Cinsəllik

İnsanın seksuallığı və ya insanın cinsəlliyi — insanın cinsi həvəsinin təzahürü və ödənilməsi ilə bağlı olan bioloji, psixofizioloji, psixi və emosional reaksiyaların, təcrübə və hərəkətlərin məcmusu^[1].

Seksuallıq insan orqanizminin tənəffüs, həzm və s. kimi anadangəlmə ehtiyacı və funksiyasıdır. İnsan fizioloji olaraq müəyyən seksual potensialla doğulur, sonra fərdi həyat təcrübəsi çərçivəsində seksuallıq formalaşır. Ümumiyyətlə, insanın seksuallığı bioloji, psixi və sosial-mədəni amillərin inteqrasiya olunmuş qarşılıqlı təsiri ilə müəyyən edilir^[2][3] .

İnsan seksuallığının çoxsaylı formaları var. İnsan seksuallığı geniş spektrli davranış və prosesləri, cinsiyyətin fizioloji, psixoloji, sosial, mədəni, siyasi, mənəvi və ya dini aspektlərini, habelə insanın cinsi davranışını əhatə edir. Seksuallıq insan davranışının digər aspektləri kimi, həm bioloji, həm də sosial xarakter daşıyır: cinsiyyətin bəzi xüsusiyyətləri genetik, digərləri isə sosiallaşma prosesində formalaşır. Bu baxımdan insan seksuallığının bir neçə komponenti fərqləndirilir:

• bioloji cins — cinsi xromosomlar, cinsi hormonlar, cinsiyyət hüceyrələri, xarici və daxili cinsiyyət orqanları, ikinci dərəcəli cinsi əlamətlər kimi əlamətlər toplusu;
• gender kimliyi — bioloji cinslə mütləq üst-üstə düşməyən müəyyən cinsə mənsubiyyət hissi;
• gender rolu — cəmiyyətdə bu və ya digər "adətən kişi" və ya "adətən qadın" davranışını təyin edən, müəyyən cəmiyyətin mədəni normalarına uyğun gələn davranış;
• seksual oriyentasiya — əks cinsdən (heteroseksual oriyentasiya), eyni cinsdən (homoseksual oriyentasiya) və ya hər iki cinsdən (biseksual oriyentasiya) insanlara emosional, romantik və həssas cazibə və ya ümumiyyətlə hər hansı cazibənin olmaması (aseksual oriyentasiya);
• cinsi kimlik — özünü bu və ya digər cinsi oriyentasiyaya malik olan insanlarla eyniləşdirməsi, özünü müəyyən oriyentasiyalı şəxs kimi dərk etməsi^[4] .

Fəlsəfə, xüsusilə etika və əxlaq elmi ilə yanaşı ilahiyyatın da predmetinə bu mövzu daxildir. Demək olar ki, hər bir tarixi dövr və mədəniyyətdə incəsənət, o cümlədən ədəbi və təsviri incəsənət, eləcə də populyar mədəniyyətcinsiyyətə ictimai baxışlara mühüm töhfələr vermişdir. Əksər cəmiyyətlərdə cinsi davranışa müəyyən məhdudiyyətlər qoyan qanunlar var. Seksuallıq mədəniyyətdən mədəniyyətə, bölgədən bölgəyə dəyişir və bəşər tarixi boyunca davamlı olaraq dəyişməkdədir.

İnsan seksuallığının müxtəlif formaları üçün geniş çeşiddə ədəbiyyat, təhsil saytları, yerli təhsil və sosial dəstək təşkilatları mövcuddur^[5][6] .

Seksuallıq insanın sosial fəaliyyətinin hərəkətverici qüvvəsidir, çünki o, təkcə seksual məmnuniyyətə deyil, həm də “xoşbəxtlik” adlanan sosial-psixoloji vəziyyətə nail olmaq və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədi daşıyır. Genderlə əlaqəli təcrübələr, hətta dar mənada cinsi əlaqə ilə açıq şəkildə əlaqəli olmayan vəziyyətlərdə belə, bu və ya digər davranış variantının seçimini müəyyənləşdirir.

