Ərtoğrul Qazi

Ərtoğrul Qazi və ya Ərtoğrul bəy (bilinmir, Əhlat – təq. 1281[1] və ya təq. 1280, Söğüt, Biləcik ili) — Oğuz türklərinin Qayı boyunun başçısı, Osmanlı imperiyasının qurucusu Osman Qazinin atası. Adının mənası belə təsvir edilir ki, türk dilində "ər" sözünün mənası "kişi, əsgər və ya qəhrəman",[2] toğrul isə dirilişin simvolu olan nəhəng quruluşlu[3] simurq quşudur. Beləliklə, Ərtoğrul adının mənası "Qəhrəman yırtıcı quş,[4] toğrul" kimi təsvir edilə bilər. Ərtoğrul 1191-ci ildə anadan olmuş, 1281-ci ildə Anadoluda,[5] Söğütdə vəfat etmişdir.

Ərtoğrul Qazi
osman. ارطُغرُل غازى
1230 – 1281
ƏvvəlkiSüleyman Şah
SonrakıOsman bəy
SonrakıOsman Qazi
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi bilinmir
Doğum yeri
Vəfat tarixi təq. 1281[1] və ya təq. 1280
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Fəaliyyəti dövlət xadimi, hərbi lider[d]
Atası Süleyman Şah
Anası Hayimə Xatun
Həyat yoldaşı
Uşaqları
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ərtoğrulun 24 tayfadan ibarət Oğuz türklərinin Qayı boyundan[6] və bəy nəslindən olması, atasının və babalarının da bəy olması və onun sünniliyin hənəfi məzhəbindən olması təsdiqlənmiş məlumatdır.[7]

Ərtoğrulun varlığı atasının adının "Ərtoğrul" olaraq qeyd edildiyi oğlu Osmanın zərb etdiyi sikkələrlə tarixən sübuta yetirilsə də, onun həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı bundan başqa heç nə dəqiqliklə bilinmir.[8]

Amma Osmanlı mənbələrinə əsasən[9] Ərtoğrul Şərqi İrandan Anadoluya qaçan Oğuz türklərinin Qayı tayfasının başçısı Süleyman Şahın oğludur.[10][11][12] Ərtoğrulun başqa bir fərziyyəyə əsasən, soy ağacı belədir: o, Gündüz alpın oğlu, Qaya alpın nəvəsi, Göyalpın nəticəsi, Sarkuk alpın kötücəsi və Qayı alpın bitikcəsi olaraq qeyd olunur, tayfa adını Qayı alpın adından almışdır.[13]

Osmanlı mənbələrinə görə, Ərtoğrul və tərəfdarları atasının ölümündən sonra Anadolu Səlcuqlu dövlətinə xidmət etməyə başladılar və o, Söğüt adlanan ərazi üzərində hökmranlıqla mükafatlandırıldı. O dövrdə, bu yer Bizans imperiyası ilə sərhəddə yerləşirdi.[14][15] Bu, Osmanlı bəyliyinin qurulmasına səbəb olan bir sıra tarixi hadisələrə macal verdi.[16]

Ərtoğrul, oğlu Osman və onlardan sonra gələn övladlar tez-tez "Qazi" titulu ilə qeyd edilir, bu, İslamın şərəfini yüksəltmək üçün döyüşçü olan mücahidlərə verilən addır.[17]

Tarixi mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasiri olan İslam və Bizans mənbələri Ərtoğruldan bəhs etmir, məsələn, Bizans tarixçisi Georgius Paximeres (təxminən 1242–1310) mənbələrində ondan bəhs etməmişdir. İbn Bətutə və Bizans imperatoru VI İoann Kantakuzin kimi şəxslər də ondan bəhs etməmişlər. VI İoann Kantakuzin 1335–1347-ci illərdə Bizans imperatoru kimi hökm sürmüş, sonra taxtdan salınmış və rahib kimi yaşamışdır.[5] 15-ci əsrə aid ilk Osmanlı qeydlərində Ərtoğrulun həyatının yazılı təfərrüatları var, lakin, bəzi tarixçilərin fikrinə görə, bu, tarixi mənbədən çox mifik təəssürat oyadan bir sənəddir.[18]

Teymurilər dövlətinin banisi Əmir Teymur 1402-ci ildə Anadoluya hücum edərkən Osmanlı mənbələrini və sənədlərini yandırdı. Ona görə də, 1299–1402-ci illər arasında, yəni, Osmanlı imperiyasının quruluşundan Əmir Teymurun hücumuna qədər olan dövrə aid çox az sayda rəsmi tarixi sənədlər qorunub saxlanılmışdır.

Ərtoğrul Qazinin və Gündüz Alpın adı çəkilmiş, Osman bəyin zərb etdirdiyi Osmanlı sikkəsi

Ərtoğrulun adının ilk dəfə sultan İldırım Bəyazidin Əmir Teymura məktubunda qeyd edildiyi güman edilir. Daha sonra, Ərtoğrulun adı və atası olaraq qeyd olunan Gündüz alpın adı yazılmış I Osmanın dövrünə aid olan Osmanlı sikkələri kimi daha qədim mənbələr də aşkar edilmişdir. Sikkə İstanbul Arxeologiya Muzeyində saxlanılır. Sikkənin ön tərəfində "Ərtoğrul oğlu Osman", arxa tərəfində isə "Gündüz Alp oğlu Ərtoğrul oğlu Osman" sözləri həkk edilmişdir.[19] Buna baxmayaraq, digər mənbələrə istinad edərək onun atasının Süleyman şah və ya Gündüz alp olması ilə bağlı tərəddüdlərin olduğunu, tarixçilər arasında mübahisə getdiyini və beləliklə, Ərtoğrulun atasının adının mübahisəli olduğunu görmək olar.[19]

Bu vaxta qədər Ərtoğrulla bağlı mövcud olan ən qədim mənbəyə gəlincə, bu, Söğütdə torpaqların "Ərtoğrulun canı üçün" verildiyini yazan Torpaq Reyestri sənədidir.[20][21]

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərtoğrul bəy Qərbi Asiya düzənliklərindən Anadoluya köçən köçəri türk tayfalarından olan Qayı boyunun başçısı olan Süleyman Şahın oğlu idi. Atası öz obasını Anadoluya köçürmək istəyən zaman Fərat çayını keçməyə çalışarkən vəfat etmiş və indiki Türkiyənin Mardin şəhərindən 250 km cənub-qərbdə, Caber qalası yaxınlığında dəfn edilmişdir və məzarı hələ də orada, adına tikilmiş Süleyman Şah türbəsinin içindədir.[10]

Ərtoğrul Bizans imperiyası ilə və eləcə də, ona qarşı fəaliyyət göstərən tayfalar ilə bir çox döyüşlərdə iştirak etmiş və fərqlənmişdi. Bu döyüşlər Hicrətdən 7 əsr sonra baş vermişdi.[22] Döyüşlərdən birində fərqlənən Ərtoğrul Anadolu Səlcuqlu dövlətinin sultanı I Əlaəddin Keyqubadla tanış oldu. Sultan I Əlaəddin Keyqubad Ərtoğrulun döyüşlərdə ona köməyini dəyərləndirərək ona bir neçə vilayət və şəhəri tabe etdi, qonşularla olan müharibələrdə o, Ərtoğrulun köməyindən asılı vəziyyətə düşdü.[22] Əlaəddin hər qələbədən sonra yeni torpaqlar alıb ona külli miqdarda pul verir, sonra da hər zaman qoşunların başında olduğu və tam qələbə qazandığı üçün tayfasını "Sultanın cəbhəsi" adlandırırdı.[22]

Qayı boyu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu tayfanın siyasi həyatının ilk illəri sirrlə örtülmüşdür və ona aid olan məlumatlar faktlardan çox əfsanəyə istinad edir.[23] Qayı boyuyla bağlı məlum olanlar bunlardır:

  • Gündüz Alpın (Süleyman Şahın atası) dövründə tayfanın yaşadığı ərazi Dəclə və Fərat arasında olan torpaqlara və adı çəkilən 2 çayın adalarına qədər genişlənmişdir.
  • Tayfanın əhalisi Şərqi Anadolu bölgəsində, Əhlət rayonu yaxınlığındakı otlaq ərazilərdə yaşamış və fəaliyyətlərinə davam etmişdir.
  • Daha sonra Gündüz Alp öz qəbiləsinin Dəclə hövzəsinə köçürülməsindən 1 il sonra vəfat etdi, buna görə də tayfaya əvvəlcə oğlu Süleyman Şah, sonra nəvəsi Ərtoğrul başçılıq etdi.
  • Qayı qəbiləsinin yaşadığı yerlərdə bu qəbilədən olan Osmanlı xanədanının əcdadlarının basdırıldığı çoxlu qəbirlər yerləşir.[7][24]

Ərtoğrul öz qəbiləsi ilə Rum sultanlığı ilə Xarəzmşahlar arasında döyüşlərə səhnə olan Ərzincan şəhərinə getdi və beləliklə, Konyanın sultanı I Əlaəddin Keyqubada xidmətə başladı.[25][26]

Kiçik Asiya ilə əlaqədar olaraq Anadolunun yerləşdiyi ərazi (xəritənin xüsusi işarələnmiş hissəsi)

Mövcud məlumatlara görə, bu qəbilə Cəlaləddin Mənguberdinin müharibələri nəticəsində bölgənin şahid olduğu hərbi təzyiqlə bağlı təxminən 1229-cu ildə Əhləti tərk etmiş və Dəclə çayına doğru irəliləmişdir.[27][28]

