Azərbaycan qaraçıları

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Qaraçı (dəqiqləşdirmə).

Azərbaycan qaraçıları (özünüadlandırma rom. Dom, pars, kürd domlar, koul) — Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlardan biri, qaraçıların Azərbaycandakı icması. 1999-cu il və 2009-cu ilin əhali siyahıyaalması prosesində onlar hesaba alınmamışdır, lakin 2010-cu illərə aid edilən müxtəlif mənbələrdə Azərbaycanda yaşayan qaraçıların ümumi sayı təqribi olaraq 1,000, 2,000, 10,000 və 20,000 kimi göstərilmişdir. Qaraçılar Azərbaycanda ən çox Yevlax, Ağdaş və Balakən rayonlarında yaşayırlar, həmçinin Bakıda və Sumqayıtda da qaraçı icmaları mövcuddur.

Azərbaycan qaraçıları
Özünüadlandırma
rom. Dom, pars, kürd domlar, koul
Ümumi sayı
1,000–20,000
Yaşadığı ərazilər
 Azərbaycan
Dili

Azərbaycan, kurmanc kürdcəsi, rus
qaraçı (domari), tat (tarixən)

İrqi
Avropoid
Dini

əsasən şiə islam

Daxildir
qaraçılar
Mənşəyi
domlar
Qohum xalqlar

lomlar, lülilər

Azərbaycan qaraçıları İrandan çıxan "dom" boyundandırlar. Onlar ilk dəfə orta əsrlərdə Kəraçi və Sind regionlarından, ya da Baktriyadan İran vasitəsilə Azərbaycana gəlmişlər. Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə Azərbaycana özlərini "pars" adlandıran farsdilli qaraçılar köçürülmüşdür. XIX əsrin sonlarında hindli əsilli zərdüşti möminlər Azərbaycana ölkədə yerləşən zərdüştçü məbədləri ziyarət etməyə gəlmişdilər. Stalin repressiyalarının bir hissəsi olaraq Cənubi Qafqazda yaşayan qaraçılar 1936-cı ildən etibarən Qazaxıstana deportasiya edilmiş, lakin deportasiya qərarı 1956-cı ildə ləğv edilmişdir. Beləliklə, 1950–1960-cı illərdə Qazaxıstandan Azərbaycana kurmancdilli qaraçılar gəlməyə başlamışdır və onlar özlərini kürd adlandırırlar. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Şuşa, Cəbrayıl və Ağdamın kiçik qaraçı icmaları Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən evlərindən qovulmuşdur.

İndiki dövrdə qaraçılar mədəni və linqvistik olaraq azərbaycanlılaşmaya məruz qalırlar. Onlar öz dillərini demək olar tamamilə unutmuş, əsasən müxtəlif ölçülərdə və müxtəlif kombinasiyalarda Azərbaycan, fars və rus dillərində, kürd dilinin kurmanci dialektində danışırlar. Qaraçıların əksəriyyəti islam dininin şiəlik məzhəbinə aiddirlər. Qaraçı musiqisində Türkiyə və az da olsa Hindistan musiqi mədəniyyətinin təsirləri olsa da, onlar əsasən Azərbaycan musiqisini məsimsəmişlər. Aşıq ənənəsi, muğam və oyun havaları qaraçılar arasında populyardır.

Azərbaycanda qaraçıların hüquqlarını qoruyan xüsusi bir icma yoxdur, Azərbaycan hökuməti qaraçıları QHT layihələrinə cəlb etməyə cəhd göstərsələr də, ictimaiyyətə görünməməyi arzulayan qaraçılar buna razı olmamışdır. Qaraçıların ictimai imici böyük ölçüdə mənfidir, etnik stereotiplər və onlara qarşı sosial düşmənçilik yüksək səviyyədədir. Qarabağ münaqişəsi səbəbindən azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında yaranan münaqişəli münasibətlər çərçivəsində bu iki xalq bir-birini "qaraçı" adlandıraraq təhqir edir. Qaraçı ailələrinin yaşayış səviyyəsi Azərbaycan üzrə orta səviyyədən xeyli aşağıdır. Qaraçılarda çoxunun sənədlərinin olmamasına görə onlar tibbi xidmətdən və sosial təminatdan məhrum qalırlar.

Adlandırma

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qaraçıların Avropaya miqrasiyasını təsvir edən xəritə.

Azərbaycanda bu etnik qrup üçün əsasən "qaraçılar", həmçinin "çıqanlar",[1] "çingənələr",[2] "romalar",[3] "romanlar"[4] və "romanilər"[5] adlarından istifadə edilir. Buna baxmayaraq, Azərbaycanda qaraçılar özlərinə ənənəvi olaraq "dom" deyirlər.[6] Bəzi farsdilli qaraçı icmaları özlərinə "pars" deyirlər.[3] Kurmancdilli qaraçılar özlərinə "kürd"[7] və ya "kürd domlar"[8] deyirlər. Bəzi qaraçılar özlərinə "koul" deyirlər.[9]

"Qaraçı" adının Azərbaycan dilində "qara" rəngi və "-çı" şəkilçisindən formalaşdığına inanılır.[6][10] Azərbaycan dilində bu sözün başqa bir mənası da "çığırqan" deməkdir və bu adlandırmanın keçmişdə qaraçıların tətbiq etdikləri ticarət üsullarının xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olduğu da təklif edilmişdir.[11] Buna baxmayaraq, Türkiyənin Diyarbəkir şəhərində yaşayan bir qaraçı öz əcdadlarının Pakistandan, Sind regionunun Kəraçi şəhərindən gəldiklərini bildirmişdir və "qaraçı" adını buna bağlamışdır.[12] Şamaxıdan olan bir qaraçının sözlərinə görə, onlar Hindistanın "Qara" şəhərindəndirlər və "qaraçı" termini buradan yaranmışdır.[13]

"Çıqan" və "çingənə" sözləri orta yunan dilindəki "ἀτσίγγανοι" (atsinqanoi; mənası – "toxunulmazlar") terminindən gəlmişdir. Bu ad afinqanlara aid edilirdi.[14][15][16] "Roman" və "romani" sözləri, o cümlədən "dom" sözü sanskrit dilindəki "doma" sözündən gəlir və bu, "oxumaq və musiqi ilə yaşayan, aşağı kastadan olan insan" deməkdir.[17] Hər halda, "doma" sözünün mənşəyi bilinmir,[18] lakin kökü "baraban çalmaq" mənasında olan sözlə oxşardır.[19]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənşə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan qaraçılarının mənşəyi, ümumiyyətlə icma kimi onlara aid yazılı ədəbiyyatda işlər yox deyiləcək qədər azdır.[20] XIX əsrin axırlarında erməni əsilli Rusiya etnoqrafı Kerope Patkanov yazmışdır ki, qaraçılar haqqında çox az məlumat mövcuddur və "ədəbiyyatda qaraçıların dili və varlığı məsələsinə çox az toxunulurdu".[21]