Seksuallıq insanın ətrafdakı reallığı dərk etməsində mühüm hərəkətverici amillərdən biridir. Ziqmund Freyd yazırdı ki, “uşaqlarda biliyə olan həvəs, hətta onlar tərəfindən oyandırılan seksual problemlərdə təəccüblü şəkildə erkən və gözlənilmədən intensiv şəkildə dayanır”^[7].

Seksuallıq insanları bir yerdə yaşamağa və işləməyə sövq edən amil, insanları bir araya gətirən, birləşdirən hərəkətverici qüvvə, ailə həyatının əsas tərkib hissələrindən biridir. Seksuallıq maddi mühitdə davranışın xarici təzahürünü dəyişdirmək üçün öz daxili libidosunu ifadə etməyə yönəlmiş ayrılmaz istəkdir.

Seksual reaksiyaların əmələ gəlməsini və həyata keçirilməsini təyin edən fizioloji mexanizmlər insanlara bioloji növ kimi xasdır, onların formalaşması genetik olaraq müəyyən edilir. Eyni zamanda, insan təkcə bioloji deyil, həm də sosial təbiətə malik olduğundan, seksuallığın formalaşması onun mövcudluğu şərtləri ilə əlaqəli olur: sosial mühit, yaşayış şəraiti və s.Seksuallığın formalaşmasına, məsələn, düzgün qidalanma kimi amillər də təsir göstərir.

Əvvəllər belə hesab olunurdu ki, uşaqlar müəyyən yaşa qədər seksuallıqdan tamamilə məhrumdurlar. Uşaq seksuallığı haqqında ciddi danışan ilk tədqiqatçılardan biri Z.Freyd olmuşdur. Onun psixoseksual inkişaf konsepsiyası və ya Edip kompleksi kimi bir çox fikirləri indi köhnəlmiş hesab edilsə də, uşaqlıq seksuallığının mövcudluğunun tanınması psixologiya və seksologiya sahəsində bir irəliləyiş olmuşdur. Alfred Kinsi də məşhur "Kinsi Hesabatları"nda uşaq seksuallığından bəhs etmişir. Uşaqlar öz bədənlərinə, o cümlədən cinsiyyət orqanlarına təbii maraq göstərir, kişilər və qadınlar arasında anatomik fərqləri görür və tez-tez cinsiyyət orqanları ilə oynayırlar. Bu, adətən böyüklər tərəfindən masturbasiya kimi qəbul edilir, baxmayaraq ki, bu, həmişə belə deyil. Bir çox uşaq adətən dostları və ya bacıları ilə birlikdə “seks oyununda” iştirak edir. "Seks oyunu" bir-birinin cinsi orqanlarının ifşa edilməsini və araşdırılmasını nəzərdə tutur. İbtidai məktəb yaşında “seksual oyunlara” maraq bir qədər azalır, baxmayaraq ki, uşaqlar həmyaşıdları üçün romantik hisslər yaşaya bilərlər. Keçid dövründə artan cinsi marağın yeni dalğası müşahidə olunur^[8].

Yetkinlik dövrünün başlanğıcı ilə, insana xas olan cinsi ehtiyaclar özünü göstərməyə başlayanda, insanın şəxsiyyəti artıq böyük ölçüdə formalaşdığından, cinsiyyətin inkişafına bu dövrdə artıq mövcud olan şəxsiyyət xüsusiyyətləri təsir edir. Məsələn, əxlaq normalarının, aqressivliyin və digər müsbət və mənfi sosial əlamətlərin mənimsənilmə dərəcəsi. Yetkinlik dövründə aqressiv və digər antisosial xarakter əlamətlərinin üstünlük təşkil etməsi deviant və hətta dağıdıcı seksual ehtiyacların formalaşmasına səbəb ola bilər. Seksuallığın formalaşmasına intellektual inkişaf səviyyəsi də təsir göstərir, çünki insan seksuallığının inkişafının ən yüksək forması - insanı digər heyvanlardan fərqləndirən erotik sevgi, ilk növbədə intellektə əsaslanır.

