Belçikada holokost

28 oktyabr 1940-cı ildə Belçikada qəbul edilmiş anti-yəhudi qanunları haqqında məlumat verən fransızdilli bildiriş.

Belçikada holokost (fr. Shoah en Belgique) — Nasist Almaniyası tərəfindən işğal edilmiş Belçikada 1940–1944-cü illərdə yəhudilərin və qaraçıların təqib edilməsi və məhv edilməsi.

Müharibənin başlanğıcında Belçika əhalisinin çox böyük hissəsi katolik idi. Bu dövrdə əhalisi 8 milyon olan Belçikada yəhudilərin sayı 70–75.000 nəfər idi və Belçikada qeyri-xristian əhalinin ən böyük təbəqəsini təşkil edirdilər. Yəhudilərin məskunlaşdığı əsas şəhərlər Antverpen, Brüssel, Şarlerua və Leyj idi. Yəhudilərin böyük əksəriyyəti Almaniya və Şərqi Avropada təqiblərə məruz qalanlardan ibarət idi və çox az qismi Belçika vətəndaşlığını ala bilmişdi.

Belçikanın işğalından qısa müddət sonra Hərbi Hökumət 1940-cı ilin oktyabrında anti-yəhudi qanunlarını verdi. Belçika Sədrlər Komitəsi hər hansı anti-yəhudi tədbirindən ötrü əməkdaşlıq etməkdən imtina etdi və Hərbi Hökumət əlavə qanunlar verməkdə həvəssiz görünürdü. Almaniya hökuməti yəhudilərin ticarət fəaliyyətlərini mənimsəməyə və yəhudiləri dövlət xidmətindən uzaqlaşdırmağa başladılar. 1941-ci ilin aprelində Almaniyanın səlahiyyətli şəxslərinin əmri olmadan flamand kollaborasionistlər Antverpen şəhərində iki sinaqoqu çapıb-taladılar və Antverpen qırğınında baş rabbinin evini yandırdılar. Almanlar ölkədə Yudenrat — Belçika Yəhudilərinin Assosiasiyasını (BYA; fr. Association des Juifs en Belgique) yaratdılar. Yəhudilər bu assosiasiyaya qoşulmağa məcbur idilər. 1942-ci ildəki yəhudi sualının son həllinin bir hissəsi kimi Belçika yəhudilərinin təqibi kəskinləşdi. 1942-ci ilin mayından etibarən yəhudilər ictimaiyyət arasında seçilmək üçün sarı Davud ulduzu taxmalı idilər. BYA-nın tərtib etdiyi qeydlərdən istifadə edərək almanlar yəhudiləri Ümumi Hökumətdəki (Polşanın işğal olunmuş hissəsi) həbs düşərgələrinə göndərməyə başladılar. Qeydiyyat siyahılarından seçilən yəhudilər Mexelen tranzit düşərgəsində olmalı idilər. Daha sonra onlar qatarla müxtəlif həbs düşərgələrinə (böyük hissəsi Auşvitzə) göndərildi. 1942-ci ilin avqustundan 1944-cü ilin iyuluna kimi təxminən 25.000 yəhudi və 350 qaraçı Belçikadan deportasiya edildi; həbs düşərgələri müttəfiqlər tərəfindən azad edilənə qədər onlardan 24.000-dən çoxu öldürüldü.

1942-ci ildən başlayaraq ümumi əhalinin içərisində Belçikada yəhudilərə qarşı göstərilən rəftara qarşı əleyhdarlıq gücləndi. İşğalın sonunda Belçika yəhudilərinin 40 %-dən çoxu gizlənirdi; onların çoxu centillər, əsasən isə katolik keşişlər və rahibələr tərəfindən gizlədilmişdi. Bəziləri isə müqavimət təşkilatlarıdan kömək alırdılar. Bu təşkilatlardan biri gizlənmiş yəhudiləri qida və sığınacaq ilə təmin edən Yəhudi Müdafiəsi Komitəsi (YMK; fr. Comité de Défense des Juifs) idi. Gizlənmiş yəhudilərin çoxu silahlı müqavimətə qoşuldu. 1943-cü ilin aprelində YMK Auşvitz həbs düşərgəsinə gedən İyirminci qatar hücum edərək deportasiya olunmaqda olan yəhudilərin bir hissəsini xilas edə bilmişdi.

Arxaplan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Din və antisemitizm

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1875-ci ildə tikilmiş Böyük Brüssel sinaqoqu.
Həmçinin bax: Belçika yəhudilərinin tarixi

Müharibədən öncə Belçika əhalisinin çox böyük hissəsi katolik idi. Belçika əhalisinin 98 %-i xaç suyuna salınmışdı və evlilik mərasimlərinin təxminən 80 %-i ənənəvi katolik ənənələri ilə keçirilirdi. Siyasətcə də ölkədə Belçika Katolik Partiyası üstünlüyə malik idi.[1]

Belçikada yəhudilərin sayı nisbətən az idi. Birinci dünya müharibəsindən öncə 8 milyon əhalinin cəmi 10.000 nəfəri yəhudi idi.[2] İki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə yəhudilərin Belçikaya miqrasiyası baş verdi. Belçikada yaşayan yəhudilərin sayı 1930-cu ildə 50.000 nəfərə, 1940-cı ildə isə 70–75.000 nəfərə çatmışdı.[2] Miqrasiya edən yəhudilərin böyük hissəsi Nasist Almaniyasından və Şərqi Avropadan antisemitizm və yoxsulluq səbəblərinə görə qaçanlar idilər.[2] Eyni zamanda, Belçikada təxminən 530 nəfər qaraçı yaşayırdı.[3] Miqrant yəhudilərin çox az hissəsi Belçika vətəndaşlığı ala bildi və çoxu fransız və holland dillərini bilmirdilər. Yəhudilərin əsas məskunlaşdığı şəhərlər Antverpen, Brüssel, Şarlerua və Lyej idi. Bu şəhərlərin arasından Antverpen xüsusilə seçilirdi: Belçika yəhudilərinin yarıdan çoxu bu şəhərdə yaşayırdı.[2]