Qayı tayfası kiçik olmasına baxmayaraq, monqolların istila etdiyi bölgələrdən, Anadolunun cənub və cənub-qərbində yerləşən güclü türkmən tayfalarının təsirindən uzaq olması və Bizans imperiyası ilə Monqol imperiyasını birləşdirən mühüm ticarət yollarının yaxınlığında yerləşməsi ilə seçilirdi. Qərbdə Bizans bölgələri ilə şərqdə monqolların nəzarətində olan bölgələrin olması bu tayfaya böyük təhlükə gətirirdi. Belə ki, bu tayfa iki güclü dövlətin arasında varlığını davam etdirən yeganə bəylik idi. Buna görə də, Qayı tayfasının ərazilərinə romalılar və monqollardan xilas olmağa çalışan türkmənlər, dərvişlər və fermerlər gəlirdi.[29]

Ərtoğrulun əcdadlarının Qayı boyuna başçılığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ənənəvi rəvayətlərə görə, Ərtoğrulun əcdadları Anadolunun ilk fəthi zamanı Əhlətə köçmüş, Səlcuqlu sultanları Toğrul bəy və Alp Arslanın dövründə Anadolunun fəthində və bir sıra döyüşlərdə iştirak etmişlər. Sonralar Ərmənşahlar bəyliyi və Trabzon imperiyasına qarşı müharibələr etdilər. XIII əsrin əvvəllərində Əhlət Əyyubilərin hakimiyyəti altına keçdi.[10]

Monqolların qərbə doğru yayılması ilə birlikdə Ərtoğrulun əcdadları Əhlət bölgəsindən ayrılaraq Mardinə köçmüş və burada yenə Qayı tayfasına mənsub olan Artuqlu bəyliyi ilə ittifaq qurmuşlar. Monqollar Mardini də işğal edib yağmalamağa başlayanda Gündüz Alp türk qəbiləsi ilə birlikdə Anadoluya, xüsusilə Ərzurum bölgəsində yerləşən Pasinlər ərazisinə köçdü. Bir rəvayətə görə də, Pasinlərdə Gündüz Alpın (və ya Süleyman Şah) ölümündən sonra Ərtoğrul Qayı boyunun yeni rəisi olmuşdur. Monqolların istilası zamanı Anadolu bəyliklərindən olan Gərmiyanoğulları bəyliyi Malatyadan Kütahyaya köç etmişdir.[5]

Ərtoğrulun başçılığı ilə Qayı boyu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1227-ci ildə monqol hücumları səbəbindən Kiçik Asiyaya (Anadoluya) köç edən Oğuz türkmənlərinin Qayı tayfasının başçısı olan Ərtoğrulun 1191-ci ildə doğulduğunu nəzərə alsaq, bilmək olar ki, Ərtoğrul bəy Qayı boyunun başçısı olduğu zaman 36 yaşında olmuşdur.[30] Onların Anadoluya gəlişi eramızın 1234–1235-ci illərinə təsadüf edir.

Ərtoğrul Konyada Səlcuq sultanlarına tabe olan "sərhəd qubernatoru" mənasını verən "ucbəyi" oldu, ona həmçinin, "sərhəd şahzadəsi" titulu verildi və o, bu adla tanınan yerli hökmdarlardan biri oldu.[5][10][11][26] Bu rütbənin verilməsi Səlcuqluların adət-ənənələrinə uyğun idi, yəni bir çox qələbələr qazanmış və hər kəsin əmrini yerinə yetirdiyi hər hansı qəbilə başçısına və ya ona bağlı olan bir sıra xırda tayfaların başçısına "ucbəyi" titulu verilirdi.[26]

Ərtoğrul monqollara qarşı Səlcuqlu müharibələrində iştirak etmiş, Bizans torpaqlarına hücumlar həyata keçirmişdir.[31] Rum səlcuqlarına Bizansla müharibələrində göstərdiyi köməklik nəticəsində Ərtoğrul Səlcuqlu sultanı Əlaəddindən Ankara yaxınlığındakı dağlıq ərazidəki torpaqları aldı, beləliklə, bu torpağın verilməsi Ərtoğrulun işğalçı qüvvələri sıxışdırması, döyüşdən sonra gizli fəaliyyət göstərən Bizans əsgərləri və ya hər hansı qrup tərəfindən bölgədə baş verən üsyanın yatırılması müqabilində bir hədiyyə oldu.

Bundan sonra Ərtoğrul bəy 1231-ci ildə Kütahyaya yaxın olan Biləcik vilayətinə bağlı olan Söğüt kəndini də nəzarət altına aldığı ərazilərə qataraq öz bəyliyini qurdu. Söğüt kəndi 1299-cu ildə Ərtoğrul bəyin oğlu sultan I Osmanın idarəsi altında qurulmuş olan Osmanlı imperiyasının ilk paytaxtı olmuşdur. Ərtoğrul bəyin dövründə qəbilənin əhalisi 400 çadıra qədər olmuşdur. Əhalinin sayı qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla 4000-i keçməzdi.[7] Bu insanlar dövlətin əsasını təşkil edənlər və sonradan dövlətin tabeliyinə daxil olanlar idilər. Ərtoğrul Qazinin yarım əsr boyunca fəth etdiyi torpaqlar genişləyəndə onun torpaqlarına təkcə türkmənlər köçməmişdir. Fəthlərin nəticəsi olaraq təbəəsi arasında romalı xristianlar da olmuşdur.[7]

Səlcuqlularla əlaqəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ənənəvi rəvayətlərə görə, Monqol hücumları Pasinlər bölgəsinə də çatdıqdan sonra Ərtoğrul bəy qardaşı Dündar bəy ilə qərbə doğru hərəkət etsələr də, qardaşları Sunqur Təkin və Gündoğdu bəy Əhlətə qayıtdılar. Ərtoğrul və qardaşı Dündar bəyin Sivas şəhərinin yaxınlığında Səlcuqluların yanında və monqollara qarşı yer alacaqları bir müharibə ilə qarşı qarşıya qaldıqları, müharibədə iştirak etdikləri və müharibədə zəfərlərinin səbəbi olan səlcuqluları dəstəklədiklərindən danışılır. Bu müharibələrdən bəhs edən tək mənbə Osmanlı tarixçisi Mehmet Nəşrinin "Cahannamə" ("Cihannüma") kitabıdır.[32] Ancaq tarixçilərə görə müharibə Anadolu Səlcuqlu dövlətinin sultanı I Əlaəddin Keyqubad ilə Xarəzmşahlar arasında 1230-cu ildə baş vermiş Yassı Çəmən müharibəsi ola bilər. Tarixçilər onu təsdiqləyirlər ki, Sultan Əlaəddin 1230-cu ildə Ərtoğrulun tayfası ilə birlikdə yaşayacağı indiki Ankara şəhərinin yaxınlığında yerləşən Qaracadağ dağının ətəklərində yerləşən bir bölgəni Ərtoğrul bəyə tabe etmişdir.[5]

Qayı boyunun damğası

Ərtoğrul bəy Şərqi Anadolu regionunda yerləşən Qaracadağ dağının ətəklərində bir müddət qaldıqdan sonra oğlu Savcı bəyi yeni bir bölgədə istiqrar tələb etməsi üçün Sultan Əlaəddin Keyqubadın hüzuruna göndərdi. Osmanlı mənbələrinə görə Ərtoğrul bəy bu icazəni alaraq bəyliyinin əhalisi ilə birlikdə Sakarya yaxınlığında yerləşən Söğüt bölgəsinin ətrafına köçərək bura yerləşdi.[5]

Anadoluya və Söğütə yerləşdikdən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1243-cü ildə Anadoluda Bizans imperiyası sərhədlərində yerləşən Anadolu Səlcuqlu dövlətinin dəniz sahillərində yerləşən bəyliklərində Kösədağ müharibəsindən sonra artan monqol təzyiqi nəticəsində türklərin sayı artdı.[33] Bizans torpaqlarına axın da sürətləndi. Artan insan axını nəticəsində Bizans imperiyasının ələ keçirdiyi ərazilərdə ikinci qrup bəyliklər fəaliyyət göstərməyə başladı. XIII əsrin ikinci yarısında Anadoludakı bəyliklərin ən güclüsü olan Kütahya bölgəsindəki Gərmiyanoğulları Bəyliyi 1300-cü ildə Qərbi Anadolunu fəth edərək üçüncü qrup bəylikləri qurmuşdur. Ərtoğrul Qazi indiki Türkiyədə Əskişəhər şəhəri olaraq bilinən "Sultan Məzarı" bölgəsində ən inkişaf etmiş ərazi olan Söğütə yerləşən türklərin başında idi. Ərtoğrul Qazinin bu bölgəni nə vaxt və necə öz torpaqlarına qatması tam olaraq bilinməməklə birlikdə bu mövzuda fərqli fikirlər yürüdülməkdədir.[34]