Fransız əsilli və Rusiya alimi İvan İvanoviç Şopen qaraçılar haqqında məlumat vermiş, onların orta əsrlərdə Baktriyadan köçən roman xalqlarından biri hesab etmişdir.[11] Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutunun elmi işçisi, etnoqraf Emil Kərimova görə, qaraçıların əcdadları Azərbaycana İrandan gəlmişdir.[9] Zəfər Kamal oğlu Qılıncərə görə, Azərbaycanda yaşayan qaraçılar Hindistandan İrana köç etmiş, oradan da Azərbaycan, Gürcüstan və Qazaxıstana getmişdilər.[22] Bəzi mənbələrə görə, onlar Azərbaycan ərazisinə XII əsrdə gəlmişdirlər.[23] Etnoqraf Nərgiz Quliyevaya görə, qaraçılar XIII əsrdə Kəraçi və Sind regionlarından köçərək əsasən Quba və Nuxa ərazilərində məskunlaşmışdılar.[24] Güllük kəndində yaşayan bir qaraçıya görə, onların əcdadları Pakistandan İrana, oradan Azərbaycana sürgün olunmuşdular.[25]

Qılıncər Azərbaycan qaraçılarının İrandan çıxan "dom" boyundan gəldiyini bildirmişdir.[20] Patkanov Cənubi Qafqazdakı qaraçılar, Avropadakı romanlar, Kiçik Asiyadaki boşalar və İrandakı domların eyni xalq olduğu, sadəcə tarixi səbəblərə görə bir neçə qrupa bölündükləri qənaətində idi.[26] Onların az-çox İran Azərbaycanının Təbriz şəhəri ətrafında yaşayan qaraçılarla (az.-əski. قاراچیلار‎), İran Kürdüstanında suzmanilərlə, həmçinin Türkiyənin cənub-şərqindəki qaraçılarla (kürd. Qereçî, türk. Karaçi)[27] qohumluğu var.[28]

Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə Azərbaycana, Balakən rayonu ərazisinə farsdilli qaraçılar köçürülmüşdür.[28] Bu, I Abbasın yerli qiyamların qarşısını almaq üçün həyata keçirdiyi köçürmə siyasətinin bir hissəsi idi.[24] Onlar özlərini "pars" adlandırırlar.[28] Bu səbəblə Azərbaycanda xalq onları bəzi bölgələrdə qaraçı deyil, farsca danışan kürd etnik qrupu olaraq görmüşlər.[5]

XXI əsrə qədər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xalq arasında yayılmış bir hekayətə görə, şəhər divanxanasında bir bazar meydanında şahı təhqir edən bir qaraçının işinə baxılmalı idi. Şah Abbas hansısa qaraçı ilə ünsiyyətdə olmadığını və buna görə həmin qaraçının onu başqasının təşviqi ilə söydüyünü bildirərək vəzirdən qaraçını azad etməsini, onu təhqirə təşviq edəni tapmasını tapşırmışdır.[29]

Miəcik karvansarasının görünüşü.

Abşeron rayonunun Səngəçal qəsəbəsi yaxınlığında təqribən XV əsrdə, Şirvanşah I Xəlilullah tərəfindən tarixi Bakı–Şamaxı karvan yolunun üstündə tikilmiş Miəcik karvansarası mövcuddur. XIX əsrdən karvan yolunun ticari əhəmiyyətini itirməsi ilə əlaqədar olaraq karvansara istifadəsiz qalmış, sonralar köçəri qaraçılar vaxtaşırı burada məskən saldıqlarından yerli əhali karvansaranı "Qaraçı karvansarası" adlandırmışdır.[30][31]

Azərbaycana ən böyük qaraçı köçünün XIX əsrin sonlarında qruplar halında olduğu təxmin edilir. XIX–XX əsrlərdə hindli əsilli zərdüşti möminlər Azərbaycana ölkədə yerləşən zərdüştçü məbədləri ziyarət etməyə gəlmişdilər.[32] 1887-ci ildə Kerope Patkanov o zaman Rusiya imperiyasının tərkibində olan Cənubi Qafqazda yaşayan qaraçıların (rus. Карачи) 2,399 nəfər olduqlarını qeyd etmişdir. Patkanova görə, Azərbaycan qaraçıları ünsiyyətdə Azərbaycan və tat dilləri ilə yanaşı qaraçı dilindən də istifadə edirdilər. Onlar əsasən Göyçay qəzasında (indiki Azərbaycanın Göyçay, Ucar, Ağsu və İsmayıllı rayonları) və Naxçıvanda yaşayırdılar. Patkanov bildirmişdir ki, Xaçmaz şəhərindən 4 kilometr (2.5 mil) cənub-şərqdə yerləşən Qaraçı kəndi qaraçıların ən böyük yaşayış məntəqəsi olmuşdur.[33] Onların əsas məşğuliyyəti kişilər tərəfindən hazırlanmış və qonşu şəhərlərdə qadınlar tərəfindən satılan səbət, ələk, saqqız kimi məişət əşyalarının istehsalı idi. Patkanov digər gəlir mənbələri arasında falçılıq və mal-qara oğurluğunu da sadalayır. Köçəri qaraçı qrupları heyvanlara fəndlər öyrədərək onlarla birlikdə xalq qarşısında çıxış edirdilər, səyyar musiqiçi və rəqqaslıq ilə məşğul olurdular. Patkanov qeyd etmişdir ki, tatar toyları "hoqqabaz" adlanan qaraçı musiqiçilər, "çenş" adlanan qaraçı xanəndələr və "mütrif" adlanan qaraçı rəqqaslarla keçirilirdi.[34][35]