İki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə Belçikada faşist Yeni Sistem partiyalarının populyarlığı artmışdı. Ümumilikdə Belçikada Flamand Milli Birliyi, Flandriyada Verdinazo, Valloniyada Reksist partiyası ən əhəmiyyətli faşist partiyaları hesab olunurdular. Bu flamand partiyalar yəhudilərin qovulacağı "Böyük Holland Dövləti"nin (nid. Dietse Natie) qurulmasını dəstəkləyirdilər.[4] İdeologiyası xristofaşizmə əsaslanan Reksist partiyası müstəsna dərəcədə antisemitik idi. Həm Flamand Milli Birliyi, həm də Reksist partiyası 1938-ci il seçkilərində antisemitik şüarlarla çıxış etdilər.[5] Onların mövqeyi Belçikanın səlahiyyətli şəxsləri tərəfindən pislənirdi, amma III Leopold kimi görkəmli fiqurlar antisemitik mövqe sərgilənməkdə şübhələnirdilər.[6] 1938-ci ilin iyununda qeyri-qanuni yollarla ölkəyə gələn yəhudilərin Belçika polisi tərəfindən yaxalanaraq Almaniyaya deportasiya olunmasına başlandı. 1938-ci ilin noyabrında baş verən "Kristal gecə" (alm. Kristallnacht‎) hadisəsindən sonra deportasiya dayandırıldı.[7] 1938-ci ildən İkinci dünya müharibəsinin başlanğıcına qədər Belçikada zəifləyən faşist partiyalarının təsiri altında Belçika daha çox yəhudi qəbul etdi. Bu dövrdə "Sent-Luis" layneri vasitəsilə ölkəyə 215 yəhudi də gəlmişdi.[8]

Alman işğalı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Belçika döyüşü və İkinci dünya müharibəsində Almaniyanın Belçikanı işğal etməsi

Müharibələrarası dövrdə Belçika yansızlıq nümayiş etdirməyə çalışdı. 1939-cu ildə Belçika ordusunun səfərbərlik edilməsinə baxmayaraq, 10 may 1940-cı ildə Nasist Almaniyası Belçikaya hücum etdi və ölkə müharibəyə daxil oldu. 18 gün davam edən kampaniyanın ardından Belçika ordusu baş komandan III Leopoldla birlikdə 28 mayda Almaniyaya təslim oldu. Belçika Fransanın Nor-Pa-de-Kale bölgəsi ilə birlikdə Belçika və Şimali Fransadakı Hərbi İdarəyə daxil edildi. Hərbi İdarə Vermaxtın bir hissəsini təşkil edirdi. Hərbi İdarə daha sonra Silahlı Qüvvələrin Baş komandanlığının (alm. Oberkommando der Wehrmacht‎) sərəncamına verildi.

Holokost

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən qırğın və təqiblər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1940-cı ilin oktyabrından başlayaraq Belçikada yəhudi ticarət müəssisələrini və mağazalarını fərqləndirmək üçün üçdilli (alman-holland-fransız) lövhələrdən istifadə olunmağa başlandı.

23 oktyabr 1940-cı ildə Alman Hərbi İdarəsi ilk dəfə olaraq anti-yəhudi qanunları qəbul etdi.[9] 1935-ci ildə Almaniyada qəbul edilmiş Nürnberq qanunlarına oxşar olan yeni qanunlar Fransa və Niderlandda tətbiq olunmağa başlayan bənzər qanunlarla eyni vaxtda qəbul edilmişdi.[9] 28 oktyabr qanunları yəhudiləri müəyyən peşələrlə (dövlət işləri də daxil olmaqla) məşğul olmağı qadağan edirdi və yerli bələdiyyədən qeydiyyatdan keçməyə məcbur edirdi.[10] Eyni tarixdə Almaniya hökuməti kimlərin yəhudi kimi nəzərə alındığı barədə tərif verdi. Yəhudilərin sahib olduqları mağazaların və ticarət müəssisələrinin pəncərələrinə işarə qoyulmalı və yəhudilərin sahib olduğu mülklər qeydiyyata alınmalı idi.[10] 1940-cı ilin iyununda artıq Lyej şəhərində yəhudi ticarət müəssisələrinin siyahısı tərtib olunmuşdu.[11]

1940-cı ildə Almaniya hökuməti yəhudi ticarət müəssisələrini ləğv etməyə başladı. Bəzi müəssisələr arianizasiya adlandırılan prosesin bir hissəsi kimi almanların ixtiyarına verildi.[12] 1942-ci ilə qədər yəhudilərin sahib olduğu 6.300 ticarət müəssisəsi ləğv edildi və 600 müəssisə arianizasiya edildi.[13] Zəbt etmədən əldə olunan gəlir gözləniləndən çox az — 600 milyon Belçika frankı idi.[12][14]

Ümumilikdə, 28 oktyabr 1940-cı ildən 21 sentyabr 1942-ci ilə qədər Hərbi İdarə tərəfindən 17 anti-yəhudi fərmanı verilmişdi.[15]