Ruhi Çələbinin "Ruhi Tarixi" kitabında Ərtoğrul Qazi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı tarixçisi Ruhi Çələbinin "Ruhi Tarixi" kitabında yazılır ki, Ərtoğrul Qazinin və ya əcdadlarından birinin başçılığı altında 340 nəfərlik türk tayfası səlcuqlularla birlikdə Türküstandan ayrılaraq Anadoluya gəlmiş və Əngürü (indiki Ankara) yaxınlığında olan Qaracadağ dağının ətəklərinə yerləşmişlər. Ərtoğrul Qazi dördüncü Səlib yürüşü ərəfəsində Konstantinopolun latınlar tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra Bizans imperiyasının ən güclənmiş vilayətlərindən olan İznik bölgəsinin komandanı (təkfuru) III İohann Dukas Vatatzes ilə Rum sultanlığının sultanı I Əlaəddin Keyqubad arasında olan münaqişədən xəbərdar idi. Ərtoğrul Qazi 1222–1230-cu illərdə Rum sultanlığı ordusunda xidmət etmək məqsədilə Bizans imperiyasına qarşı "Sultan Məzarı" və Əngürü (Ankara) istiqamətində həyata keçirilən hərbi əməliyyatlarda və döyüşlərdə vuruşmuş və Qaracahisar qalasının mühasirəsində iştirak etmişdir. Anadolu səlcuqlarının sultanı I Əlaəddin Keyqubad Ərtoğrul Qazinin döyüşlərdə iştirakını alqışladı və bunun müqabilində onu hücuma keçən döyüşçülərin başçısı təyin etdi. 1230-cu ildə Səlcuqlularla Xarəzmşahlar arasında baş verən Yassı Çəmən döyüşünün və Kösədağ döyüşünün nəticəsində səlcuqlularla monqollar arasında, habelə I Əlaəddin Keyqubad ilə III İohann Dukas Vatatzes arasında sülh quruldu.[35]

Ərtoğrul Qazinin anası Hayimə Xatunun Domaniçdəki türbəsi

Qısa müddət sonra I Əlaəddin Keyqubad Ərtoğrul Qaziyə və onun bəyliyinə qışlaq olaraq Söğütü hədiyyə etdi. Çünki, ümumiyyətlə alçaqda yerləşən ərazi olan Söğüt qışda köçəri tayfalar və heyvanları üçün istilik mənbəyi idi. Sultan Ərtoğrul Qaziyə yaylaq olaraq Domaniç adlı bölgəni verdi. Ona görə ki, yüksək bir yerdə olan bu bölgə də qızmar yay günlərində sərin idi və köçəri tayfalar bu bölgədə asanlıqla maldarlıqla məşğul ola bilərdilər. Uzun müddət bu yerlərdə bəyliyini idarə edən Ərtoğrul Qazinin anası Hayimə Xatun burada vəfat etmiş və burada dəfn olunmuşdur. 1892-ci ildə Osmanlı sultanı II Əbdülhəmid orada bir türbə tikdirdi və bu türbə "Hayimə Xatun türbəsi" adlandırıldı.[36] Həmçinin, Ərtoğrul Qazinin oğlu Saru Batu Savcı bəy də 1287-ci ildə Domaniçdə baş verən döyüşlərin birində şəhid olmuş və orada da dəfn edilmişdir.

Ərtoğrul Qazi basqınlarını etməyə davam etdi, I Əlaəddin Keyqubad isə Qaracahisar qalasını tərk etdi. Ərtoğrul Qazi daha sonra həmin bölgədəki yerli qüvvələrlə sülh etdi. Ancaq başqa bir rəvayətə görə, Araz çayı sahillərindən və ya Əhlətdən köç edən Ərtoğrul Qazi və onun tayfası bir müddət indiki Türkiyənin şərqindəki Qaracadağ dağının ətəklərinə yerləşmişdi. Hər halda I Əlaəddin Keyqubad monqolların basqınlarının artdığı zaman Konyaya qayıtdıqdan sonra Ərtoğrul Qaziyə Söğütü qışlaq kimi, Domaniçi isə yaylaq kimi hədiyyə etdi. "Ruhi Tarixi" kitabında yer alan bu məlumatlar 1520-ci ildə vəfat edən Osmanlı tarixçisi Mövlanə Mehmed Nəşri tərəfindən nəql edilmişdir. Nəşri erkən dönəm Osmanlı tarixinin öndə gələn tarixçisidir. Misirdə bir müddət yaşamış və İstanbulun fəthinə şahidlik etmişdir.[37]

Ərtoğrulun strategiyası və qayıların yayılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərtoğrul Qazinin Söğütü və Domaniçi torpaqlarına qatması ilə bağlı bir rəvayət də tarixçilər tərəfindən bilinir. Rəvayətdə deyilir ki, Ərtoğrul Qazi Bizans imperiyasının sərhədlərinə qədər irəlilədikdən sonra ətrafdakı Bizans kəndlərini və qəsəbələrini torpaqlarına qatmışdı və oradakı əhalini mühafizə etmişdi. 1231-ci ildə I Əlaəddin Keyqubad dövlətinin qərb sərhədlərinin təhlükəsizliyinin təminatı üçün Bizansa qarşı hərbi əməliyyata başladı. Konyadan gələn Səlcuqlu ordusu Əskişəhərdə padşahı dəstəkləmək üçün Ərtoğrul bəy və onun ordusu ilə birləşdi.[38] Səlcuqlular Ərtoğrul və döyüşçülərinin dəstəyi ilə Bizans imperatoru II Teodor Laskarisin qüvvələrini Bazaryeri adlı ərazidə baş verən döyüşdə məğlub etdi. Bundan sonra sultan I Əlaəddin Keyqubad Əskişəhəri mükafat olaraq Ərtoğrul Qaziyə təslim etdi.[5] Bu zəfərdən sonra sultan I Əlaəddin Keyqubad Qaracahisar qalasını mühasirəyə aldı. Ancaq Elxanilər dövləti Anadolunu mühasirəyə aldığı üçün sultan Konyaya qayıdaraq hərəkatın başçılığını Ərtoğrul Qaziyə verdi.

Uzun mücadilələrdən sonra Ərtoğrul bəy digər türk bəyləri və şahzadələri ilə birgə 1231–1232-ci illərdə mühasirəyə aldığı Qaracahisar qalasını fəth etdi. Döyüşdən əldə olunan böyük miqdarda döyüş qənimətləri Ərtoğrul bəy ilə sultan arasında bölüşdürüldü.[39] Belə ki, xristian liderlərdən əldə edilən qənimət və əsirlərin beşdə birini sultan Əlaəddinə göndərdilər. Sonra isə Ərtoğrul bəy daha sonra Osmanlı imperiyasının ilk paytaxtı seçiləcək olan Söğüt bölgəsini torpaqlarına qatdı. Sultan Əlaəddin Söğüt torpaqlarının Ərtoğrula aid olduğunu rəsmən təsdiq etdi, beləliklə, Söğüt Ərtoğrulun bəyliyi üçün qışlaq, Domaniç isə yaylaq oldu.[5]

1231-ci ildə Ərzincandan qayıtdığı zaman Ərtoğrulun bəyliyinin ərazisi 1000–2000 kvadrat kilometr idi. 1281-ci ildə vəfat edən Ərtoğrul Qazi 1231-ci ildən keçən yarım əsr içərisində torpaqlarını təxminən 4800 kvadrat kilometrə qədər genişləndirdi.[7]

Ərtoğrul Qazi güclənir

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sağdan sola: Akçakoca, Qonur Alp, Turqut Alp və Ərtoğrul Qazinin üç oğlundan birincisi olan Gündüz Alpın məzarları

Zaman keçdikcə Ərtoğrul Qazi digər təcrübəli sərhəd döyüşçülərinə və cəbhə komandirlərinə qoşularaq "uc bəyi" adını aldı. Bu zaman onun ordusuna qoşulan və onunla birgə fəaliyyət göstərən komandirlərin sayı da artmışdı. Məsələn, Osmanlı imperiyasında ilk dəfə "çavuş" adını alan Samsa Çavuş Ərtoğrul Qazinin, oğlu Osman bəyin və nəvəsi Orxan bəyin dövründə onlara xidmət edərək onların ordusunda xidmət etmişdi. Aykut Alp, Qaratəkin və Akçakoca da Samsa Çavuş kimi Ərtoğrul Qazinin tabeliyi altında xidmət göstərirdi. Osmanlı imperiyası qurulduqdan qısa müddət sonra Osmanlı ordusuna komandirlik edən ilk döyüşçülərdən biri olan Qonur Alp da onların arasında idi. Nəticədə, oğuz tayfası yayıldı və gücləndi.[5]

Ərtoğrul Qazi Biləcik təkfurundan ("təkfur" Rum sultanlığının sonuna və Osmanlı imperiyasının başlanğıcına təsadüf edən dövrlərdə Bizans imperiyasının tabeliyində olan, Frakiya və Kiçik Asiya bölgələrini idarə edən müstəqil və ya yarımmüstəqil xristian komandirlərinə deyilir) belə ildə bir dəfə xərac alardı. O vaxt Ərtoğrul Qazinin ordusunda silah cəhətdən problemlər yaşandığından və qüvvələr süvarilərə bağlı olduğundan qalaların mühasirəsi gecikirdi.[7]

Ərtoğrul Qazi Bizans təkfurlarına qarşı döyüşməklə yanaşı, həm də Biləcik və Osmanəli təkfurları ilə sülh içində idi. O, Anadolu Səlcuqlu dövləti sultanlarına xidmət edən bir "uc bəyi" olaraq qaldı. Ənənəvi rəvayətlərə görə, Ərtoğrul Qazi I Əlaəddin Keyqubaddan sonrakı sultanlara da sədaqətlə xidmət etdi və 1279-cu ildə Bizans imperiyası ilə həmsərhəd olan qərb torpaqlarını ziyarət edən III Qiyasəddin Keyxosrova da biət edərək ona bol-bol hədiyyələr verdi.[40]

