ardınca nestorian kilsəsinə daxil olan 3 minə yaxın aysor Erməni vilayətinə gəlmişdir. 1830-cu illərində Urmiya xanlığının Süpürgən, Muyşava, Yengicə, Koracaluy, Nazi və Quytafa kəndlərindən olmaqla 100 aysor ailəsi Alaverdi Tumayevin başçılığı ilə Rusiyanın nəzarəti altında olan Cənubi Qafqaz torpaqlarına köçmüşdülər. Urmiyadan çıxan bu 100 ailə ilk əvvəl Naxçıvan qəzasına, 3 ildən sonra isə Şuşa qəzasına köçmüş, 10 il ərzində Şuşa qəzasının Tərtər kəndində yaşadıqdan sonra difteriya xəstəliyinin yayılması səbəbindən bu kəndi tərk edərək əvvəlcə İrəvan qəzasının Ağalezalu, daha sonra isə Duqun kəndinə, nəhayət 1840-cı illərdə Köyləsər kəndinə köçmüşdülər. O dövrdə aysorlar məişətdə asoru dilində danışsalar da, "lingua franca" kimi Azərbaycan dilində danışırdılar.[1]:150 Bundan başqa, Naxçıvanda Siyaqut kəndi XIX əsrin əvvəllərində İranın eyniadlı kəndindən köçmüş aysor ailələri tərəfindən salınmışdır.[5]

Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən "səyfo" həyata keçirilmişdir ki, bunun bir hissəsi Osmanlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycan ərazisində də keçirilmişdir.[6] Azərbaycan mənbələri aysorların erməni qruplaşmaları ilə birləşərək Mart soyqırımında iştirak etdiyini qeyd edir.[7] Aysorların bir hissəsi Osmanlı imperiyasının Bitlis vilayətindən 500 ailə olaraq köçürülmüşdür. Köç zamanı onlar həm Osmanlı, həm də erməni qüvvələri tərəfindən hücumlara məruz qalmışdılar. Köç nəticəsində 500 ailədən sadəcə 30–40-ı indiki Ağstafa rayonunun Həsənsu kəndində yerləşə bilmişdir. 1949-cu ildə SSRİ hakimiyyəti onları Rusiyanın Tomsk vilayətinə sürgün edilmişdilər.[8]

Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı çox sayda aysor Azərbaycanı tərk edərək Rusiyaya, həmçinin Ermənistana və tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası ərazisinə köç etmişdir.[9] 2020-ci ildə baş tutan İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qarabağda yaşayan, o cümlədən Rusiya və Ermənistandan gələn aysorlar Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə qarşı vuruşmuşdur.[10] 2022–2023-cü illərdə Xankəndi–Laçın yolunda baş tutan aksiyalarda Xankəndi əhalisinin blokada altında qaldığı iddia edilmişdir.[11] Ermənistan parlamentinin "Hayastan" fraksiyasından olan deputat Zemfira Mirzəyeva bildirmişdir ki, "Qarabağda Azərbaycan blokadası altında qalanlar arasında aysorlar da var".[12]

Əhalisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Göygöl şəhəri Azərbaycanda aysorların yaşadığı az sayda yaşayış məntəqələrindən biridir.

1885-ci il üçün Cənubi Qafqazda yaşayan aysorların sayının Tiflis quberniyasında 836, Bakı quberniyasında 368, İrəvan quberniyasında 1,244 nəfər olduğunu göstərmişdir. 1897-ci il Ümumrusiya siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə aysorlar Cənubi Qafqazda əsasən İrəvan quberniyasında yaşamaqla onların sayı hər iki cinsdən olmaqla 2,862 nəfər idi və quberniya əhalisinin 0,1 faizini təşkil edirdilər. Aysorların əksər hissəsinin yaşadığı quberniyanın Şərur-Dərələyəz qəzasında onlar qəza əhalisinin 0,43 faizini təşkil edirdilər.[1]:151