Belçika Yəhudiləri Assosiasiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Belçika Yəhudiləri Assosisasiyası (fr. Association des Juifs en Belgique) almanlar tərəfindən 1941-ci ilin noyabrından Belçika yəhudilərini idarə etmək üçün yaradılmış Yudenrat idi.[16] Birbaşa almanlar tərəfindən nəzarət edilsə də, BYA yəhudilər tərəfindən idarə olunurdu və "təşkilati getto" rolunu oynayırdı: BYA vasitəsilə almanlar Belçika yəhudiləri ilə bir hissə kimi mübarizə aparırdılar.[17] BYA Belçika yəhudilərinin qeydiyyata alınmasında əhəmiyyətli rola malik idi. Ümumilikdə, BYA tərəfindən 43.000 yəhudi qeydiyyata alındı.[13] Bu rəqəmdə Belçika yəhudilərinin sadəcə yarısı göstərilmişdi və bu, cəmiyyətin təşkilata olan etibarsızlığı əks etdirirdi. Buna baxmayaraq, oberşturmbannführer Adolf Eyxman 1942-ci ilin yanvarında keçiriən Vanzee konfransında Belçikadakı yəhudilərin sayını göstərərkən bu rəqəmə istinad etdi.[18]

Deportasiyalar zamanı BYA-nın üzvü olan təxminən 10.000 yəhudi yaxalandı.[19] SiPo-SD (Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst; "Təhlükəsizlik Polisi və İnformasiya Xidməti") tərəfindən yaxından nəzarət olunan Belçika Yəhudiləri Assosiasiyası Mexelendəki tranzit düşərgənin idarə olunmasında da məsuliyyət daşıyırdı.[19] BYA yəhudiləri deportasiya məsələsində könüllü olmağa inandırmaqda əsas rolu oynayırdı, baxmayaraq ki, yəhudilər deportasiya olunacaq şəxslərin taleyinin mübahisəli olduğunu bilirdilər.[17] 1942-ci ildə BYA-nın lideri Robert Holsinqerə qarşı təşkil olunmuş sui-qəsddən sonra assosiasiyaya olan inam azalmağa, şübhələr isə artmağa başladı.[14]

Müharibədən sonra Belçika Yəhudiləri Assosiasiyasının liderləri holokostda iştirakçılıq ilə ittiham olundular və bəraət qazandılar.

Antverpen qırğını

[redaktə | mənbəni redaktə et]

14 aprel 1941-ci ildə "Ölümsüz yəhudi" filminin nümayişindən sonra Milli Flamand Birliyi, Volksverwering və Algemeene-SS Vlaanderen təşkilatlarından olan yarım-hərbi qüvvələr Antverpen şəhərində qırğın başlatdılar.[20] Dəmir çubuqlarla silahlanmış dəstə şəhərdəki iki sinaqoqa hücum çəkib sinaqoqları yandırdılar və Tövrat əlyazmalarını küçələrə atdılar.[20] Onlar daha sonra şəhərin baş rabbisi Markus Rottenburqun evinə hücum etdilər. Polislər və yanğınsöndürənlər çağırıldı, amma Almaniyanın səlahiyyətli şəxsləri onlara bu işə müdaxilə etməyi qadağan etdilər.[20]

Sarı fərqləndirmə nişanı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Taxılması 1942-ci ildən icbari olan sarı fərqləndirmə nişanının Belçika versiyası.

İşğal edilmiş Avropanın digər ölkələrində olduğu kimi Belçika yəhudiləri 27 may 1942-ci ildən icbari geyim olan sarı fərqləndirmə nişanı taxmalı idilər.[21] Fərqləndirmə nişanının Belçika versiyasında qara "J" hərfi (fransız dilində "Juif", holland dilində "Jood" sözünün baş hərfi) və mərkəzdə sarı Davud ulduzu təsvir olunmuşdu. İctimaiyyət arasında olarkən nişan elə taxılmalı idi ki, rahatlıqla seçilə bilsin. Bu qaydalara riayət etməyənləri ağır cəzalar gözləyirdi. Qərar Belçikada ictimai qəzəbə səbəb oldu.[21] Böyük risk olsa da, Brüssel və Lyej şəhərində belçikalı səlahiyyətli şəxslər fərqləndirmə nişanları paylamaqdan imtina etdilər və beləliklə, bir çox yəhudilərə gizlənmək üçün vaxt qazandırdılar.[22]

Almaniyanın səlahiyyətli şəxsləri 1940-cı ildə Antverpen şəhərində yəhudiləri fərqləndirmə nişanı geyinməyi məcbur etməyə çalışdı, lakin bu siyasət qeyri-yəhudi vətəndaşların etiraz dalğasından və özləri nişanları taxmasından sonra dayandırıldı.[23]

Deportasiya və məhv etmə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1942-ci ildən almanlar yəhudiləri Arbeitseinsatz ("əməyə cəlb etmə") siyasətindən istifadə edərək Almaniya fabriklərində işlətmək bəhanəsi ilə deportasiya etməyə başladılar.[14] Yəhudilərin təxminən yarısı deportasiya üçün könüllü oldu (baxmayaraq ki, alman səlahiyyətli şəxslər tərəfindən məcbur edilmişdilər), lakin toplama işləri iyul ayının sonlarında başladı. Daha sonra almanlar yəhudilərin yaxalanmasında polislərə bel bağladılar.[24]