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərtoğrul Qazi 90 yaşında vəfat etmiş və Söğütdə vaxtilə oğlu sultan I Osman tərəfindən tikilmiş Ərtoğrul Qazi türbəsində dəfn edilmişdir. Ərtoğrul Qazinin ölüm tarixinin müəyyən edilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur, məsələn, bəzi tarixçilər bildirirlər ki, o, Qayı tayfasının başçılığını oğlu Osman bəyə verdikdən bir neçə il sonra 1281 və ya 1282-ci ildə vəfat etmişdir. Bəzi mənbələr onun vəfat tarixini 1288 və ya 1289-cu il olaraq göstərirlər.[5]

Ərtoğrul Qazinin məzarı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Söğüt ilçəsinin kənarında Ərtoğrul Qazinin dəfn olunduğu türbə var,[41] ancaq üzərində heç bir qədim yazı yoxdur.[18] Türbənin üzərindəki kitabənin oraya 1886–1887-ci illərdə sultan II Əbdülhəmid tərəfindən edilən son restavrasiya prosesində həkk olunduğu bildirilir.[42] Türbənin tikilmə tarixi məlum olmasa da, XIII əsrdə olması ehtimal olunur. Türbə ilk dəfə sultan I Osman tərəfindən açıq türbə kimi tikilmişdir.[43] Məzarın olduğu yerə daha sonra sultan I Mehmed tərəfindən tikili inşa edilmiş və həmin yer Ərtoğrul Qazinin məqbərəsinə çevrilmişdir.[29] Sultan III Mustafa 1757-ci ildə məqbərəni yenidən tikdirmiş və ilkin tikilinin quruluşunu dəyişdirmişdir. Son olaraq türbə 1886-cı ildə sultan II Əbdülhəmid tərəfindən restavrasiya edilmiş və buraya dəstəmaz almaq üçün su çeşməsi əlavə olunmuşdur.

Ərtoğrul Qazi türbəsi altıbucaqlı bir tikili formasındadır. Türbə günbəzlə örtülmüşdür. Türbəyə həm öndən, həm də arxadan hər iki tərəfdə iki pəncərəsi olan düzbucaqlı girişdən keçməklə daxil olmaq olar. Məqbərənin divarları iki cərgə kərpiclə örtülmüş, bir sıra daşlarla hörülmüşdür. Ziyarətgahın daxilində, qərb və cənub-şərq divarlarında düzbucaqlı pəncərələr açılmışdır.[44][45] 360 dərəcə görmə texnologiyası ilə məqbərəyə onun içindən baxmaq mümkündür.

Oğulları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ərtoğrul Qazinin oğlu, Osmanlı imperiyasının qurucusu I Osman

Ərtoğrul Qazinin üç oğlu var idi: ilk oğlu Gündüz Alp, ortancıl oğlu Saru Batu Savcı bəy və sonbeşik oğlu, Osmanlı imperiyasının birinci sultanı Osman bəy. Ərtoğrul Qazi övladlarının təlim-tərbiyəsinə çox böyük önəm verirdi, buna görə də, oğlu Osman bəyi öyrətmək, ona təlim-tərbiyə vermək, ömür boyu ona rəhbərlik və bələdçilik etmək və mənəvi olaraq yetişdirməsi üçün onu dövrünün ilahiyyatçı alimi Şeyx Ədəbalıya əmanət etdi. Ona görə də, Osman həmişə şeyxinin yanına gedər, ondan məsləhət alar və dua etməsini istəyərdi.[46] Ərtoğrul Qazinin oğlu Osmanın bəyliyin vəliəhdi olması ilə bağlı bütün bəylərin fikirləri birləşdi, nəticədə, Anadolu Səlcuqlu dövlətinin tənəzzülündən sonra qonşu türkmən qəbilələri bir-birləri ilə döyüşmək yerinə birləşərək Bizans imperiyasına qarşı mübarizəyə davam edərək Ərtoğrul Qazinin yarımçıq qalmış işlərini davam etdirdilər. Beləliklə, Osman bəyin dövründə bəyliyin ərazisi 4800 kvadrat kilometrdən 16000 kvadrat kilometrə qədər artdı.[46] Osman bəy 1299-cu ildə Osmanlı bəyliyini qurdu, Söğütü dövlətin paytaxtı və mərkəzi elan etdi. İlk sikkə onun səltənəti zamanı zərb edilmişdir. Ərtoğrul Qazi oğlu Osmana xitabən uzun və dəyərli bir vəsiyyətnamə elan etmişdir.[47][48][49] Vəsiyyətdə Şeyx Ədəbalını "alimlər arasında Allahın əzizi" adlandıran Ərtoğrul Qazi Osmanı şeyxə itaətsizlik etməməyə təşviq etmişdir.[46] Bu vəsiyyətin kiçik bir qismi Ərtoğrul Qazi türbəsinin kitabəsinə həkk edilmişdir.

" Bax, oğul! Məni sındır, Şeyx Ədəbalını sındırma! O bizim boyumuzun işığıdır. Tərəzisi dəyərindən bir dirhəm o tərəfə keçmir. Mənə qarşı gəl, ona qarşı gəlmə! Mənə qarşı gəlsən məyus olar, inciyərəm. Ona qarşı gəlsən gözlərim sənə baxmaz olar. Baxsa da görməz olar. Sözümüz Şeyx Ədəbalı üçün yox, elə sənin üçündür. Bu dediklərimi vəsiyyətim say...
Ərtoğrul Qazinin oğlu Osman bəyə vəsiyyəti
 "

Şəcərəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixçilər Ərtoğrul Qazinin nəslinin mənşəyi ilə bağlı o dövrə aid mənbələrə və məlumatlara görə fərqli fikirlər söyləmişlər. İlk Osmanlı qeydləri Ərtoğrul Qazinin Osman bəyin atası olduğunu və oğuzların Qayı boyundan olduğunu göstərir.[50][51] Mənbələr də Ərtoğrulun şəcərəsinin Oğuz xana və Nuh peyğəmbərə qədər gedib çıxdığını bildirsə də, bunlar xalq əfsanəsindən başqa bir şey deyil və tarixçilər tərəfindən sübut edilməmişdir. Həmçinin, bu şəcərələr də bir-birindən fərqlənir.[12]

Əhmədi, Ənvəri və Qaramanlı Mehmed Paşa kimi erkən Osmanlı tarixçiləri Ərtoğrulun atasının Gündüz Alp olması ilə bağlı həmfikirdirlər. Həmçinin, Yazıçıoğlu Əlinin "Səlcuqnamə", Bitlisli İdrisin "Həşt Behişt" ("Səkkiz cənnət") və Şükrullahın "Behcət ət-Təvarix" kimi kitablarında da bu fikir təsdiq edilmişdir.[12] Türkiyə Cümhuriyyəti dövrünün əvvəllərində fəaliyyət göstərən ən məşhur türk tarixçilərindən olan İsmail Haqqı Uzunçarşılı da Ərtoğrulun atasının Gündüz Alp olduğunu qeyd edir və Bizans tarixi mənbələri ilə də razılaşır.[52] Ancaq digər mənbələrdə Ərtoğrul Qazinin atasının Anadolu Səlcuqlu dövlətinin qurucusu Süleyman Şah olduğu bildirilir, həmçinin bunu tarixçi Əhməd Cövdət Paşa da olmaqla bir çox tarixçilər təsdiq etmişlər.[12]

Bəzi tarixçilər Ərtoğrul Qazinin atasının Gündüz Alp olduğunu və onun Gündüz Alpın nəslinə mənsub olduğunu düşünürlər, çünki onlar Gündüz Alp ilə Süleyman Şahın eyni olduğunu söyləyən rəvayətlərin zəif və həqiqətə uyğun olmadığı qənaətindədirlər və inanırlar ki, Süleyman Şah sadəcə hansısa Anadolu fatehinin adından qalan bir xatirədir.[53]

Tarixçilər artıq təsdiqləmişlər ki, Ərtoğrul Qazinin atası Gündüz Alpdır, çünki tarixçi Ənvərinin "Düsturnaməyi-Ənvəri" və "Məhəmməd Tofiq Paşa Tarixi" kimi önəmli Osmanlı tarixi mənbələri bunu təsdiqləməkdədir və bu da belədir.[12] Sultan Osman Qazi dönəmindən qalma sikkələr də bunu təsdiqləyirlər. Belə ki, Osman Qazinin adına zərb edilmiş sikkələrə "Gündüz Alp nəvəsi, Ərtoğrul oğlu Osman" sözləri həkk edilmişdir.[5][12]

Osmanlı tarixçisi Şükrullahın "Behcət-ət Təvarix" kitabının ilk səhifəsi

Tanınmış erkən Osmanlı tarixçisi Yazıçıoğlu Əlinin 1436-cı ildə Fateh Sultan Mehmedin atası sultan II Muradın dövründə yazdığı "Səlcuqnamə" adlı kitabında bildirilir ki, Ərtoğrul Göyalpın oğlu idi, onun Dündar adlı bir qardaşı və Osman adlı bir oğlu var idi.[54]

Osmanlı tarixçilərindən olan Ənvəri "Düsturnaməyi-Ənvəri" kitabında bildirmişdir ki, Osman Qazi Ərtoğrul Qazinin oğlu, Gündüz Alpın nəvəsi, Şahməliyin nəticəsi, Süleyman Şahın kötücəsi və Qazanın bitikcəsidir. Həmçinin, kitabda Ərtoğrul Qazinin şəcərəsi ilə bağlı Gündüz Alpın Göyalp adlı bir qardaşının olmasını əlavə etmişdir.[55]