Məhəmmədhəsən bəy Vəliyev-Baharlıya görə, Azərbaycanda 1920-ci illərdə köçəri çadırlarda yaşayan qaraçılar türk sözlərinin qarışığı ilə tat dilində danışırdılar. Onların sayları 2 min nəfərə çatsa da onların əksəriyyəti çoxdan azərbaycanlılaşmışdı.[36] Azərbaycan qaraçıları 1920–1930-cu illərdə sovet hakimiyyətinin qaraçılara qarşı siyasətinin əhatə dairəsindən kənarda qalmışdı. Bunun səbəbinin qaraçıların saylarının nisbətən az olması və yerli hakimiyyət orqanlarının laqeydliyi olduğu güman edilir. Əslən qaraçı olan islam din xadimi və müəllim, 1881-ci il təvəllüdlü Həsən Kamal oğlu Niyazov 1939-cu ildə qaraçı uşaqların təhsili üçün domari dilində latın qrafikası ilə yazılmış "Məktubi" adlı bir primer nəşr etmişdir. Primerdən müəllif 1942-ci ildə həbs edilərək İrana sürgün edilənə qədər istifadə edilmişdir. İosif Stalinin dövründə qaraçılar sovet hökuməti tərəfindən repressiyaya məruz qalmışdılar. SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 17 dekabr 1936-cı il tarixli, 2123–420ss saylı qərarına əsasən, "keçmişdə əks-inqilabi cinayətlərə görə repressiya edilmiş şəxslər, qaçaqmalçılar, quldurlar və onların ailə üzvləri" Azərbaycan SSR-dən Qazaxıstan SSR-ə deportasiya edilmişdir. Deportasiya edilənlərin neçə hissəsinin qaraçı olduğu aydın deyil, çünki sənədlərdə ermənilər ilə türklər (568 ailə) və kürdlər (553 ailə) haqqında danışılır. Buna baxmayaraq, deportasiya edilən türklərin arasında qaraçıların da olduğu xüsusi olaraq qeyd edilmişdir. 1956-cı ildə deportasiya ilə bağlı qərarlar ləğv edilmiş və 1950–1960-cı illərdə Qazaxıstandan Azərbaycana özlərini kürd adlandıran kurmancdilli qaraçılar gəlməyə başlamışdır.[7][37] Onların sayı 100–120 ailədən ibarət idi[38] və böyük bir hissəsi 1967-ci ildə Qazaxıstandan Azərbaycanın Yevlax şəhərinə köçürülmüşdür.[5] Bu prosesin bir hissəsi olaraq sovet hökuməti ev tikib qaraçılara vermişdir.[25] 1970-ci illərə qədər qaraçı kişiləri hərbi xidmətə aparılmırdılar, yalnız 1970-ci illərdən başlayaraq qaraçılar SSRİ Silahlı Qüvvələrində hərbi xidmətə çağırılmağa başladılar.[3] Sovet hakimiyyəti qaraçı kimliyinin kökünü kəsmək üçün onların pasportlarında milliyyət qrafasına "azərbaycanlı" sözünü yazmaq kimi tədbirlər görmüşdür.[23]

İndiki dövrdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndiki dövrdə qaraçılar mədəni və linqvistik olaraq azərbaycanlılaşmaya məruz qalırlar.[11] Azərbaycanda qaraçıların hüquqlarını qoruyan xüsusi bir icma yoxdur[39] və onların bağlı olduqları hər hansı bir dərnəkləri yoxdur.[40] Azərbaycan hökuməti qaraçıları QHT layihələrinə cəlb etməyə cəhd göstərsələr də, ictimaiyyətə görünməməyi arzulayan qaraçılar buna razı olmamışdır.[41]

Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Şuşa, Cəbrayıl və Ağdamın kiçik qaraçı icmaları Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən evlərindən qovulmuşdur.[11][28] Müharibə zamanı Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində xidmət etmiş qaraçı əsilli Gündüz Süleymanov şəhid olmuşdur.[42] Azərbaycanda yaşayan boşa qaraçı icması əsasən keçmiş Şaumyan rayonu ərazisində məskunlaşmışdı. Onların əsasən Bakıda, Sumqayıtda və Azərbaycanın rayon yerlərində yaşamış qohumları var idi. Boşaların əksəriyyəti Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistana mühacirət etmişdir.[43]

2006-cı ilin yayında Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti dilənçilərə mənzil kirayə verməyi qadağan etmişdir və bu, qaraçı ailələrinin vəziyyətinə çox pis təsir etmişdi. Odur ki, "Trend" İnformasiya Agentliyinin məlumatına görə, təkcə 20 aprel–9 may 2006-cı il tarixlərində Bakının Nəsimi və Binəqədi rayonlarında 300-dən çox qaraçı dilənçi küçələrdən çıxarılmış, polis tərəfindən gəldikləri Ağdaş və Ağdam rayonlarına göndərilmişdilər.[11] Dilənçiliyə sanksiya verilməsi üçün heç bir hüquqi müddəa olmadığı üçün dilənçi qaraçılar polis tərəfindən saxlanılır, onlarla maarifləndirici söhbət edilir və sonra sərbəst buraxılırlar.[44] Gürcüstanda Azərbaycan qaraçılarının daimi yaşayış məntəqəsi yaratmaq cəhdləri Sovet İttifaqının dağılmasından sonra başlamış, 2000-ci illərdən daha intensiv xarakter almışdır. Qaraçılar əvvəlcə Batumidə məskunlaşmağa cəhd etmiş, lakin yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən qovularaq Kutaisiyə köçməli olmuşdur. 2013-cü ildən etibarən təxminən 70 nəfər, o cümlədən 30 azyaşlı qaraçı Rioni çayı üzərində Çavçadze körpüsü yaxınlığında yerləşən daxmalarda, su və işıq təminatı olmadan yaşamışdır. Ümumiyyətlə, Gürcüstanda qaraçıların sayı daimi deyil, çünki bəzi ailələr mövsümi və ya müəyyən fasilələrlə Azərbaycana, daha çox sərhədə yaxın Qazax şəhərinə köçürlər.[45]