Belçikadakı dövlətsiz yəhudiləri daşıyan ilk qatar 4 avqust 1942-ci ildə Mexelen tranzit düşərgəsindən Auşvitz həbs düşərgəsinə yola düşdü. Bu qatarı digərləri izlədi.[25] Bu qatarlar yəhudiləri Şərqi Avropadakı ölüm düşərgələrinə aparırdı. 1942-ci ilin oktyabrından 1943-cü ilin yanvarına kimi deportasiya müvəqqəti dayandırıldı.[26] Bu vaxta kimi 16.600 nəfər yəhudi 17 qatar səfəri vasitəsilə deportasiya edilmişdi.[14] Belçika kraliçası Elizabetin müdaxiləsi nəticəsində bu ilk deportasiya dalğasında heç bir Belçika vətəndaşı yox idi.[26] 1943-cü ildə deportasiya davam etdirildi. O zamana qədər ölüm düşərgələrinə deportasiyalar başlamışdı, lakin təxminən 2.250 Belçika yəhudisi Şimali Fransada Atlantik divarının tikintisi üzərində işləyən Todt təşkilatında işlədilmək üçün məcburi əməkçi qismində deportasiya edilmişdi.[25]

Sentyabr ayında silahlı Valyutanın Müdafiəsi Komandirliyi (alm. Devisenschutzkommando‎) birlikləri qiymətli əşyaları ələ keçirmək üçün evlərə qəfil hücum etdilər və elə həmin ay Belçika vətəndaşlığı əldə etmiş yəhudilər ilk dəfə deportasiya olundular.[26] Valyuta Müdafiəsi Komandirliyi məlumat verən şəxslərin şəbəkəsinə güvənirdilər, həmin şəxslərə satdıqları hər şəxs üçün 100 və 200 Belçika frankı pul ödəyirdilər.[27] Müharibədən sonra kollaborasionist Feliks Lauterborn məhkəmədə qeyd etmişdi ki, Antverpen şəhərində yaxalanmaların 80 %-i bu xəbərçilərin məlumatları əsasında həyata keçirilib.[28] Ümumilikdə, 1943-cü ildə 6.000, 1944-cü ildə isə 2.700 yəhudi deportasiya olundu. İşğal altındakı Belçikada azadlıq hərəkatının başlamasına az qalmış ölkədəki qarışıq vəziyyətə görə deportasiya dayandırıldı.[29]

Deportasiya olunmuş yəhudilərin faiz miqdarı yerlərə görə dəyişirdi. Ən yüksək göstərici Antverpen şəhərinə məxsus idi: bu şəhərdə yaşayan yəhudilərin 67 %-i ölkədən göndərildi. Bu göstəricinin daha aşağı olduğu şəhərlər Brüssel (37 %), Lyej (35 %) və Şarlerua (42 %) idi.[30] Deportasiya olunmuş yəhudilərin aparıldıqları əsas yer işğal edilmiş Polşadakı Auşvitz həbs düşərgəsi idi. Az qismi Buhenvald və Ravensbrük həbs düşərgələrinə, eləcə də, Fransadakı Vittel həbs düşərgəsinə göndərilmişdi.[29]

Ümumilikdə, 25.437 yəhudi Belçikadan deportasiya olundu.[29] Onlardan ancaq 1.207 nəfəri müharibədən sağ çıxa bildi.[31] Deportasiya olunmuş və öldürülmüş şəxslər arasında sürrealist rəssam Feliks Nussbaum var idi (9 avqust 1944-cü ildə öldürülüb).

Belçikanın iştirakı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1940-ci ilin oktyabrında qəbul edilmiş anti-yəhudi qanunları.

Belçika faşist siyasi partiyalarının üzvləri fəal sürətdə yəhudilərin deportasiyasına kömək etməyə çalışırdılar. Flamand Milli Birliyi və Algemeene-SS Vlaanderen deportasiyaları təşviq edirdilər, bununla yanaşı Xalq Müdafiəsi (fr. La Défense du Peuple/Volksverwering) kimi tanınan assosiasiya deportasiyalara kömək etmək və Belçikadakı antisemitizm tərəfdarlarını bir araya yığmaq üçün yaradılmışdı.[32] İşğalın ilk dövrlərində onlar daha sərt anti-yəhudi qanunları üçün mübarizə apardılar.[33] Həm Reksis partiyası, həm də FMB öz partiya qəzetlərində mütəmadi olaraq antisemitik məqalələr çap etdirirdilər.[32]

Belçikalı səlahiyyətli şəxslərin (xüsusilə polis və təhlükəsizlik əməkdaşları) almanların işlərinə qarışması qadağan edilsə də, yəhudilərin yaxalanması zamanı polis və ya polislərin əmrlərə qarşı gəlməsi nəticəsində bir neçə insident baş verdi.[34] 1941-ci ildə Antverpen şəhərində Belçika səlahiyyətli şəxsləri yəhudilərin Fransada məcburi əməyə çağırışını sürətləndirdilər.[24] SiPo-SD Belçika rəsmilərini Fort Breendonkda həbsə salmaqla təhdid etdikdən sonra isə 1942-ci ilin avqustunda yəhudilərin toplanmasına kömək etdilər.[34] Antverpen şəhərinin xaricində almanlar Belçika polisinə üçün təzyiq edirdilər. Brüssel şəhərində azı üç polis məmuru əmrlərə tabe olmadı və yəhudilərin yaxalanmasında kömək etdi.[34] Tarixçi İnsa Meynen iddia edir ki, Belçikada həbs olunan yəhudilərin beşdə biri Belçika polisinin köməyi ilə yaxalanmışdı.[24]

Buna baxmayaraq, Belçika polisinin holokosta kömək etməsinin ümumi rəddində səbəb kimi holokost dövründə Belçika yəhudilərinin nisbətən daha yüksək sağ qalma göstəricisi göstərilir.[34]

Holokosta qarşı Belçikanın əleyhdarlığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Belçika müqavimət hərəkatı