Seksuallığın formalaşması prosesində əsas şey şəxsiyyətin reallığa müstəqil şəkildə yiyələnməsinin izləri və digər formaları olsa da, ona həm də cəmiyyətdə fəaliyyət göstərən seksuallığın formalaşması üçün məqsədyönlü proqramlar təsir edir ki, bu da həm bütün “qeyri-normativliyi” sıxışdıra bilir. Burada əzərə almaq lazımdır ki, cinsi reaksiyaların yatırılması çox vaxt cinsi gərginliyin digər emosional formalara, o cümlədən aqressiya ilə əlaqəli formalara keçməsinə gətirib çıxarır.

Seksuallıq həm gənclikdə, həm də qocalıqda fiziki və psixi sağlamlığın ayrılmaz əlamətidir. Qeyd olunur ki, qocalıqda cinsi ehtiyacların qorunub saxlanması intellekt səviyyəsi yüksək olan, həyat keyfiyyəti yuxarı olan və gənc yaşda daha çox cinsi aktivlik nümayiş etdirən insanlar üçün xarakterikdir.

Seksuallığın sosial təbiətinə görə, cinsi hisslərin məqbul təzahürlərinin təbiətinə görə fərqlənən bir neçə mədəni tip ayırd etmək olar^[9]:

• Apollon tipi, antik cəmiyyət və müasir dövrdə - Yaponiya və bəzi Sakit okean adalarının yerli sakinləri üçün xarakterikdir. Bu mədəni tipdə seksuallıq insanın digər ehtiyacları (yemək, yuxu və s.) ilə bərabər əsasda nəzərə alınır, cinsi əlaqə ilə bağlı inkişaf etmiş tabular və məhdudiyyətlər sistemi yoxdur. Bu mədəniyyətin ayrı-ayrı komponentlərini müasir naturizm hərəkatlarında, eləcə də bəzi dini təriqətlərdə (adəmilər) izləmək olar.
• Liberal tip, seksuallığın müxtəlif təzahürlərinə qarşı dözümlülük, cinsi davranışın müəyyən normativ formalarına məcbur edilməməsi ilə xarakterizə olunur. Eyni zamanda, mədəniyyətin bu növü seksuallığa ciddi şəkildə insan həyatının təbii, bioloji komponenti kimi baxmır, ondakı seksuallıq sosial münasibətlərin vacib komponentlərindən biridir.
• Patriarxal ənənələrin nəzərə çarpan təsiri ilə həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə proletar və kəndli mühitində formalaşan “yoxsulluq mədəniyyətləri” Bu mədəniyyət ayrı-ayrı subyektləri seksuallıq problemləri haqqında məlumatlılığının aşağı səviyyədə olması, mütəşəkkil cinsi tərbiyə sisteminin, o cümlədən ailədə olmaması, kişilərin dominant rolu, cinsi və ailə həyatında zorakılıq ilə xarakterizə olunur.
• "İkili" əxlaq standartlarının üstünlük təşkil etməsi ilə xarakterizə olunan, seksuallığın açıq təzahürlərini pisləyən, lakin cinsi azadlığın müəyyən təzahürlərinə, o cümlədən xəyanət (bir və ya hər iki tərəfdaş üçün) "qapalı qapılar arxasında" icazə verən sevgi mədəniyyətləri .
• Cinsi əlaqə nəticəsində həzz əldə etmək məqsədini mütləqləşdirən və bunun üçün seksual fəaliyyətin bütün formalarına, o cümlədən homoseksual münasibətlərə, cinsi fəaliyyətin qrup formalarına, cinsi deviasiyalarına və s. daxil olan Orgiastika mədəniyyətinin elementləri Qədim Roma, xristianlığın ilk əsrlərinin kommunist təriqətləri^[10], Yeni dövrün saray, aristokratik və bohem mühiti, libertin hərəkatı, hippi kommunaları üçün xarakterik olmuşdur və indi də bəzi şəhər subkulturalarında rast gəlinir.
• Cinsi davranışın dini və fəlsəfi qaydaların həyata keçirilməsi forması olduğunu hesab edən mistik mədəniyyətlər (doastik cinsi təcrübələr, tantrik seks).
• Cinsi əlaqənin demək olar ki, tamamilə basdırılmasına çalışan repressiv mədəniyyətlər, nikahdankənar və nikahdan əvvəlki münasibətlərə son dərəcə sərt qadağalar qoyan, cinsi təhsil sisteminin olmaması və nikahda cinsi əlaqənin rolunun yalnız nəsil artırma ilə məhdudlaşdırılması ilə ifadə olunur. Göstərilir ki, bu cür mədəniyyətlər seksuallıqla əlaqəli şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin, o cümlədən romantik sevginin inkişafının qarşısını alır.
• Puritan mədəniyyəti, dini (əsasən protestant) xristian münasibətinin dünyəvi ləzzətlərdən, o cümlədən cinsi zövqlərdən imtina edilməsinə yönələn ifrat ifadəsidir. Puritan mədəniyyəti ədəbiyyat və incəsənətin bütün mövzularına, hətta təbabətə, ən azı dolayı yolla cinsi əlaqəyə aid olan senzura qadağaları, cinsi əlaqənin təhlükələri haqqında yanlış fikirlərin yayılması ilə xarakterizə olunur (məsələn, erektil disfunksiya, korluğa, ovucların tüklü olmasına səbəb olur). Puritan mədəniyyəti 17-ci əsrdə İngiltərədə meydana çıxmışdır. Onun çiçəklənməsi 19-cu əsrdə kraliça Viktoriyanın hakimiyyəti ilə əlaqələndirilir (“ Viktorianlıq”), sonralar Avropa və ABŞ- a yayılmışdır. Puritan mədəniyyətinin Qərb sivilizasiyasındakı mövqeyi XX əsrdə cinsi inqilablar nəticəsində xeyli zəiflədi, lakin bəzi ölkələrdə onun təsiri kifayət qədər yüksək olaraq qalır.