2020-ci ilin mayında Yevlax rayonunda "COVİD-19" pandemiyasına 80 yoluxma halı qeydə alınmışdır ki, onlardan 53-ü "Qaraçılar məhəlləsi"nin sakinləri idi. Bu vəziyyətə görə həmin məhəllə polis və Daxili Qoşunların hərbi qulluqçuları tərəfindən[46] 15 maydan etibarən nəzarətdə saxlanılmış, məhəlləyə giriş-çıxış bağlanmışdır. Məhəllə sakinləri karantində olduqlarından maddi ehtiyacla üzləşmış və 18 mayda etiraz aksiyası keçirmişdilər. Aksiya zamanı bir polis əməkdaşı başından daşla xəsarət almışdır. Daxili İşlər Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri Ehsan Zahidov demişdir ki, bununla "Yevlax Rayon Prokurorluğunda cinayət işi qaldırılıb, istintaq-əməliyyat tədbirlər aparılır". Yevlax şəhər İcra Hakimiyyəti rayon camaatına edilən yardımdan qaraçılara da pay düşdüyünü bildirmişdir, lakin məhəllənin sakinləri bu iddianı təkzib etmişdir.[47] İkinci Qarabağ müharibəsində qaraçılar da iştirak etmişdir.[42] Onlar arasında 19 yaşında şəhid olan Samsun Şəmsəddin oğlu Babayevin atası "pars" qaraçılarından, anası isə Gürcüstan azərbaycanlısı idi.[48]

Demoqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məskunlaşma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda qaraçıların sayı tarixən dinamik olmuşdur. Kerope Patkanov 1887-ci ildə onların sayının 2,399 olduğunu qeyd etmişdir.[33] Məhəmmədhəsən bəy Vəliyev-Baharlı 1920-ci illərdə Azərbaycanda 2,000-ə yaxın qaraçının yaşadığını qeyd etmişdir.[36] 1926-cı il siyahıyaalınmasına əsasən Azərbaycan SSR-də cəmi 333 qaraçı, 1939-cu il siyahıyaalınmasında 400 qaraçı, 1970-ci il siyahıyaalınmasında isə 843 qaraçı qeydə alınmışdır. 1960-cı illərdə 100–120 qaraçı ailəsi Azərbaycana köçürülmüşdür, lakin 1989-cu il siyahıyaalınmasında Azərbaycanda 145 qaraçı qeydə alınmışdır.[38]

İndiki dövrdə Azərbaycanda romaların dəqiq sayını müəyyənləşdirmək çətindir. Azərbaycanda siyahıyaalınmalar qeyri-müntəzəm və natamam aparılmışdır.[49] Bunun başlıca səbəbi Azərbaycan vətəndaşlarının şəxsiyyətini təsdiq edən sənəddə milli mənsubiyyətin göstərilməməsi ilə bağlıdır.[3] Onların bəziləri hələ də qeydiyyatdan keçmədiyi üçün şəxsiyyət vəsiqəsi olmadan yaşayırlar.[39] Bəzi hallarda yalnız ağsaqqalların sovet dövründən qalma sənədləri var, lakin onlar da qüvvədən düşmüşdür.[44] 1999-cu il və 2009-cu ilin əhali siyahıyaalması prosesində onlar hesaba alınmamışdır.[49] Buna baxmayaraq 2012–2014-cü illərə olan qeyri-rəsmi məlumata əsasən, Azərbaycanda yaşayan qaraçıların ümumi sayı 10 min nəfərə yaxındır,[50] lakin Azərbaycan Uşaqlar Birliyinin sədri Kəmalə Ağayevaya görə, qaraçıların sayı 20 minə yaxındır.[4] Bunlardan 2 min nəfəri farsdlli qaraçılardandır.[24] Başqa bir mənbəyə görə, Yevlaxın "qaraçılar məhəlləsi"ndə 2,500 nəfər qaraçı yaşayır.[45] Yelena Maruşiakova və Vesselin Popova görə, onların ümumi sayı 1,000 nəfərdən artıq deyil.[49] Hazırda Azərbaycanda mühüm qaraçı icması yoxdur, yalnız əsasən plaşun, vlaş, ruska roma və lovari olan bəzi ailələr yerli əhali arasında səpələnmiş vəziyyətdə yaşayırlar.[41]

Qaraçılar Azərbaycanda ən çox Yevlax, Ağdaş və Balakən rayonlarında yaşayırlar,[5] paytaxt Bakıda da olurlar.[28] Yevlaxda, həmçinin Abşeronun bəzi kəndlərində qaraçıların kompakt yaşadıqları ərazilər "qaraçılar məhəlləsi" adlandırılır.[11] Bakı şəhərində Nəsimi və Suraxanı rayonlarında, həmçinin Sumqayıtda şəhərində "qaraçılar məhəlləsi" var.[51]

Farsdilli qaraçılar əsasən Şambulbinə, Gülüzanbinə, Məlikzadə kəndlərində yaşayırlar. Onlar həmçinin, Qax rayonunda məskunlaşmışdır. Rayonun Qapıçay kəndi əhalisi 1 ailə istisna olmaqla tamamilə, Güllük kəndində isə təxminən 20 ailə farsdilli qaraçılardan ibarətdir.[3][25] Xaçmaz rayonunun Xudat şəhərində yaşayan qaraçılar özlərinin İrandan gəldiklərini bildirirlər.[11] Kurmancdilli qaraçılar əsasən Yevlax rayonu olmaqla, həmçinin Bərdə, Göyçay, Ağsu, Ağdaş, Şamaxı, Zaqatala və Xaçmaz rayonlarında kütləvi şəkildə yaşayırlar.[7] Birinci Qarabağ müharibəsinə qədər Şuşa, Cəbrayıl [11] və Ağdamda [28] kiçik qaraçı icmaları yaşayırdı.

Cəmiyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Digər etnik qruplarla aralarındakı sədd əvvəlki qədər sərt olmasa da hələ də demək olar ki, təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşayırlar.[3] O. Kuçeryavıya görə, Cənubi Qafqazda yaşayan romanlar qeyri-romanlara narahatlıqla yanaşırlar, lakin bəzi hallarda dost hesab etdikləri və güvəndikləri əcnəbilərə kifayət qədər böyük simpatiya bəsləyirlər. Qaraçıların Qafqaz xalqlarının nümayəndələrinə, xüsusən də Dağ yəhudilərinə qarşı inamsızlıqları azdır.[35]

Qaraçıların ictimai imici böyük ölçüdə mənfidir, etnik stereotiplər və onlara qarşı sosial düşmənçilik yüksək səviyyədədir. Azərbaycanda yerli əhali qaraçı haqqında yalan xəbərlərə inanır. Onlardan biri qaraçı gəlinlərin guya toy günü insanların qarşısında öz ailələrinin dolanışığını təmin etmək üçün diləcəklərinə söz vermələri haqqındadır.[8] Bəzi qaraçılar təhsil, iş və sosial yardım məsələlərində onlara qarşı diskriminasiyadan şikayət etmişdir.[3] "BBC Azərbaycanca"nın Yevlaxda müsahibə aldığı qaraçı icması ətrafdakıların onlara ilk növbədə əyləncə vasitəsi kimi baxmaqlarından, "qaraçı" adlandırılıb təhqir olunmalarından gileylənirdilər.[39] Əlavə olaraq, onlar məhəlləyə qaraçı olmayanların nadir hallarda gəldiklərini bildirmişdilər.[45] Həmçinin, bəzi hallarda qaraçılar Azərbaycan cəmiyyətində "intizamsızlıq" və "səliqəsizlik" ilə assosiasiya edilmişdir.[52] Bununla birlikdə, Qarabağ münaqişəsi səbəbindən azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında yaranan münaqişəli münasibətlər çərçivəsində bu iki xalq bir-birini "qaraçı" adlandıraraq təhqir edir.[11]