XV əsrdə Bursada yaşayıb yaratmış Osmanlı tarixçisi Şükrullah 1456–1459-cu illər arasında "Behcət-ət-Təvarix" kitabını yazmışdır. Bu kitab farsca yazılmış, 1530-cu ildə Qanuni Sultan Süleyman dövründə fars dilindən türkcəyə tərcümə edilmişdir.[55] Kitab 13 bölmədən ibarətdir və kainatın və ilk insanın yaranmasından başlayır. Çinlilərdən, türklərdən, romalılardan və bəzi başqa millətlərdən də kitabda bəhs olunmuşdur. Kitabda Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərə (s.ə.v) və onun müsəlman ümmətinə də geniş yer verilmişdir. Kitabın bir hissəsi isə yunan filosoflarına ayrılmışdır. Həmçinin, kitabda əsas dinlərdən, müsəlman hökmdarlarından, İran şahlarından və qeyri-müsəlman hökmdarlardan bəhs edilmiş, Əməvilər, Abbasilər, Ələvilər və Səlcuqlar haqqında geniş məlumat verilmişdir. Sonuncu fəsil Osmanlı imperiyası və onun xilafətinə həsr edilmişdir. Kitabın müəllifi olan Şükrullah 1488-ci ildə İstanbulda vəfat etmiş, Şeyx Vəfa məscidində dəfn edilmişdir. Kitabda Osman Qazi ilə bağlı yazılır ki, o, Ərtoğrul Qazinin oğlu, Süleyman Şahın nəvəsi, Qaya Alpın nəticəsi, Qızılbuğanın kötücəsi, Oğuz xan oğlu Göyalpın isə bitikcəsi olmuşdur.

Ərtoğrulun şəcərə ağacına Bəyati Şeyx Mahmudun 1481-ci ildə yazdığı "Cami əl-Cəmain" kitabında da yer verilmişdir. Kitabda şəcərəyə başlanğıc verən şəxsin Qaya Alp olduğu bildirilmiş və Süleyman Şahın onun oğlu, Ərtoğrul Qazinin onun nəvəsi, Gündüz bəyin, Osman Qazinin və Saru Batu Savcı bəyin isə onun nəticələri olduğu əlavə edilmişdir.[56]

Fateh Sultan Mehmedin dövründə sədrəzəm olmuş Qaramanlı Mehmed Paşanın yazılarına əsasən müəyyən olunur ki, Oğuz xanın Qayıq Alp adlı övladı olmuşdur. Osman Qazi Qayıq Alpın bitikcəsi, Sarkuk Alpın kötücəsi, Göyalpın nəticəsi, Gündüz Alpın nəvəsi, Ərtoğrul Qazinin isə oğludur.[56]

Osmanlı tarixçilərindən olan Aşıqpaşazadə 1484-cü ildə yazdığı "Osmanlı sülaləsinin tarixi" kitabında Ərtoğrul Qazinin şəcərəsi daha ətraflı təsvir edilmişdir. Kitabda bildirilir ki, Ərtoğrul Qazi Süleyman Şahın övladı, Qaya Alpın nəvəsi, Basukun nəticəsi, Göyalpın kötücəsi, Oğuz xan oğlu Qayıq Alpın isə bitikcəsidir. Həmçinin, Saru Batu Savcı bəyin Bayxoca, Gündüz bəyin isə Aydoğdu adlı bir övladının olduğu da əlavə edilmişdir.[57][58]

Ərtoğrulun şəcərəsi ilə bağlı məlumatlar Osmanlı tarixçisi Mehmed Nəşrinin "Kitab-i Cahannüma" kitabında da qeyd edilmişdir. Kitabın 1480-ci illərin sonu və ya 1490-cı illərin əvvəlində yazıldığı güman olunur. Nəşri 1520-ci ildə vəfat etmişdir. Kitabın bəzi hissələrində Nəşri tarixçi Aşıqpaşazadənin "Osmanlı sülaləsinin tarixi" kitabına istinad edir.[57][59] Kitabda Ərtoğrulun şəcərəsi ilə əlaqədar yeni məlumatlar ortaya çıxmışdır. Belə ki, şəcərə ağacına Süleyman Şahdan başlamasına baxmayaraq Nəşri Süleyman Şahın ailəsini daha ətraflı təsvir etmişdir. O, kitabında bildirmişdir ki, Süleyman Şahın Ərtoğrul Qazi ilə birlikdə 3 oğlu da olmuşdur: Sunqur Təkin, Gündoğdu bəy və Dündar bəy. Ərtoğrul Qazinin 3 oğlu olduğunu bir çox tarixçilər kimi Nəşri də kitabında qeyd etmişdir.

İrsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Memarlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Türkmənistanda yerləşən Ərtoğrul Qazi məscidi

Ərtoğrul xanəgah məscidi Osmanlı imperiyasının xəlifə və sultanı II Əbdülhəmidin göstərişi ilə 1887-ci ildə İstanbul şəhərində inşa edilmişdir.[60] Məscid Ərtoğrul Qazinin şərəfinə adlandırılmışdır. Bu ad həm də Domaniç bölgəsindən olan türk əsgərlərinin xidmət etdiyi Osmanlı Padşah Sarayının Mühafizə Alayına aid olan Ərtoğrul Alayından və məscidin alayın istifadəsinə verilməsindən gəlir.[61] Bu məscid İstanbulun Beşiktaş rayonunun Ulduz məhəlləsində yerləşir və Osmanlı imperiyasının son dövrlərində tikilmişdir. Məscid ibadətxananın özündən əlavə olaraq xanəgah, qonaq evi, türbə, fəvvarə və kitabxanadan ibarətdir.[62] Kompleks əsasən Osmanlı imperiya və xilafətinin İslam dünyasındakı mövqeyini gücləndirmək məqsədilə müsəlman ölkələrdən İstanbula səfər edən müxtəlif şeyxlər və müsəlman alimləri üçün qonaq evi kimi tikilmişdir.[63] Məscid və qonaq evi taxtadan tikilmişdir və Osmanlı imperiyasının son dövrünün klassik memarlığını təmsil edir. Qəbiristanlıq, kitabxana və fəvvarə modern üslubda tikilmişdir. Türbə 1905–1906-cı illərdə tikilmişdir.[64] 1903-cü ildə vəfat edən Şeyx Həmzə Zəfir əl-Libinin məzarı orada yerləşir, daha sonra onun qardaşları da orada dəfn olunmuşdur. 1925-ci ildə xanəgah ləğv edildikdən sonra Ərtoğrul Qazi məscidi və xanəgahı bağlandı və qonaq evi binası ibtidai məktəbə çevrildi. 2008-ci ildə qonaq evindən başqa bütün binaların bərpasına başlanılmışdır. Daha sonra Türkiyə prezidenti Abdullah Gül 21 may 2010-cu ildə məscidi və xanəgahı yenidən xalqın istifadəsinə vermişdir.

Məscid Türkmənistanda Osmanlı imperiyasının qurucusu Osman bəyin atası olan, türklərin və türkmənlərin ortaq atası olaraq qəbul edilən Ərtoğrul Qazinin şərəfinə inşa edilmişdir.[65]

Türkmənistan 1991-ci ildə müstəqilliyini əldə etdikdən sonra sovet dövründə məhv edilmiş islami kimliyini bərpa etmək üçün atılan addımlardan biri kimi bir neçə məscid tikməyə başladı. Aşqabad şəhərindəki Ərtoğrul Qazi məscidi tikilən ilk məscidlərdən biri olmuşdur və 1998-ci ildə istifadəyə verilmişdir. Məscidin dörd minarəsi və mərkəzi günbəzi var. Ağ mərmərdən tikilmiş məscidin forması İstanbuldakı Sultan Əhməd məscidinə bənzəyir, daxili dekorasiyası vitraj pəncərələri ilə dəbdəbəlidir və eyni vaxtda 5000 şəxsi qəbul edə bilir. Məscidin tikintisinə başlayanda Türkmənistan hökuməti verdiyi dəstəyə görə məscidə o vaxtkı Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəlin adının verilməsini təklif etsə də, məsələ həm türklərin, həm də türkmənlərin ortaq atası sayılan Ərtoğrul Qazi adının seçilməsi ilə yekunlaşmışdır.[65]

Ərtoğrul Qazi Muzeyi 1299-cu ildə qurulan Osmanlı imperiyasının ilk paytaxtı olmuş indiki Türkiyənin Biləcik vilayətinin Söğüt rayonunda yerləşən muzeydir. Muzey Ərtoğrul Qazinin adını daşısa da, muzey binası qəbiristanlıqla eyni məhəllədə yerləşmir.[66] Bina XX əsrin əvvəllərində dispanser və aptek kimi tikilmiş, sonra təmir edilərək 2001-ci ildə muzey kimi istifadəyə verilmişdir. Muzeydə Biləcik bölgəsində yaşamış Yörük tayfalarına aid çoxlu etnoqrafik əşyalar, köhnə paltarlar, xalçalar, tərəzilər, bayraqlar, silahlar və pul kisələri var. Bundan əlavə, muzeyin eksponatları arasında Roma imperiyası, Bizans imperiyası və Osmanlı imperiyasına aid sikkələr kimi antik əşyalar da var.[67]

Osmanlı freqatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı sultanı Əbdüləziz 1854-cü ildə bir döyüş gəmisinin inşasını əmr etdi və o, İstanbulun Haliç sahil hövzəsində taxtadan tikildi. Gəminin 19 oktyabr 1863-cü ildə Osmanlı sultanının hüzurunda açılışı oldu və freqata Osmanlı İmperatorluğunun qurucusu I Osmanın atası Ərtoğrulun adı verildi, beləcə, Osmanlı freqatı "Ərtoğrul" fəaliyyətə başladı.