Deportasiyaların başlamasından və sarı fərqləndirmə nişanın taxılması barədə qanunun qüvvəyə minməsindən sonra yəhudilərə göstərilən rəftara qarşı Belçikanın müqaviməti 1942-ci ilin avqust-sentyabr aylarında özünü büruzə verməyə başladı.[35] Deportasiyalar başlayanda yəhudi partizanlar Belçika Yəhudiləri Assosiyası tərəfindən yəhudilər haqqında tərtib olunmuş qeydləri məhv etdilər.[14] Əsas hədəfi yəhudiləri gizlətmək olan ilk müqavimət təşkilatı Yəhudilərin Müdafiəsi Komitəsi fr. Comité de Défense des Juifs 1942-ci ilin yayında quruldu.[35] Solçu təşkilat olan YMK 4.000 uşaq və 10.000 yetkin insan üçün təhlükəsiz gizlənmə yeri tapdı.[36] Təşkilat idiş dilində iki yeraltı qəzet çap etdirirdi: kommunizmi dəstəkləyən "Unzer Kamf" (idiş אונזער קאמף‎; "Bizim döyüşümüz") və sosialist sionizmi dəstəkləyən "Unzer Wort" (idiş אונזער-ווארט‎; "Bizim dünya").[37] YMK gizlənmiş yəhudiləri dəstəkləyən onlarla müqavimət təşkilatlarından biri idi. Digər qruplaşmalar və ayrı-ayrı fərdlər gizlənmə yerləri tapmaqla və gizlənmiş şəxsləri qida və saxta sənədlərlə təmin etməklə məşğul idilər.[29] Gizlənmiş yəhudilərin çoxu müqavimət hərəkatına qoşuldu. Azadlıq Cəbhəsi (fr. Front de l'Indépendance) kimi solçu qruplaşmalar Belçika yəhudiləri ilə məşhur idi. Kommunist Silahlı Partizanlar (fr. Partisans Armés) təşkilatının Brüssel şəhərində böyük yəhudi bölməsi vardı.[38]

Müqavimət hərəkatı 1942-ci ildə deportasiya proqramının başçısı Robert Holsinqerə qarşı təşkil olunacaq sui-qəsdin məsuliyyətini daşıyırdı.[25] Aktiv kollaborasionist olan Holsinqer Avstriya yəhudisi idi və almanlar tərəfindən bu vəzifəyə seçilmişdi.[25] Sui-qəsd BYA-nın rəhbərliyində dəyişikliyə səbəb oldu. BYA-nın başçısı daxil olmaqla beş yəhudi lider yaxalanıb Breendonkda həbsə atıldı, lakin ictimai etirazdan sonra azad edildilər.[14] Altıncısı birbaşa Auşvitzə deportasiya olundu.[14]

Belçika müqavimət hərəkatı deportasiya olunmuş yəhudilərin taleləri ilə yaxşı məlumatlanmışdı. 1942-ci ilin avqustunda (deportasiyaların başlamasından iki ay sonra) "De Vrijschutter" yeraltı qəzeti bunu bildirmişdi: "Onlar [deportasiya olunmuş yəhudilər] qruplar şəklində qaz kameralarında, digərləri isə pulemyotla öldürülürlər".[39]

1943-cü ilin əvvəllərində Azadlıq Cəbhəsi Löven Katolik Universitetinin iqtisadçı akademiki Viktor Martini Köln Universitetindəki araşdırma vəzifəsindən istifadə edərək deportasiya olunmuş yəhudilər haqqında əlavə məlumatlar əlavə etmək üçün Auşvitzə göndərdi.[40] Martin Auşvitzi ziyarət etdi və krematoriyaya şahidlik etdi. Martin almanlar tərəfindən yaxalansa da, qaça və tapdıqlarını 1943-cü ilin mayında YMK-nə bildirə bildi.[40]

İyirminci qatara hücum

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Belçika yəhudilərini Şərqi Avropadakı həbs düşərgələrinə göndərmək üçün istifadə olunmuş vaqon. Tikanlı məftildən də istifadə olunub.[41] Bu nümunə Fort Breendonkda saxlanılır.
border=none Əsas məqalə: İyirminci qatara hücum

Belçika müqavimət hərəkatının ən tanınmış əməliyyatı holokost dövründə Auşvitzə gedən 20-ci qatara hücumdur.[26] 19 aprel 1943-cü il axşamında qatar Flamand Barbantındakı Haaxt yaşayış məntəqəsinin yanından keçəndə zəif silahlanmış üç müqavimət hərəkatı üzvü qatara hücum etdi.[42] 1.600 yəhudini daşıyan qatarı SiPo-SD təşkilatından olan 16 alman qoruyurdu.[36] Hərəkat üzvləri qatarı dayandırmaq üçün qırmızı kağıza bürünmüş fənərdən (təhlükə siqnalı) istifadə etdilər və almanlar tərəfindən ifşa olunmazdan qabaq bir vaqondakı 17 məhbusu azad etdilər.[36] Səyahət zamanı qatarın belçikalı maşinisti digərlərinin qaçmasını asanlaşdırmaq üçün qatarın sürətini qəsdən aşağı saxladı, nəticədə, daha 200 nəfər qaça bildi.[36] Hücumu təşkil edən üç hərəkat üzvü işğalın başa çatmasındna əvvəl yaxalandı: Youra Livçits edam edildi, Jan Franklemon və Robert Maistriau həbs düşərgələrinə göndərilsələr də, müharibədən sağ çıxa bildilər.[36]

İyirminci qatara hücum Belçikada müharibə dövründə holokost qatarına edilən yeganə hücum idi.[36]