Qılıncər öz tədqiqatına əsaslanaraq Azərbaycanda yaşayan qaraçıların kimlik bağlarının zəif olduğunu qeyd etmişdir.[40] Ayrı-ayrı qruplar tez-tez bir-biri ilə təmasda olsalar da, Azərbaycan qaraçılarının ümumi kimliyini formalaşdırmağa meyl müşahidə olunmamışdır.[41] Buna görə də indiki dövrdə qaraçılar mədəni və linqvistik olaraq assimilyasiyaya məruz qalırlar.[11] Bundan başqa, qaraçılar arasında aparıcı mövqedə adətən üstünlük verilən və açıq şəkildə nümayiş etdirilən kürd etnik kimliyi dayanır, lakin bu, onların müstəqil qaraçı kimliyi haqqında məlumatlılığı ilə ziddiyyət təşkil etmir.[28]

Bir çox qaraçı azərbaycanlılarla ailə qurur.[40] Adət-ənənəyə görə, qaraçı ailələr öz qızlarının yad millətdən, yad mədəniyyətdən olan oğlanlarla evlənməsindən çəkinirlər.[3] Oğlanlar bəzi hallarda qaraçı olmayan qızlarla evlənə bilərlər.[24] XIX əsrdə Kerope Patkanov qaraçılar arasında insest nikah münasibəti qanunsuz hesab edilmədiyini müşahidə etmişdir.[53] İndiki dövrdə onlarda qohum evliliyi də önəmli rola malikdir. Sosioloq Samir Əhmədova görə, qaraçıların nikahları əksər halda qeyri-rəsmi olur və qaraçı kişilər arasında çoxarvadlılıq da yayılmışdır.[24] Qaraçılarda erkən yaşda ailə qurulur. Gənc ailələrin qeydinə əsasən yaşlılar qalır. Əgər bir qaraçı qız 20 yaşına qədər evlənməsə, o, adət-ənənəni pozmuş və nifrətə layiq sayılır. Qaraçı ənənəsində nikahdan əvvəl cinsi əlaqə rədd edilir.[11] Qaraçı ailələr bir qayda ilə çoxuşaqlı olurlar.[39] Buna baxmayaraq, qaraçı cütlükləri tarixən beş və ya daha çox uşaq sahibi olurdular, lakin indiki dövrdə iki-üç uşaq sahibi olurlar.[11] Doğum halları əksər hallarda xəstəxanalardan kənarda baş verir.[24] Ailə münasibətləri üçün qadın qalmaqalları tipikdir, bu da yaxından əlaqəli münasibətlərlə əlaqələndirilir. Münaqişələri ağsaqqallar həll edir.[11] Qaraçılar arasında Azərbaycan ənənə və adətləri də mövcuddur.[54]

Kerope Patkanov vurğulamışdır ki, qaraçılar "tatar kəndlərində sifilis xəstələyini yayırdı".[55] İndiki dövrdə, Kəmalə Ağazadənin sözlərinə görə, Azərbaycanda qaraçıların "əksəriyyəti sanitar gigiyena qaydalarına" əməl etmir. O, tədqiqatlarına əsaslanaraq əlavə etmişdir ki, Azərbaycanda "ən çox vərəm, dəri-zöhrəvi xəstəliklər, eləcə də İİV virusu da qaraçılarda olur".[46] Qaraçılarda çoxunun sənədlərinin olmamasına görə onlar tibbi xidmətdən və sosial təminatdan məhrum qalırlar.[44]

İqtisadiyyat və təhsil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda qaraçılar SSRİ dövründə, 1970-ci illərdə keçmiş köçəri həyat tərzinindən imtina edərək oturaq həyat tərzinə keçid etmişlər.[3] Sovet dövründə qaraçılara kolxozlarda kənd sakini kimi daimi işlə təminat verilirdi, şəhər sakinləri isə əsasən aşağı ixtisaslı fəhlə kimi çalışırdılar.[45] 1980-ci illərin sonlarında qaraçı qadınlarının çoxu o zamanlar çox qıt olan geyim və kosmetika ticarətinə daxil olmuşdur.[23] Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra, 2000-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan qaraçılarının maddi vəziyyəti bərbad vəziyyətdə qalmışdı. Onların əksəriyyəti çadırlarda, dəhşətli yoxsulluq içində yaşayırdılar.[9] İndiki dövrdə köçəri qaraçı düşərgələrinə rast gəlinmir.[38]

Qaraçılar indiki dövrdə əsasən tikinti, xalça alqı-satqısı, kiçik sənətkarlıq və heyvan alveri ilə məşğuldurlar.[42] Qaraçı qadınlar ailənin yükünü öz çiyinlərində daşıyırlar. Onlar həm bütün ev işlərini görürür, həyat yoldaşlarının və uşaqlarının qayğısını çəkir, həm də küçələrdə dilənçilik edərək və falçılıq edərək gəlir qazanırlar.[3] Bakı küçələrində çoxlu qaraçı falçılar fəaliyyət göstərir.[9] Bəzi ailələrdə dilənçilik etməyin ata-babadan qalma peşə olduğu qəbul edilir.[24][25] Nərgiz Quliyevaya görə, bundan başqa, qaraçılar sirk göstərmək, konsert vermək və rəqs oynamaqla da məşğuldurlar.[24] Qax rayonunda yaşayan qaraçı qadın və qızlar rayonun kəndlərində, şəhər bazarında dilənir, kişilər isə şəxsi maşınları ilə kəndləri gəzərək ucuz mal satır, kənd camaatından mis qab-qacaq və meyvə alırlar.[11] Qaraçı ailələrinin yaşayış səviyyəsi Azərbaycan üzrə orta səviyyədən xeyli aşağıdır.[11] Bəzi qaraçılar dəmiryolu vağzalında tərk edilmiş vaqonlarda yaşamış, bəziləri isə şəhərdə normal yaşayış yerlərini icarəyə götürməyə nail olmuşlar. Yevlaxda qaraçılar son dərəcə zəif infrastrukturda daxilində yaşayırlar. Digər hallarda, xüsusən də kənd yerlərində qaraçı evləri ətrafdakıların evlərindən çox da fərqlənmir.[45]