1889-cu il aprelin 6-da Hərbi Dəniz Qüvvələri Nazirliyi bir sıra xarici dillərdə danışdığı üçün general-mayor Əli Osman bəyi İstanbuldan Yaponiyaya gerçəkləşdiriləcək səfərdə freqat komandiri təyin etdi.[68]

Səfərin əhəmiyyəti Sultan II Əbdül Həmiddən tutmuş Yaponiya İmperatoruna qədər Osmanlı İmperiyasının ən yüksək mükafatı olan "Ali Şərəf Medalı" və hədiyyələr təqdim etmək üçün Yaponiyaya xoşməramlı səfər etmək idi.[68] Səfərin digər məqsədi Hind okeanında Osmanlı İmperiyasının bayrağını göstərmək idi.[69]

"Ərtoğrul" freqatı 1888-ci ildə Osmanlı xilafətinin xidmətində olan zaman 25 il idi ki, istifadədə idi, buna görə də, Yaponiya səfəri başlamazdan əvvəl bərpa edildi, yeniləndi və gəminin gövdə taxtasının çox hissəsi təmir edildi.[69]

Osmanlı freqatı "Ərtoğrul"un fotosu, 1890-cı il

1890-cı ildə Yaponiyaya diplomatik səfəri başa çatan "Ərtoğrul" freqatı 15 sentyabr 1890-cı ildə Yokohama limanını tərk edərkən, mövsümi bir qasırğa səbəbilə qəza keçirdi. Ekipaj onu qorumaq üçün 4 günlük səy göstərdi və bundan sonra gecə yarısında freqat batdı, çünki, o, qayalara çırpılmışdı və onu idarə etmək mümkün deyildi.

Friqat komandiri, general-mayor Əli Osman Paşa da daxil olmaqla 50 zabit və 533-ə yaxın dənizçi faciə zamanı həlak oldu.[69] Qəzadan yalnız 6 zabit və 63 dənizçi sağ çıxdı. Yapon İmperator Donanması daha sonra onları "He Yay" və "Konqo" ilə İstanbula qaytardı, burada onlar sultan II Əbdülhəmid tərəfindən qəbul olundu. Bu hadisə Yaponiya imperiyası ilə Osmanlı imperiyası arasında möhkəm rəsmi dostluq əlaqələrinin başlanmasına səbəb oldu.[70]

Türkiyənin cənubunda yerləşən Mersin şəhərində və Yaponiyanın Koşimoto şəhərində bu hadisə ilə bağlı abidələr ucaldılıb.[71] Faciənin xatirəsinə hər 5 ildən bir abidə ziyarət edilir və ziyarətdə Türkiyə və Yaponiyanın yüksək rütbəli rəsmiləri iştirak edirlər.[70] 2008-ci ilin iyununda Türkiyə prezidenti Abdullah Gül qəzanın xatirəsinə ucaldılan abidəni və qurbanların dəfn edildiyi qəbiristanlığı ziyarət etmişdir.[72]

2007-ci il yanvarın 4-də "Ərtoğrul" freqatının qalıqlarının çıxarılması və Yaponiyanın Koşimoto şəhərindəki Ərtoğrul abidəsinin yanında və Türkiyənin İstanbul Dəniz Muzeyində nümayiş etdirilməsi üçün sualtı arxeoloji qazıntı layihəsi üzərində işlərə başlanılıb. 28 yanvar 2008-ci ildə sualtı tədqiqat qrupu "Ərtoğrul" freqatının sursat anbarına gəldi. Çoxlu toplar, dəniz minaları, top bombaları və güllələr aşkar edilərək Koşimoto limanına daşındı və bomba qrupları mütəxəssisləri, polis əməkdaşları tərəfindən araşdırıldı. Bütün bunlar Ərtoğrul Araşdırma İnstitutunda saxlanılır.[73] Daha sonra iki Vinçester tüfəngi də oradan götürülmüşdür.

Kinematoqrafiyada

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türkiyə və Yaponiya nümayəndələri "Ərtoğrul" freqatının faciəsindən bəhs edən dramatik filmin çəkilişi ilə bağlı razılığa gəldilər.[74][75][76][77][78] Film daha sonra freqatın faciəsini izah etmək üçün "Ərtoğrul 1890" adı ilə yayımlandı.[79] Film ingilis dilinə "125 illik xatirə" adı ilə tərcümə edildi. Film 39-cu Yaponiya Akademiya Mükafatları müsabiqəsində "Ən yaxşı rejissor" və "Ən yaxşı səsyazma" nominasiyalarında mükafata layiq görüldü.

Türkiyənin ilk telekanalı olan TRT 1 2014-cü ildən 2019-cu ilə qədər beş mövsüm ərzində Ərtoğrul Qazinin həyatından bəhs edən 150 serialıq "Diriliş: Ərtoğrul" adlı teleserial hazırlamışdır.[80] Serialda hadisələr bizim eranın XIII əsrində baş verir və Osmanlı imperiyasının qurucusu Osman bəyin atası, oğuz türklərinin Qayı boyunun başçısı, Süleyman Şah oğlu Ərtoğrul Qazinin həyatından bəhs edir. Ərtoğrul Qazi rolunu türkiyəli aktyor Əngin Altan Düzyatan canlandırmışdır. Serialda Qayı boyunun hərəkətləri ilə bağlı bir çox ümumi tarixi faktlar var, lakin serialın təfərrüatlı hadisələrinin əksəriyyəti türk ssenaristi və prodüseri Mehmet Bozdağın təxəyyül və yaradıcılığına əsaslanan qeyri-tarixi və dramatik faktlardır. Serial Türkiyənin İstanbul şəhərinin Qara dəniz sahilində yerləşən ərazilərində çəkilmişdir.

Serialın çəkilişində istifadə olunan 25 baş at üçün çəkiliş gedən ərazidə xüsusi ferma yaradılıb və onlara baytar həkim nəzarət edir. Çəkiliş məqsədilə qoyun, keçi, bülbül, kəklik kimi digər heyvanlar da mühafizə olunur. Aktyorlar Qazaxıstandan olan atçılıq və döyüş sənəti üzrə ən məşhur məşqçilərin nəzarəti altında 3 ay müddətində müntəzəm olaraq atçılıq, at sürmə, oxatma, və qılıncdan istifadə üzrə ixtisas və hazırlıq kurslarından keçiblər. Atlar xüsusi olaraq serial üçün alınmışdır, onların sayı 25-dir və onlar serial üçün xüsusi təlim keçmişdir. Serial çəkilən zaman Qazaxıstandan türk xalq döyüş rəqsləri üzrə ixtisaslaşmış köçərilər gətirilir və qonaq edilirdi, döyüşlərdə atları və xüsusi hərəkətlərdə aktyorları yetişdirirdilər. Döyüşçülər, çobanlar, qadınlar, səlibçilər, əsgərlər, Hələb ərəbləri, monqollar, bizanslılar və başqaları üçün demək olar ki, 1000 müxtəlif geyim tikilirdi. Serial üçün xüsusi olaraq minlərlə döyüş ləvazimatları hazırlanmışdır. Fotoqrafiyada istifadə edilən zinət əşyaları, bəzək əşyaları, misgərlər, qılınclar və qalxanlar Türkiyənin hər yerindən toplanmışdır. Serialda əl işindən də geniş istifadə edilmişdir.

Serial "Ən yaxşı serial" nominasiyası üzrə "Qızıl Kəpənək" mükafatını qazansa da, sonradan yaranmış mübahisələr nəticəsində prodüser Mehmet Bozdağ mükafatı qəbul etmədiyini və geri qaytardığını bildirdi. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Bozdağı müdafiə edərək "Siz könüllərin mükafatını qazandınız" dedi.[81] "Diriliş Ərtoğrul" serialının 64 milyona qədər izləyicisi, həftəlik və aylıq olaraq hər zaman yüksək səviyyəli tamaşaçı kütləsi vardır.[82][83] Serial həmçinin baş qəhrəman Ərtoğrul Qazini tanıyan ərəb regionu ölkələrində də böyük təsir bağışladı.[84][85][86][87]

Ərtoğrul Qaziyə həsr edilmiş Türkmənistan xatirə sikkəsi

Türkiyənin dram və siyasi televiziya serialı olan "Qurdlar Vadisi" serialında "Kral Ərtoğrul" obrazı üçün "Ərtoğrul" adından simvolik olaraq istifadə edilmişdir.[88] Serial Türkiyəni idarə edən kriminal şəxslər və Türkiyəni başqa ölkələrdən qoruyub saxlamağa çalışan seçilmiş qurum da daxil olmaqla bir çox siyasi və iqtisadi mövzuya toxunması ilə seçilmişdir. Daha sonra yeddinci, səkkizinci və doqquzuncu hissələrdə Suriya və İraq böhranına toxunmuşdur. Dünyaya rəhbərlik edən və Türkiyəni idarə etməyə, dünyanı onun vasitəsilə idarə etməyə çalışan ali güclərə də toxunmuşdur. "Qurdlar Vadisi" serialında bir uşağın canlandırdığı "Kral Ərtoğrul" obrazı da böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.