Passiv müqavimət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Almanların yəhudilərə göstərdikləri rəftar Belçikada ictimai müqavimətə səbəb oldu. 1942-ci ilin iyununda Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin Brüssel şəhərindəki təmsilçisi Vener fon Barqen belçikalıların nasist rasizm siyasətini "kifayət qədər anlamadıqlarınından" şikayət etmişdi.[25]

Belçika yeraltı qəzeti "La Libre Belgique" belçikalıları nasist rasizm siyasətinə qarşı nifrətlərini göstərməyə çağırdı. 1942-ci ilin avqustunda qəzet belçikalılara bildirirdi: "Keçərkən onları [yəhudiləri] salamlayın! Tramvayda yerinizi onlara təklif edin! Onlara tətbiq olunan qəddar tədbirlərə etirazını bildirin. Bu, almanları əsəbləşdirəcək!".[43]

Yəhudilərə qarşı ayrı-seçkilik işğal edilmiş Belçikanın bir çox aparıcı fiqurları tərəfindən pisləndi. 1940-cı ilin oktyabrında Belçika katolik keşişi, kardinal İozef van Ruy almanların siyasətini qınadı.[44]

Van Ruy kilsənin resurslarından istifadə edərək yəhudilərin gizlənməsinə şərait yaratdı, amma nasistlərin kilsəyə təzyiq etməsindən narahat olan həmkarları tərəfindən almanları ictimai qınaq obyektinə çevriməsinin qarşısı alındı. Almanlar yerli hökumətə və belçikalı səlahiyyətli şəxslərə təsir göstərmək üçün 1942-ci ildən etiraz dalğası oyatmağa çalışdılar. Almanların tələblərini yerinə yetirməklə vəzifələndirilmiş Belçika Sədrlər Komitəsi anti-yəhudi qanunlarını tətbiq etməkdən imtina etdi.[45] 1942-ci ilin iyununda Böyük Brüssel regionun 19 merinin iştirakı ilə keçirilmiş konfransda öz rayonlarında yəhudilər üçün sarı fərqləndirmə nişanları paylamağı rədd etdilər.[22] Jozef Van De Meulebroekin başçılığı altında merlər böyük risk alaraq 5 iyunda Almaniyanın səlahiyyətli şəxslərinə qərarnaməyə etirazlarını bildirdikləri məktub göndərdilər.[22] Brüssel, daha sonra Lyej şəhər şurasının sarı fərqləndirmə nişanları paylamaqdan imtina etməsi bir çox yəhudilərə deportasiyalar başlamazdan qabaq gizlənməyə vaxt qazandırmışdı.[46]

Həmin il BYA-nın üzvləri kraliça Elizabetlə görüşdülər və ondan deportasiyalara qarşı dəstək olmasını istədilər. Kraliça Elizabet Belçika hərbi qubernatoru Aleksander fon Falkenhauzenə müraciət etdi. Falkenhauzen məsələni aydınlaşdırmaq üçün Eqqert Reederi təmsilçi qismində Berlinə — SS reyxsfüreri Henrix Himmler ilə görüşməyə göndərdi. Reyx Təhlükəsizliyinin Baş İdarəsi (alm. SS-Reichssicherheitshauptamt‎) Elizabetin xahişini nəzərə alaraq güzəştlər tətbiq etdilər: Belçika vətəndaşlığı almış yəhudilərin deportasiya olunmaması və yəhudi ailələrinin dağıdılmaması qərara alındı.[25] Belçikalıların qocaların məcburi əməkçi qismində deportasiya olunmasına etiraz etməsindən sonra Reyx Təhlükəsizliyinin Baş İdarəsi 65 yaşından yuxarı kişiləri və 60 yaşından yuxarı qadınları deportasiya etməmək tələbi ilə razılaşdı.[25]

İrs və yaddaş

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Holokost qurbanlarına həsr olunmuş memorial (Sxaerbek, Brüssel)

Müharibədən sonra İsrailə emiqrasiya nəticəsində Belçikadakı yəhudi əhalinin sayı daha da azaldı: 2011-ci ilin məlumatına görə ölkədə 30.000–40.000 yəhudi yaşayır.[47] Belçika yəhudilərinin böyük qismi hələ də Brüssel və Antverpen şəhərlərində məskunlaşıb, amma 1945-ci ildən sonra Gent, Konokke, Vaterloo, Arlon kimi yaşayış məntəqələrində də yəhudilərin sayı artmağa başlamışdır.[47] Holokostdan sağ çıxa bilən tanınmış yəhudilər arasında 2013-cü ildə Nobel mükafatı laureatı olmuş Fransua Enqler və Avropa bayrağının dizaynından məsul olmuş tanınmış jurnalist Pol Levi var idi.

1995-ci ildə Belçika holokost rədd etmə qanununu qəbul edilmişdir.[48] Bu qanun 1981-ci ildə ildə qəbul edilmiş və Bərabər-hüquqlu Məqsədlər və Rasizm Əleyhdarlığı Mərkəzinin yaradılmasına səbəb olmuş Belçika antirasizm qanundan sonra qəbul edilmişdir. Bərabər-hüquqlu Məqsədlər və Rasizm Əleyhdarlığı Mərkəzi Belçikada irqçiliyi və antisemitizmi tədqiq edir, eləcə də, holokost qurbanlarına kömək əli uzadır.[49] Keçmiş Mexelen tranzit düşərgəsinin hissələri olmuş Breendonk və Dossin Barraksda holokosta həsr olunmuş muzey fəaliyyət göstərir.