SSRİ dövründə Azərbaycanda aparılan əhali siyahıyaalmalarında aysorlar da qeyd edilmişdir. Azərbaycan SSR-də 1926-cı ildə 964 aysor,[13][14] 1939-cu ildə 1,815 aysor,[15] 1959-cu ildə 1,367 aysor,[16] 1970-ci ildə 1,231 aysor,[17] 1989-cu ildə 646 aysor[18] qeydə alınmışdır. 2015-ci ildə tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikasının apardığı əhali siyahıyaalmasına görə, orada 16 nəfər aysor yaşayırdı.[19] "Joshua Project"in məlumatına görə, Azərbaycanda indiki dövrdə 1,600 nəfər aysor yaşayır və onların böyük əksəriyyəti xristiandır.[20] Onlardan bəziləri Ağstafa rayonunun Vurğun qəsəbəsində yaşayırlar. Eyni rayonun Həsənsu kəndində yaşamış aysorlar SSRİ hakimiyyəti tərəfindən sürgün edilmişdir.[8]

Azərbaycanda yaşayan aysorların çoxusu başqa ölkələrə köçmüşdür. Azərbaycan və Ermənistan Dağlıq Qarabağ uğrunda müharibəyə hazırlaşarkən Göygöl şəhərində yaşayan aysor icması 1988–1991-ci illərdə bölgəni tərk etmişdir. Bu dövrdə Bakı şəhərini tərk edən aysorlar da olmuşdur.[9] 2011-ci ildə Ermənistanın aysor icmasının nümayəndəsi Razmik Xosroyev bildirmişdi ki, Qarabağ müharibəsindən əvvəl Azərbaycanda 6,000 nəfərlik aysor icması yaşayırdı, lakin aysorların əksəriyyəti Rusiyaya, xüsusilə də Krasnodar diyarına və digər ölkələrə mühacirət etmişdir. Onun sözlərinə görə, aysor icması Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən birbaşa təzyiqlərə məruz qalmamışdı, lakin Qarabağ müharibəsi zamanı artan ksenofobiya aysorların bütün əmlaklarını qoyub Azərbaycandan köçməyə məcbur etmişdir.[21]

Cəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əksəriyyəti xristiandırlar. Asoru dilində və Azərbaycan dilində danışırlar. Toy adətləri Azərbaycandan mənimsənilmişdir, dini ibadətlərindən islam təsirləri mövcuddur. Onlar dua edərkən üzlərini Kəbə tərəfə döndərirlər. Yallı, şeyxana, köçəri kimi rəqsləri var. Azərbaycan aysorları qadınlar üçün Şmoye və Şuşana, kişilər üçün Muşel, Yuqan, Şamon və Amonuel kimi yerli şəxs adlarından istifadə edirlər.[8][22]

Azərbaycanlılaşma

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan mədəni təsiri

F. T. Markov qeyd edir ki, aysorlar öz aralarında asoru dilində danışır, "ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər", hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi.[23] Şərqi süryani dua əlyazmalarındakı türkdilli mətnlərdə də Azərbaycan dilinin xarakteristikaları tapılmışdır.[24]