Heykəl və numizmatika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türkmənistan dövləti 2001-ci ildə müstəqilliyinin ildönümündə xatirə məqsədilə 500 türkmən manatı dəyərində gümüş metaldan hazırlanmış 1000 xatirə sikkəsini zərb etdi və sikkənin ön tərəfinə Ərtoğrul Qazinin şəklini və adını həkk etdi.[89] Sikkənin arxa tərəfində Türkmənistanın paytaxtı Aşqabadın Müstəqillik Parkındakı Ərtoğrul Qazi heykəlinin şəkli və türkməncə "Böyük türkmən şəxsiyyətləri" yazısı həkk olunmuşdur.[89][90] Türkmənistandakı Ərtoğrul Qazi heykəli 27 oktyabr 1991-ci ildə ölkənin müstəqilləşməsindən sonra tikilmişdir, "Müstəqillik" abidəsinin yanında yerləşir.[91][92] Ərtoğrul Qazi heykəli ulduzlu hissələri ilə tünd rəngli, solunda qızıl bir qalxan tutan və altından aslan üzlü bir yazı həkk olunan, qızıl bir döyüş dəbilqəsi taxan dimdik bir döyüşçü şəklindədir. Ərtoğrul Qazi bu əsərdə əlində qızıl qınla və qının içindəki qızıl qılıncla təsvir edilmişdir.[93]