2004-cü ildə Belçika senatı CEGES-SOMA təşkilatını holokostda Belçikanın iştirakına dair qəti tarixi hesabat təqdim etməklə vəzifələndirmişdir.[50] "İtaətkar Belçika" adlı hesabat (fr. La Belgique Docile/Gewillig België) 2007-ci ildə nəşr olunmuşdur. Hesabat Belçika və digər ölkələrdə böyük marağa səbəb olmuşdur.[50][51] Hesabatın tapıntıları ziddiyyətli idi. Onlar yəhudilərin deportasiyasında Belçika səlahiyyətli şəxslərinin və polislərinin iştirakının nə dərəcədə olduğunu vurğulamışdırlar.[52]

2013-cü ilə qədər İsrail dövləti tərəfindən işğal dövründə yəhudiləri xilas etmək üçün öz həyatlarını riskə atdıqlarına görə 1612 belçikalıya "Dünya xalqları ədalətliləri" fəxri adı verilmişdir.[53]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Saerens, Lieven. The Attitudes of the Belgian Roman Catholic Clergy towards Jews prior to the Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 117. ISBN 965-308-068-7.
  2. ↑ 1 2 3 4 Saerens, Lieven. Antwerp's Attitudes towards the Jews from 1918–1940 and its Implications for the Period of Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 160. ISBN 965-308-068-7.
  3. ↑ Niewyk, Donald; Nicosia, Francis. The Columbia Guide to the Holocaust. Columbia: Columbia University Press. 2000. səh. 31. ISBN 0-231-11200-9.
  4. ↑ Saerens, Lieven. Antwerp's Attitudes towards the Jews from 1918–1940 and its Implications for the Period of Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 175. ISBN 965-308-068-7.
  5. ↑ Saerens, Lieven. Antwerp's Attitudes towards the Jews from 1918–1940 and its Implications for the Period of Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. 182–3. ISBN 965-308-068-7.
  6. ↑ Van Eeckhaut, Fabien. "Léopold III: Roi trop passif sous l'Occupation?". RTBF. 13 September 2013. 7 December 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2016.
  7. ↑ Saerens, Lieven. Antwerp's Attitudes towards the Jews from 1918–1940 and its Implications for the Period of Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. 184–5. ISBN 965-308-068-7.
  8. ↑ Saerens, Lieven. Antwerp's Attitudes towards the Jews from 1918–1940 and its Implications for the Period of Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 187. ISBN 965-308-068-7.
  9. ↑ 1 2 Steinberg, Maxime. The Judenpolitik in Belgium within the West European Context: Comparative Observations // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 200. ISBN 965-308-068-7.
  10. ↑ 1 2 Delplancq, Thierry. "Des paroles et des actes: L'administration bruxelloise et le registre des Juifs, 1940–1941" (PDF). Cegesoma. 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 19 mart 2016.
  11. ↑ Moore, Bob. "The Fragility of Law: Constitutional Patriotism and the Jews of Belgium, 1940–1945 (review)". Holocaust and Genocide Studies. 23 (3). Winter 2010: 485.
  12. ↑ 1 2 Steinberg, Maxime. The Judenpolitik in Belgium within the West European Context: Comparative Observations // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 201. ISBN 965-308-068-7.
  13. ↑ 1 2 Yahil, Leni. The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Studies in Jewish History (Reprint (trans.)). Oxford: Oxford University Press. 1991. səh. 343. ISBN 0-19-504523-8.
  14. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Yahil, Leni. The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Studies in Jewish History (Reprint (trans.)). Oxford: Oxford University Press. 1991. səh. 394. ISBN 0-19-504523-8.
  15. ↑ "Présence juive dans nos régions". Musée Juif de Belgique. 2013-05-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 mart 2016.
  16. ↑ Michman, Dan. Research on the Holocaust: Belgium and General // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 33. ISBN 965-308-068-7.
  17. ↑ 1 2 Maron, Guy. "Des Juifs, Curateurs du Ghetto Juif". Le Soir. 10 November 2004. 3 October 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 September 2013.
  18. ↑ Cesarani, David. Eichmann: His Life and Crimes. London: Vintage. 2005 [2004]. səh. 112. ISBN 978-0-09-944844-0.
  19. ↑ 1 2 Steinberg, Maxime. The Judenpolitik in Belgium within the West European Context: Comparative Observations // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 216. ISBN 965-308-068-7.
  20. ↑ 1 2 3 Saerens, Lieven. Antwerp's Attitudes towards the Jews from 1918–1940 and its Implications for the Period of Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. 192–3. ISBN 965-308-068-7.
  21. ↑ 1 2 Van der Wijngaert, Mark. The Belgian Catholics and the Jews during the Gemrna Occupation, 1940–1944 // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 229. ISBN 965-308-068-7.
  22. ↑ 1 2 3 Saerens, Lieven. "Insa Meinen: the Persecution of the Jews in Belgium through a German Lens". Journal of Belgian History (RBHC-BTNG). XLII (4). 2012: 204–5.
  23. ↑ "Nazis in Belgium Revive Edict Imposing Yellow Badges on Jews". Jewish Telegraphic Agency. Zürich. 3 June 1942. 18 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 mart 2016.
  24. ↑ 1 2 3 Saerens, Lieven. "Insa Meinen: the Persecution of the Jews in Belgium through a German Lens". Journal of Belgian History (RBHC-BTNG). XLII (4). 2012: 207.
  25. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Yahil, Leni. The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Studies in Jewish History (Reprint (trans.)). Oxford: Oxford University Press. 1991. səh. 393. ISBN 0-19-504523-8.