Azərbaycanda yaşayan qaraçıların ölkədə yaşayan digər etnik azlıqlardan fərqli olaraq, təhsili çox aşağı səviyyədədir.[40] Azərbaycan qaraçılarının təhsil səviyyələri ümumiyyətlə, ibtidai təhsil və orta təhsil səviyyəsindədir.[56] Son siniflərə barmaqla sayılacaq qədər qaraçı uşaq gedib çıxa bilir. Ümumilikdə bütün Azərbaycanda orta məktəblərdə 657 qaraçı uşaq qeydiyyata alınmışdır.[42] Məktəblərdə qaraçı dilində tədris yoxdur və onlar Azərbaycan dilində təhsil alırlar.[25] Bəzi qaraçı ailələrin bildirdiyinə görə, onlar övladlarını məktəbə göndərməkdə çətinlik çəkirlər, çünki "qaraçı" adlandırıldıqlarına görə narahatdırlar.[39] Hər halda, qaraçı uşaqların çoxusu təhsildən yayındırılır, erkən nikaha, dilənçiliyə və fahişəliyə məcbur edilir.[4] 2022-ci ildə Qapıçay kəndində yaşayan qaraçı uşaqların təhsilə cəlb edildiyi, hətta təhsil yayındırılmış uşaqlara xüsusi dərslərin verildiyi bildirilmişdir. AzTV-nin məlumatına görə, onlar sonradan təhsillərini əsasən peşə məktəblərinə və ya kolleclərə yönəldirlər.[48]

Mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti
Azərbaycanlıların icmaları
Azərbaycanlı etnoqrafik qruplar və tayfalar
Tarixən Azərbaycan dilini danışan xalqlar
Azərbaycan dilinin dialektləri
Tarixən Azərbaycan dilinin danışıldığı dövlətlər

Din

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycana gələn qaraçıların atəşə üstünlük verdikləri müşahidə edilmişdir. Bu xüsusiyyət qaraçıların əvvəl zərdüştçü dininə mənsub ola biləcəyi təxminini ortaya çıxarmışdır. XIX–XX əsrlərdə Azərbaycana köçən qaraçılar əsasən ölkədəki zərdüştçü məbədləri ziyarət etməyə gəlmişdilər.[57] Qaraçılar əsrlər ərzində Azərbaycan türklərinin böyük qismi kimi islam dininin şiəlik məzhəbinə bağlanmışlar.[56] Buna baxmayaraq, digər icmalarla müqayisədə qaraçılar əsasən bu məzhəbin rituallarının icrasını məhdudlaşdırmışlar.[58] Zəfər Qılıncərə görə, Azərbaycanda yaşayan bəzi qaraçı uşaqlarının din və hafizlik təhsili aldıqları müşahidə edilmişdir. Bundan başqa, qaraçılar arasında türbə və pir ziyarətgahları da populyardır.[54] Onlar Azərbaycanın digər yerlərində olduğu kimi Novruz bayramını əhəmiyyətli bir gün olaraq qeyd edirlər,[58] lakin onlar Kosa və Keçəl personajlarını ləğv ediblər.[25] Qılıncər hər iki xalqın ortaq zərdüştçü ənənəsinin qaraçıların azərbaycanlılara inteqrasiya olunmasında mühüm rol oynadığına inanır.[58]

Dil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda yaşayan qaraçılar ənənəvi olaraq Hind-Avropa dil qrupuna aid olan romani dilindən istifadə edirlər.[5] Patkanov öz essesində qaraçıların danışdığı dilin roman dilləri arasında ayrıca bir qol olduğunu, Avropa və Asiya qaraçıları tərəfindən başa düşülmədiyini qeyd etmişdir.[21] O, əlavə etmişdir ki, qaraçı dilində roman dilinin digər Asiya dialektlərində olduğu kimi yerli dillərdən çoxlu alınma sözlər var. Patkanovun apardığı müqayisədə qaraçı lüğətində rast gəlinən 245 sözdən sadəcə 35-də Avropa qaraçılarının sözləri ilə oxşarlıq aşkar edilmişdir.[59] Həmçinin, qaraçı dilində zərf formaları öz orijinallığını xeyli itirmiş, farscadakı müvafiq qarşılığı ilə əvəzlənmişdir.[60]

1819-cu ildə britaniyalı şərqşünas Vilyam Ouzli Təbrizdə yaşayan qaraçılardan 74 ifadəni sənədləşdirmişdir.[61] 1887-ci ilin martında Yelizavetpol (indiki Gəncə) şəhər məktəbinin müəllimi Usuv bəy Məlik-Haqnəzərov "Asiya qaraçılarının dilinin öyrənilməsi üçün materiallar" adlı dəftər buraxmışdır. Dəftərdə qaraçı dialektində 101 ifadə, bu ifadələrdən çıxarılmış 220-yə yaxın söz və 10 sətirlik mətn var. Amerikalı keşiş A. Pratt Osmanlı imperiyasında, Maraş, Antep regionlarında və Fərat sahillərində qaraçı evli cütlüklərdən bəziləri haqqında məlumat vermiş, ser Paspati isə ona yazılan məktuba əsasən lüğət tərtib etmişdir. Patkanova görə, lüğətdəki sözlərin bir çoxu Azərbaycan qaraçıların istifadə etdiyi sözlər ilə eynidir.[62] Qaraçı dilində olan bəzi ifadələr, onların roman dilindəki ekvivalenti və Azərbaycan dilinə tərcüməsi:[63]

Qaraçı dilində Roman dilində Azərbaycan dilində
Salamalikim baro, kefoy kıbra? Sastipe, pxralo, sar san? Salam, qardaş, necəsən?
Kasta maşqul astoy? So keresa? Nə edirsiniz?
Ma dom astum! Me rom som! Mən qaraçıyam!
Kiti dom astak? Kiçik romen san? Neçə qaraçısınız?