Türkmənistan hökuməti paytaxt Aşqabaddakı "Müstəqillik" parkında Osmanlı sülaləsinin banisi Ərtoğrul Qazinin abidəsini ucaltmışdır.[94][95][96] Pakistanın Lahor şəhərindəki yaşayış kompleksinin sakinləri də izlədikləri "Diriliş: Ərtoğrul" teleserialından təsirlənərək Ərtoğrul Qaziyə heykəl ucaltmışlar.[97][98][99][100][101]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 http://www.islamansiklopedisi.info/index.php?klme=ertu%C4%9Frul.
  2. ↑ "Ərəbcə-Türkcə terminlər lüğəti". www.almaany.com (ingilis). 11 oktyabr 2017. 22 aprel 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyun 2022.
  3. ↑ "Ərəbcə-Türkcə terminlər lüğətindən". www.almaany.com (ingilis). 11 oktyabr 2017. 22 aprel 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyun 2022.
  4. ↑ "Ərtoğrul məqaləsi". İslam Ensiklopediyası. (#cite_web_url)
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 "Ərtoğrul Qazi" (PDF). BAŞAR, Fəhaməddin. İslam Ensiklopediyası (türk). 1995. 29 mart 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 18 iyun 2022.
  6. ↑ "Osmanlı İmperatorluğunun rəngli tarixi atlası". Sami ibn Abdullah ibn Əhməd əl-Məqlud (ərəb). 2 iyul 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyun 2022.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 ""Osmanlı imperiyası tarixi" kitabı". www.miqat-history.net (ərəb). 26 aprel 2017. 19 may 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyun 2022.
  8. ↑ "Orta əsrdə Anadoluda köçərilər və Osmanlılar". Rudi P. Lindner (ingilis). 1983. İstifadə tarixi: 24 iyun 2022.
  9. ↑ ""I Osman", səh. 444". Yevgeniya Kermeli (ingilis). 2009. (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  10. ↑ 1 2 3 4 ""Naməlum Osmanlı imperiyası"". www.goodreads.com (ərəb). 27 aprel 2017. 2 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyun 2022.
  11. ↑ 1 2 ""Naməlum Osmanlı dövləti"". Dr. Əhməd Akgündüz və Dr. Səid Öztürk (ərəb). 27 aprel 2017. 16 sentyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyun 2022.
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 ""Naməlum Osmanlı dövləti"". Dr. Səid Öztürk, Dr. Əhməd Akgündüz (ərəb). 27 aprel 2017. 2 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyun 2022.
  13. ↑ ""Osmanlı imperiyasının tarixi", Yılmaz Öztuna". 2orath (ingilis). 26 aprel 2017. 19 may 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyun 2022.
  14. ↑ ""Osmanlı imperiyasının və müasir Türkiyənin tarixi"". Stenford Şou (ingilis). 1976.
  15. ↑ ""Qazi Sultanlar və İslamın sərhədləri", səh. 157". Əli Anuşəhr. (#cite_web_url)
  16. ↑ "Süleyman Şah oğlu Ərtoğrul". Livan Kitabxana Nəşriyyatları (ingilis). 27 iyul 2015. 2015-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyun 2022.
  17. ↑ "Cənub-Şərqi Avropa Osmanlı hakimiyyəti altında, 1354-1804, səh. 14". Piter F. Şuqar (ingilis). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  18. ↑ 1 2 V. L. Menaj. ""Ərtoğrul Qazi" məqaləsi". İslam Ensiklopediyası (fransız). (#cite_web_url)
  19. ↑ 1 2 "Sikkənin şəkli" (türk). 21 iyul 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 aprel 2017.
  20. ↑ Ömər Lütfi Barkan. "Hüdavəndigarın qeyd dəftərləri, səh. 283" (türk). (#cite_web_url)
  21. ↑ Xəlil İnalcıq. "I Osman" (PDF). İslam Ensiklopediyası (türk). 2016-12-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-03-29.
  22. ↑ 1 2 3 "Osmanlı dövlətinin tarixi". www.docs.google.com (ərəb). 09 may 2019. 09 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2023.
  23. ↑ "Osmanlının quruluşundan xilafət olmasına qədər uzanan tarixi". www.goodreads.com (ərəb). 26 aprel 2017. 20 may 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2023.
  24. ↑ Mehmet Fuad Köprülü. "Osmanlı imperiyasının qurulması". www.oseegenius.pisai.it (ərəb). 26 aprel 2017. 2 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2023.
  25. ↑ "Ölkələrin lüğəti". waqfeya.com (ərəb). 26 aprel 2017. 18 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2023.
  26. ↑ 1 2 3 Takuş Mühəmməd Süheyl. "Osmanlının quruluşundan xilafət olmasına qədər uzanan tarixi-2". www.books.google.ae (ərəb). 1 yanvar 2008. 7 yanvar 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2023.
  27. ↑ "Hicri 569-661-ci illərdə Misir, Levant və Əlcəzair bölgəsində Əyyubilərin tarixi". www.waqfeya.net (ərəb). 26 aprel 2017. 26 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2023.
  28. ↑ "Misir, Levant və Əlcəzair bölgəsində Əyyubilərin tarixi". www.goodreads.com (ərəb). 26 aprel 2017. 19 may 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2023.
  29. ↑ 1 2 "Təkfur nə deməkdir?". www.findwords.info (ingilis). 21 may 2017. 2 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2023.
  30. ↑ "Sümər, 1972, səh. 423-425" (türk). (#cite_web_url)
  31. ↑ JH Mordtmann. ""Ərtoğrul" məqaləsi". İslam Ensiklopediyası 1913-1936 (fransız). 1987. (#cite_web_url)
  32. ↑ "Nəşri, səh. 55-65" (türk). (#cite_web_url)
  33. ↑ Fəthi Zəğrut. "İslam tarixində böyük fəlakətlər" (ərəb). 30 mart 2015 tarixində arxivləşdirilib.
  34. ↑ "Müasir türk araşdırmalarına və osmanlı mənbələrinə əsasən Osmanlı imperiyasının tarixi". archive.org (ərəb). 16 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. (#redundant_parameters)
  35. ↑ "Ruhi Tarixi". www.sanatkitabevi.com.tr (türk). 2023-07-31 tarixində arxivləşdirilib.
  36. ↑ Necdet Sakaoğlu. "Bu mülkün qadın sultanları". books.google.com.tr (türk). 2008. 7 yanvar 2020 tarixində arxivləşdirilib. (#redundant_parameters)
  37. ↑ "Ruhi Tarixi". www.kutuphane.ttk.gov.tr (türk). 2023-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-31.
  38. ↑ "Osmanlı İmperatorluğunun Siyasi, Hərbi və Sivilizasiya Tarixi Ensiklopediyası". www.booksjadid.info (ərəb). 13 iyun 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 aprel 2017.
  39. ↑ "Osmanlı İmperatorluğunun Siyasi, Hərbi və Sivilizasiya Tarixi Ensiklopediyası". www.abjjad.com (ərəb). 19 may 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  40. ↑ "Əhmədi, 1983" (türk). (#cite_web_url)
  41. ↑ Gaded Hayatak. "Ərtoğrulun, həyat yoldaşının və uşaqlarının məzarları". www.youtube.com (ərəb). 19 mart 2017. 18 avqust 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 aprel 2017.
  42. ↑ M. Baha Tanman. "Ərtoğrul Qazi məscidi və türbəsi" (PDF). www.islamansiklopedisi.info (türk). 10 dekabr 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). (#redundant_parameters)
  43. ↑ "Osmanlı sultanlarının məzarları haradadır?". www.turkpress.co (ərəb). 12 dekabr 2015. 19 may 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 aprel 2017.
  44. ↑ "Ərtoğrul Qazinin məzarı". www.youtube.com (türk). 18 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 aprel 2017.
  45. ↑ "Ərtoğrul Qazi türbəsi". www.360tr.com (türk). 17 dekabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 aprel 2017.
  46. ↑ 1 2 3 Osman Nuri Topbaş. "Osmanlılar". www.ar.osmannuritopbas.com (ərəb). 30 iyul 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 may 2017.
  47. ↑ "Şeyx Ədəbalının Osman Qaziyə vəsiyyəti". www.kadinlarkulubu.com (türk). 24 dekabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 may 2017.
  48. ↑ Sadıq Albayrak. "Nəsihət ilə vəsiyyət". www.yenisafak.com (türk). 15 avqust 2004. 02 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 05 yanvar 2017.
  49. ↑ "Ərtoğrul Qazi kimdir? - Ərtoğrul Qazinin həyatı". www.origin.yenisafak.com.tr (türk). 29 mart 2017. 02 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 may 2017. (#redundant_parameters)
  50. ↑ "Türk arxivi ərəblərin tarixi ilə dolub-daşır". www.turkpress.co (ərəb). 25 mart 2015. 02 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 aprel 2018.
  51. ↑ "Bolqarıstan Milli Kitabxanasında osmanlı və ərəb sənədləri". www.turkpress.co (ərəb). 02 may 2016. 19 may 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 aprel 2017.
  52. ↑ "Ərtoğrul Qazinin atasının adı Süleyman Şah olmaya da bilər". www.arab-turkey.com.tr (ərəb). 13 may 2018. 20 mart 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2022.
  53. ↑ "Osmanlı imperiyasının qurucusunun babası Süleyman Şah". www.turkpress.co (ərəb). 24 fevral 2015. 24 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul 2017.
  54. ↑ İnalcıq, səh. 486 (türk). (#cite_web_url)
  55. ↑ 1 2 İnalcıq, səh. 487 (türk). (#cite_web_url)
  56. ↑ 1 2 İnalcıq, səh. 488 (türk). (#cite_web_url)
  57. ↑ 1 2 Aşıqpaşazadə. "Osmanlı sülaləsinin tarixi". www.islamansiklopedisi.org.tr (türk). 2023-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2023. (#redundant_parameters)
  58. ↑ İnalcıq, səh. 489 (türk). (#cite_web_url)
  59. ↑ İnalcıq, səh. 490 (türk). (#cite_web_url)
  60. ↑ "Ərtoğrul xanəgahı və Şeyx Zəfir türbəsi". www.pbase.com (ingilis). 25 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 aprel 2017.
  61. ↑ "II Əbdülhəmidin təcrid olunduğu məkan: Ərtoğrul xanəgah məscidi". www.fikriyat.com (türk). 13 sentyabr 2022. 2023-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2023.
  62. ↑ "BEŞİKTAŞ MÜFTİLİYİ". www.besiktasmuftulugu.gov.tr (türk). 18 oktyabr 2016. 18 oktyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2019.
  63. ↑ M. Baha Tanman. İstanbul Ensiklopediyası (türk). (#cite_web_url)
  64. ↑ "Beşiktaş Ərtoğrul xanəgah məscidi". www.turanakinci.com (türk). 2023-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2023.
  65. ↑ 1 2 Harun Özdemirci. "Prezidentimiz Dəmirəl Türkmənistandadır". www.diyanetdergisi.com (türk). yanvar 1999. 2 may 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2015.
  66. ↑ "Xəritə səhifəsi". www.haritamap.com (türk). 31 oktyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  67. ↑ "Ərtoğrul Qazi muzeyi". www.ertugrulgazi.org (türk). 30 oktyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  68. ↑ 1 2 Rasim Ünlü. ""Ərtoğrul" freqatı faciəsi". www.turkjapan2003.org (ingilis). 17 mart 2004 tarixində arxivləşdirilib.
  69. ↑ 1 2 3 "Oşima sahilində Türk donanma şəhidləri" (PDF). www.iyfrsf.org (ingilis). 8 fevral 2005 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 fevral 2005.
  70. ↑ 1 2 "Solmaz Unaydın, Türkiyənin Yaponiyadakı səfiri". www.turkey.jp (ingilis). 29 oktyabr 2005. 2006-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 noyabr 2016.
  71. ↑ ""Ərtoğrul" freqatı suya qərq olmasından 116 il sonra yenidən suya buraxılacaq". www.hurriyetdailynews.com (ingilis). 6 yanvar 2007. 2023-03-28 tarixində arxivləşdirilib.
  72. ↑ "Türkiyə Prezidenti Gül Yaponiyada". www.worldbulletin.dunyabulteni.net (ingilis). 7 iyun 2008. 2023-03-28 tarixində arxivləşdirilib.
  73. ↑ Yaşar Anter. ""Ərtoğrul" freqatının silah anbarı tapıldı". www.radikal.com.tr (türk). 29 yanvar 2009. 2023-03-28 tarixində arxivləşdirilib.
  74. ↑ "Freqatın batması Yapon-Osmanlı münasibətlərini dərinləşdirdi". www.hurriyetdailynews.com (ingilis). 17 iyul 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 aprel 2017.
  75. ↑ "Türkiyə və Yaponiya Osmanlı freqatı "Ərtoğrul" ilə bağlı film çəkəcək". www.sinematikyesilcam.com (türk). 3 aprel 2014. 17 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 aprel 2017.
  76. ↑ ""Kainan 1890" filmi". www.imdb.com (ingilis). 5 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 aprel 2017.
  77. ↑ ""Ərtoğrul 1890" filmi". www.turkey.jp (ingilis). 12 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 aprel 2017.
  78. ↑ "125 illik yaddaş". http://www.kainan1890.com/ (ingilis). 18 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 aprel 2017.
  79. ↑ Hüseyin Sümbül. ""Ərtoğrul 1890" filmini izlə". www.youtube.com (türk). 7 yanvar 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 aprel 2017.
  80. ↑ ""Diriliş Ərtoğrul" serialı". www.trt1.com.tr (türk). 26 oktyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  81. ↑ ""Diriliş Ərtoğrul" serialı". www.blogs.aljazeera.net (ərəb). 3 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 oktyabr 2018.
  82. ↑ "Diriliş: Ərtoğrul". www.imdb.com (ingilis). 10 dekabr 2014. 13 sentyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 aprel 2017.
  83. ↑ "Türkiyənin Osmanlı imperiyasının qurulmasından bəhs edən yeni serialı reytinqlərdə birincidir". www.dailysabah.com (ingilis). 4 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 may 2019.
  84. ↑ "Nə üçün ərəb peyk kanalları "Diriliş: Ərtoğrul" serialının necə təsir bağışladığına baxmayaraq onu görməzliyə vurur?". www.turkpress.co (ərəb). 26 aprel 2017. 2 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 aprel 2018.
  85. ↑ "Küveytlilər Bamsının ölümünə ağlayırlar". www.alkhaleejonline.net (ərəb). 4 iyun 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 aprel 2017.
  86. ↑ ""Diriliş: Ərtoğrul"un dublyaj versiyasının izləyiciləri Türkiyədəki serialın orjinal versiyasının izləyicilərini üstələyir". www.dailysabah.com (ingilis). 2 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 aprel 2018.
  87. ↑ ""Diriliş Ərtoğrul" necə başladı?". www.almesryoon.com (ərəb). 18 mart 2017. 8 iyul 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 iyul 2018.
  88. ↑ ""Qurdlar Vadisi", 11-ci hissə". www.youtube.com (ərəb). 29 iyun 2016. 16 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 aprel 2017.
  89. ↑ 1 2 "500 Türkmənistan manatı". www.en.numista.com (ingilis). 14 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2020.
  90. ↑ "Türkmənistan Müstəqillik abidəsi". www.atlasobscura.com (ingilis). 22 may 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2020.
  91. ↑ "Aşqabaddakı "Müstəqillik" abidəsi". www.emporis.com (ingilis). 16 avqust 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2020.
  92. ↑ ""Müstəqillik" abidəsi". www.polimeks.com (ingilis). 30 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2020.
  93. ↑ "Ərtoğrul Qazi heykəli". www.pbase.com (ingilis). 2 yanvar 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2020.
  94. ↑ ""Müstəqillik" parkında türkmən liderinin heykəli ucaldılmışdır". www.gettyimages.com (ingilis). 28 oktyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2021.
  95. ↑ "Türkmənistanın paytaxtı Aşqabadda "Müstəqillik" abidəsi ətrafında heykəllər". www.alamy.com (ingilis). 21 iyun 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2021.
  96. ↑ "Ərtoğrul Qazi". www.worldtravelserver.ru (ingilis). 28 oktyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2021.
  97. ↑ ""Anadolu" Agentliyi". www.aa.com.tr (ərəb). 27 oktyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2021.
  98. ↑ "Ərtoğrulun Pakistandakı heykəli". www.youtube.com (ərəb). 29 oktyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2021.
  99. ↑ "Pakistanın şərqindəki Lahorda Ərtoğrul Qazi heykəli". www.arabi21.com (ərəb). 26 iyun 2020. 18 noyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2021.
  100. ↑ "Pakistanın Lahor şəhərində Ərtoğrul Qazi heykəli ucaldılmışdır". www.mar7aba.com.tr (ərəb). 25 sentyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2021.
  101. ↑ "Pakistanda Ərtoğrul Qazinin heykəlinin ucaldılması". www.youtube.com (ərəb). 29 oktyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2021.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Əhmədi. "İsgəndərnamə" (hazırlayan İsmail Ünvər). — 1983.
  • Qaramani Mehmed Paşa. "Osmanlı Sultanları Tarixi" — 1949, səh. 343.
  • Şükrullah Çələbi. "Bəhcətüt-Təvarix" — 1949, səh. 51.
  • Aşiqpaşazadə. "Tarix" — səh. 2–5.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ərtoğrul Qazi
Doğum: 1191 Vəfat: 1281
Hakimiyyət titulları
Sələfləri 
Süleyman Şah
Qayı boyunun Bəyi
1230-1281 		Xələfləri 
I Osman