  26. ↑ 1 2 3 4 Yahil, Leni. The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Studies in Jewish History (Reprint (trans.)). Oxford: Oxford University Press. 1991. səh. 435. ISBN 0-19-504523-8.
  27. ↑ Saerens, Lieven. "Insa Meinen: the Persecution of the Jews in Belgium through a German Lens". Journal of Belgian History (RBHC-BTNG). XLII (4). 2012: 210.
  28. ↑ Saerens, Lieven. De Jodenjagers van de Vlaamse SS. Lannoo. 2008. səh. 188. ISBN 90-209-7384-3.
  29. ↑ 1 2 3 4 Yahil, Leni. The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Studies in Jewish History (Reprint (trans.)). Oxford: Oxford University Press. 1991. səh. 436. ISBN 0-19-504523-8.
  30. ↑ Saerens, Lieven. Antwerp's Attitudes towards the Jews from 1918–1940 and its Implications for the Period of Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 194. ISBN 965-308-068-7.
  31. ↑ Waterfield, Bruno. "Nazi hunters call on Belgium's justice minister to be sacked". The Telegraph. 17 May 2011. 6 December 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 mart 2016.
  32. ↑ 1 2 Saerens, Lieven. "Insa Meinen: the Persecution of the Jews in Belgium through a German Lens". Journal of Belgian History (RBHC-BTNG). XLII (4). 2012: 212–4.
  33. ↑ "Strict Anti-Jewish Laws in Belgium Demanded". Jewish Telegraphic Agency. London. 15 June 1941. 4 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 September 2013.
  34. ↑ 1 2 3 4 Saerens, Lieven. "Insa Meinen: the Persecution of the Jews in Belgium through a German Lens". Journal of Belgian History (RBHC-BTNG). XLII (4). 2012: 206.
  35. ↑ 1 2 Gotovich, José. Resistance Movements and the Jewish Question // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 274. ISBN 965-308-068-7.
  36. ↑ 1 2 3 4 5 6 Williams, Althea; Ehrlich, Sarah. "Escaping the train to Auschwitz". BBC News. 19 April 2013. 1 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 April 2013.
  37. ↑ Various. Préface // Partisans Armés Juifs, 38 Témoignages. Brussels: Les Enfants des Partisans Juifs de Belgique. 1991. 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-22.
  38. ↑ Gotovich, José. Resistance Movements and the Jewish Question // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. 281–2. ISBN 965-308-068-7.
  39. ↑ Schreiber, Marion. The Twentieth Train: the True Story of the Ambush of the Death Train to Auschwitz (1st US). New York: Grove Press. 2003. səh. 72. ISBN 978-0-8021-1766-3.
  40. ↑ 1 2 Schreiber, Marion. The Twentieth Train: the True Story of the Ambush of the Death Train to Auschwitz (1st US). New York: Grove Press. 2003. 73–5. ISBN 978-0-8021-1766-3.
  41. ↑ Schreiber, Marion. The Twentieth Train: the True Story of the Ambush of the Death Train to Auschwitz (1st US). New York: Grove Press. 2003. səh. 203. ISBN 978-0-8021-1766-3.
  42. ↑ Schreiber, Marion. The Twentieth Train: the True Story of the Ambush of the Death Train to Auschwitz (1st US). New York: Grove Press. 2003. 220–3. ISBN 978-0-8021-1766-3.
  43. ↑ "La Libre Belgique. 01-08-1942". Belgian War Press. Cegesoma. 2022-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 mart 2016.
  44. ↑ Saerens, Lieven. The Attitudes of the Belgian Roman Catholic Clergy towards Jews prior to the Occupation // Michman, Dan (redaktor). Belgium and the Holocaust: Jews, Belgians, Germans (2nd). Jerusalem: Yad Vashem. 1998. səh. 156. ISBN 965-308-068-7.
  45. ↑ Gotovitch, José; Aron, Paul, redaktorlar Dictionnaire de la Seconde Guerre Mondiale en Belgique. Brussels: André Versaille éd. 2008. 412–3. ISBN 978-2-87495-001-8.
  46. ↑ Yahil, Leni. The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Studies in Jewish History (Reprint (trans.)). Oxford: Oxford University Press. 1991. səh. 344. ISBN 0-19-504523-8.
  47. ↑ 1 2 Rogeau, Olivier; Royen, Marie-Cécile. "Juifs de Belgique" (PDF). Le Vif. Katholieke Universiteit Leuven. 28 January 2011. 2 October 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2016.
  48. ↑ "Projet de Loi tendant à réprimer la négation, la minimisation, la justification ou l'approbation du génocide commis par le régime national-socialiste allemand pendant la seconde guerre mondiale". lachambre.be. 2013-10-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2016.
  49. ↑ "Racial discrimination". Centre for Equal Opportunities and Opposition to Racism. 2011-09-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2016.
  50. ↑ 1 2 Saerens, Lieven. "Insa Meinen: the Persecution of the Jews in Belgium through a German Lens". Journal of Belgian History (RBHC-BTNG). XLII (4). 2012: 201–2.
  51. ↑ "Extent of Belgian collaboration with Nazis revealed". Daily Mail. 14 February 2007. 5 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2016.
  52. ↑ Baes, Ruben. ""La Belgique docile". Les Autorités Belges et la Persécution des Juifs". Cegesoma. 2013-10-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2016.
  53. ↑ "The "Righteous Among the Nations" ceremony in the presence of President Shimon Peres, Prince Philippe and Minister Didier Reynders". Embassy of Belgium in Ireland. 5 March 2013. 29 October 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2016.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Belçikada holokost ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • Belçika Avropa Holokost Tədqiqat İnfrastrukturunda (AHTİ)
  • Belçika ABŞ Holokost Memorial Muzeyində (AHMM)