Patkanov belə bir mətn də tərtib etməyə nail olmuşdur:[60]

Qaraçı dilində Azərbaycan dilində
Arata; duj doma gešdind vatavi čani lafgyni. Vani vahriz qar vygija, lyčaenda lazym gurabagura giaqan. Domaha mahni chania neiqa, pienth taza silda bani, qie huthaj. Qa čachki tarkicha, domaha čuntite guriaha balagenda, ak vašnaend, atasi pušurik chognaend. Minas arata goennan pa1ca, hue deršeche syte, sabahisi lašde bandaqi. Axşamdır. İki qaraçı ələk satmaq üçün şəhərə getdi. Onların qabağında müxtəlif zəruri əşyalarla yüklənmiş bir eşşək var idi. Qaraçılar bulağın başında dayanıb, təmiz soyuq su içdilər və yollarına davam etdilər. Qaraçılar hava qaralanda özlərinə balaca çadır qurub, ocaq yandırıb özlərinə undan şorba düzəldirdilər. Şam yeməyindən sonra yatdılar, səhərisi gün yola düşdülər.

Patkanov Cənubi Qafqazda boşalardan başqa bütün qaraçıların Azərbaycan dilində danışdığını qeyd etmişdir.[6] XX əsrin əvvəllərində qaraçıların bir qismi tat dilində də danışırdılar.[36] İndiki dövrdə Azərbaycan qaraçıları öz dillərini demək olar tamamilə unutmuşdur.[5] Onlar əsasən müxtəlif ölçülərdə və müxtəlif kombinasiyalarda Azərbaycan, fars və rus dillərində, kürd dilinin kurmanci dialektində danışırlar.[28] Kamal Əli bildirmişdi ki, Azərbaycan qaraçılarının ana dili fars dilinə əsaslanır.[11]

Musiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaraçılarda musiqi atadan oğula, ya da usta-şagird ənənəsi ilə yeni nəsillərə keçir. Buna görə də Azərbaycanda qaraçı musiqiçilərdə not savadı və nəzəriyyə təhsili olmadığı müşahidə edilmişdir. İndiki dövrdə qaraçılarda musiqi eşitmə duyumu ilə öyrədilir. Odur ki, qaraçı musiqisinin tətbiqində improvizasiya olduqca geniş yayılmışdır. Qaraçı musiqiçilərin tətbiq sahələri toy, xınayaxdı, nişan kimi yerli mərasimlərlə məhdudlaşır. Bundan başqa, Azərbaycanda qaraçılar arasında aşıq musiqi ənənəsi də məşhurdur.[40] Azərbaycanda qaraçılar da, xüsusilə Yevlax və Ağdaş rayonlarında aşıq ənənəsinə uyğun saz çalırlar. Azərbaycan qaraçı musiqisində Azərbaycan, Türkiyə və az da olsa Hindistan musiqi mədəniyyətinin təsirləri var.[64]

Azərbaycanda qaraçı toy və bayramlarında musiqi icrası zamanı Azərbaycan və Avropa musiqi alətlərindən istifadə olunur. Onlar Hindistan əsilli yerli çalğılarını tərk etmişdir. Toy musiqilərində daha çox qarmon, elektrogitara, qoşanağara və bağlama ifa olunur. Qaraçılar bundan başqa, bəzi toylarda və bayramlarda zurna və zərb alətləri də ifa edirlər. Odur ki, qaraçı musiqiçiləri əksəriyyətlə Azərbaycan xalq mahnılarını ifa edirlər.[64]

Azərbaycanda yaşayan qaraçılar toylarda aşıq musiqini ön plana çıxarır, ikinci dərəcədə isə toy və əyləncə musiqisinə əhəmiyyət verir. "Tərəkəmə", "Qaytağı", "Şalaxo" rəqslərini oynayırlar. Bu musiqi növlərində ümumiyyətlə, segah və çahargah muğamlarına üstünlük verilir. Qaraçıların toylarında Azərbaycan oyun havalarına da yer verilir. Bu parçalardan ən populyarları "Vağzalı" rəqsi və aşıq havası olan "Ruhani döndürməsi"dir. Qaraçıların toylarında ən çox çaldıqları və qadın, kişi birlikdə rəqs etdikləri parçalar "Yanıq Kərəmi" və "Süleymani"dir. Azərbaycan qaraçıları toylarında məhəlli xüsusiyyətlər göstərən "halay" rəqsini də oynayırlar. Qaraçı musiqisi ümumiyyətlə, rast, şur segah məqamlarından istifadə edərək ifa olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, qaraçılarda ilk aşıq musiqisi və ikinci dərəcədə toy (halay, oyun, rəqs) və əyləncə musiqisi əhəmiyyətlidir.[65]

İncəsənətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan yazıçısı Süleyman Sani Axundovun 1913-cü ildə yazdığı "Qaraca qız" hekayəsində qaraçıların müxtəlif davranış və təcrübələri təsvir edilmişdir.[66] Əsər zəlzələ nəticəsində valideynlərini itirən, "Qaraca qız" olaraq tanınan Tutunun qaraçılar tərəfindən övladlığa götürülməsindən bəhs edir.[67] Bu əsər əsasında 1965-ci ildə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuş eyniadlı balet,[68] 1966-cı ildə Şamil Mahmudbəyovun rejissorluğu ilə eyniadlı kinofilm çəkilmişdir.[69] Filmin çəkilişi zamanı Moskvadan gələn rəqqasə aktrisalar Leyli Axundova və Sevil Zeynalovaya qaraçı rəqslərini öyrədirdi.[70] Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Mozalanbəyin səyahətnaməsi" hekayəsində Mozalanbəy Gəncədə küçədəki insanların qaraçı arvadın başına yığılıb, taleylərinə növbə ilə baxdırdıqlarının şahidi olur.[71] Üzeyir Hacıbəyovun "Şah Abbas və Xurşid Banu" operasında qaraçı musiqi və rəqsləri təsvir edilmişdir.[72]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Tərəf, 2017
  2. ↑ Ağayar, Şərif. "Küçə iti kimi hürcəsinə". Azadlıq Radiosu (az.). 4 mart 2011. 30 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 "Qapıçay qaraçıları". civil-forum.az (az.). Hərb və Sülh İcmalları İnstitutunun Azərbaycan nümayəndəliyi. 31 avqust 2012. 11 noyabr 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2023.
  4. ↑ 1 2 3 "Azərbaycanda azyaşlı qaraçı fahişələrinin sayı artır". Oxu.az (az.). 9 iyun 2014. 30 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 Kılınçer, 2022. səh. 16
  6. ↑ 1 2 3 Patkanov, 1887. səh. 73
  7. ↑ 1 2 3 Vəli, Ayşən. "Dilənməklə, yoxsa zəhmətlə pul qazanmaq? - ARAŞDIRMA". sia.az (az.). 16 iyul 2021. 30 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2023.
  8. ↑ 1 2 Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 87
  9. ↑ 1 2 3 4 İshaqqızı, 2001
  10. ↑ Şopen, 1866. səh. 285
  11. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Əli, 2006
  12. ↑ Cihan Akademik Kitaplar, Ahmet. Surdaki İz. Diyarbakır Karaçi Çingeneleri [Divarda iz. Diyarbəkir qaraçı çingələri] (türk). İstanbul. 2018. ISBN 978-6059786287.
  13. ↑ Daniels, 2003
  14. ↑ White, 1999
  15. ↑ A Journal of Demography, 1994. səh. 365–372
  16. ↑ Bates, Karina. "A Brief History of the Rom". 2010-06-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-01-09.
  17. ↑ McArthur, 1992
  18. ↑ Ghosh, 2000. səh. 10, 76
  19. ↑ Burrow, Emeneau, 1984. səh. 257
  20. ↑ 1 2 Kılınçer, 2022. səh. 4
  21. ↑ 1 2 Patkanov, 1887. səh. 68–69
  22. ↑ Kılınçer, 2022. səh. 15
  23. ↑ 1 2 3 Rergo, Qrozna və Mısık, 2013. səh. 78
  24. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "Regional TV. Nida verilişi. Qaraçılar". Regional TV (az.). YouTube. Archived from the original on 2023-02-03. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2023.
  25. ↑ 1 2 3 4 5 6 İlqar, 2011
  26. ↑ Patkanov, 1887. səh. 110
  27. ↑ Kolukırık, 2008. səh. 150
  28. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 68
  29. ↑ Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu, 2013. səh. 14
  30. ↑ "Qaraçı karvansarası". Azerbaijans.com (az.). 5 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.
  31. ↑ "Uzaq yolların tozu, yorğun yolçuların izini bu günə nə daşıyır?" (az.). Milli.az. 19 yanvar 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  32. ↑ Abdullazade, 2016. səh. 45–47
  33. ↑ 1 2 Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 76
  34. ↑ Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 69–70
  35. ↑ 1 2 О. Кучерявый. "ЦЫГАНЕ И КРИМИНАЛ:". advocat-ua-ru-md.pisem.net (rus). 8 noyabr 2002. 26 may 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.
  36. ↑ 1 2 3 Vəlili-Baharlı, 1993. səh. 60–61
  37. ↑ Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 76–77
  38. ↑ 1 2 3 Rergo, Qrozna və Mısık, 2013. səh. 10
  39. ↑ 1 2 3 4 5 ""Heç birimiz oxumuruq, bizə deyirlər siz qaraçısız" – Yevlax sakinləri". BBC Azərbaycanca (az.). 5 oktyabr 2016. 2023-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2023.
  40. ↑ 1 2 3 4 5 Kılınçer, 2022. səh. 20
  41. ↑ 1 2 3 Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 104
  42. ↑ 1 2 3 4 Rəsulova, 2021
  43. ↑ Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 70
  44. ↑ 1 2 3 Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 86
  45. ↑ 1 2 3 4 5 Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 85
  46. ↑ 1 2 Rəsulova, İlhamə. ""Əsl fəlakət qaraçılar Bakıya girəndə başlayacaq" – Açıqlama". aqreqator.az (az.). 21 may 2020. 30 January 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2023.
  47. ↑ Mehman, Aygül. "Yevlaxda karantinə alınmış qaraçılarla bağlı nə baş verir?". BBC Azərbaycanca (az.). 22 may 2020. 3 February 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2023.
  48. ↑ 1 2 Davudova, Nigar; Mirzəyev, Vüqar; Habilqızı, Günel; İsmayıl, Cavid. "Qaxda qaraçılar – Onlar haradan gəliblər? - REPORTAJ". AzTV (az.). YouTube. 11 fevral 2022. Archived from the original on 2023-02-03. İstifadə tarixi: 23 yanvar 2023.
  49. ↑ 1 2 3 Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 83
  50. ↑ "Qaraçılar niyə millət, xalq ola bilmir?". Qafqazinfo.az (az.). 8 aprel 2012. 2015-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2023.
  51. ↑ Maruşiakova, Popov, 2016. səh. 74
  52. ↑ Həbib. ""Soğan", "Çıqan", "Yapon", "Açko", "Dodik" və digərləri..." offsideplus.az (az.). 4 aprel 2021. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.[ölü keçid]
  53. ↑ Patkanov, 1887. səh. 73–75
  54. ↑ 1 2 Kılınçer, 2022. səh. 17
  55. ↑ Patkanov, 1887. səh. 74
  56. ↑ 1 2 Kılınçer, 2022. səh. 25
  57. ↑ Abdullazadə, 2016. səh. 45–47
  58. ↑ 1 2 3 Kılınçer, 2022. səh. 18
  59. ↑ Patkanov, 1887. səh. 106–107
  60. ↑ 1 2 Patkanov, 1887. səh. 125
  61. ↑ Patkanov, 1887. səh. 101
  62. ↑ Patkanov, 1887. səh. 102–103
  63. ↑ Patkanov, 1887. səh. 120-125
  64. ↑ 1 2 Kılınçer, 2022. səh. 21
  65. ↑ Kılınçer, 2022. səh. 22
  66. ↑ Rergo, Qrozna və Mısık, 2013. səh. 8
  67. ↑ "Süleyman Sani Axundov "Qaraca qız" ("Qorxulu nağıllar" silsiləsindən)". Azadlıq Radiosu. 30 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.
  68. ↑ Xəlilzadə, 2011. səh. 8
  69. ↑ "ЧЕРНУШКА". Azerbaijan Film Comission (rus). 2008-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.
  70. ↑ ""Qaraca qız" filminin Xədicəsi: ""Yubka"nı açıb ilanı ora atdılar" – FOTOSESSİYA". Milli.az (az.). 14 sentyabr 2015. 4 fevral 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 fevral 2023.
  71. ↑ Atakişiyeva, Həcər. "Mоzalanbəyin Gəncə səyahəti..." Modern.az (az.). 3 mart 2021. 30 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.
  72. ↑ "Üzeyir Hacıbəyov – Şah Abbas və Xurşid Banu/Üçüncü pərdə". Ens.az (az.). 30 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 yanvar 2023.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]