Yazıldıqdan az bir müddət sonra "Arşın mal alan" komediyası yeni asoru dilinə tərcümə edilərək İrandan mühacirət etmiş asorular arasında məşhurluq qazanmışdır. 1920-ci illərdən başlayaraq aysor dramaturq Aleksandr Qabriel operettanı Yonkers və Çikaqoda yeni aramey dilində səhnəyə qoymuşdur.[25] "Arşın mal alan" SSRİ-dəki aysor diasporu ilə yanaşı Nyu-York və Konnektikut ştatlarının aysor icmalarında ən məşhur teatr əsərlərindən biri olmuşdur.[26]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 Əliyeva, İradə. "Aysorların Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi və pravoslavlaşdırılması tarixindən (XIX əsr)". История и археология.
  2. ↑ Məmmədov, İlkin. "Azərbaycan və Gürcüstanın monastır mübahisəsi (Yenilənib)". 17 may 2012. 16 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 November 2023 – www.azadliq.org vasitəsilə.
  3. ↑ Centre, UNESCO World Heritage. "David Gareji Monasteries and Hermitage". UNESCO World Heritage Centre. 2020-11-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  4. ↑ "AZƏRBAYCANDA ALMANLAR – Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi". multikulturalizm.gov.az. 2022-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  5. ↑ Encyclopedic dictionary of Azerbaijan toponyms. In two volumes. Volume I. p. 304. Baku: "East-West". 2007. ISBN 978-9952-34-155-3.
  6. ↑ Qasımlı, Musa. Ermənistanın sovetləşdirilməsindən Azərbaycan ərazilərinin işğalınadək erməni iddiaları: tarix – olduğu kimi (1920‐1994‐cü illər) (PDF) (az.). Bakı: Elmin İnkişafı Fondu. 2016. 2023-05-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  7. ↑ "Mart soyqırımından nəticə çıxarmayan insanlıq – canilərin şirnikləndirilən davamçıları – ŞƏRH". Report İnformasiya Agentliyi. 31 mar 2021.
  8. ↑ 1 2 3 Orhun, Hikmət. "Azərbaycanda etnik azlıq: xristiandırlar, amma oruc tutub, namaz qılırlar". Sputnik Azərbaycan (az.). 7 iyun 2016. İstifadə tarixi: 27 noyabr 2023.
  9. ↑ 1 2 "Assyrian stories from the Caucasus". 2023-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  10. ↑ Journal, The Assyrian. "In Artsakh, Assyrians of Armenia rise to country's defense". 2 noy 2020. 2023-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  11. ↑ Light, Felix. "Nagorno-Karabakh residents say 'disastrous' blockade choking supplies". 16 avq 2023. 2023-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-27 – www.reuters.com vasitəsilə.
  12. ↑ "Assyrians unable to return from blockaded Artsakh, MP calls on international community to sanction Azerbaijan". armenpress.am.
  13. ↑ Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР :Закавказская СФСР/Азербайджанская ССР Arxivləşdirilib 2012-02-10 at the Wayback Machine---Источник: Всесоюзная перепись населения 1926 года.М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928–29. Том 10–16. Таблица VI. Население по полу, народности.---А также Excel файл Arxivləşdirilib 2019-11-27 at the Wayback Machine
  14. ↑ Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1926 г. Распределение постоянного населения на местных и неместных уроженцев :Закавказская СФСР: Азербайджанская ССР (с Нахичеванской АССР) Arxivləşdirilib 2021-07-09 at the Wayback Machine---Источник: Источник: Всесоюзная перепись населения 1926 года. Т. LI. М. 1930. Табл. V. Уроженцы СССР, постоянно проживающие — по месту рождения. С.174–193
  15. ↑ Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР :Азербайджанская ССР Arxivləşdirilib 2012-01-03 at the Wayback Machine---Источник:РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед.хр. 966–1001 (Разработочная таблица ф. 15А. Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам)
  16. ↑ Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР: Азербайджанская ССР Arxivləşdirilib 2012-01-03 at the Wayback Machine---Источник: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед.хр. 1566а −1566д (Таблица 3,4 Распределение населения по национальности и родному языку)
  17. ↑ Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР: Азербайджанская ССР Arxivləşdirilib 2012-01-03 at the Wayback Machine---Источник: РГАЭ РФ , фонд 1562, опись 336, ед.хр.3998–4185 (Таблица 7с. Распределение населения по национальности, родному и второму языку.)
  18. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР: Азербайджанская ССР — Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly". Archived from the original on 2011-08-26. İstifadə tarixi: 7 iyul 2015..
  19. ↑ Таблица 5.2-1 Население (городское, сельское) по национальности, полу (PDF) (rus). July 31, 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: July 31, 2018.
  20. ↑ Project, Joshua. "Assyrian in Azerbaijan". joshuaproject.net. 2018-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  21. ↑ "Assyrians Call on UN to Influence Azerbaijan". www.aina.org.
  22. ↑ Хикмет, Орхун. "Ассирийцы в Азербайджане молятся, обратившись лицом к своей Каабе". Sputnik (rus). 8 iyun 2016. 2023-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 noyabr 2023.
  23. ↑ Волкова Н. Г. Материалы экономических обследований Кавказа 1880-х годов как этнографический источник // Кавказский этнографический сборник. — М.: Наука, 1984. — Т. 8. — С. 222.
  24. ↑ Karlsson, Jonas. (2019). Characteristics of Some Turkic Garshuni Texts Preserved in an 18th Century Chaldean Prayer Book. Intellectual History of the Islamicate World. 7. 247–263. 10.1163/2212943X-00702002.
  25. ↑ "Alexander Gabriel Memorial Assyrian Preservation Fund at Harvard University" Arxivləşdirilib 2016-05-28 at the Wayback Machine. Журнал "Zinda". VIII.38. 23 декабря 2002 г.
  26. ↑ Eden Naby (2017). Theater, Language and Inter-Ethnic Exchange: Assyrian Performance before World War I Arxivləşdirilib 2018-10-08 at the Wayback Machine. Iranian Studies, 40:4, 501–510