Polyak psixiatr Zbiqnev Lev-Staroviç dünya mədəniyyətlərində mövcud olan seksuallıq və romantik sevgi arasında qarşılıqlı əlaqənin beş əsas modelini müəyyən edir:

• Platonik model. Bu modeldə sevgi deseksuallaşdırılıb, ideal sevginin yalnız hissi, bədən təzahürləri ilə xarakterizə olunmadığına inanılır. Bu model xristianlıqda və buddizmin bəzi sahələrində mövcuddur.
• Hissi model. Bu modeldə sevgi və cinsi istək müəyyən edilir, seks sevginin əsas təzahürüdür (daosizm, tantrizm, Qərb sivilizasiyasının bəzi müasir mədəniyyətləri).
• İnteqral və ya psixofiziki model sevgi və seks ayrılmaz bir vəhdət kimi nəzərdən keçirilir: biri digəri olmadan mövcud ola bilməz. Bu anlayış həm ibtidai, həm də yüksək inkişaf etmiş mədəniyyətlər, o cümlədən xristianlığın və islamın bəzi müasir qolları üçün xarakterik ola bilər.
• Sevgi və seksuallıq arasındakı ziddiyyət modeli. Seks və məhəbbət partnyorlar arasında münasibətlərin müstəqil formaları hesab olunur: həm sekssiz sevgi, həm də sevgisiz seks ola bilər. Bu anlayış Qərb sivilizasiyasının orgiastik mədəniyyətləri və şəhər subkulturaları üçün xarakterikdir.
• Sevgisiz seks modeli. Bu modeldə tərəfdaşları birləşdirən yeganə amil seksdir, romantik təzahürlər arzuolunmaz hesab olunur və sıxışdırılır.

İnsanın seksual davranışı fərdlər arasında onların cinsi ehtiyacları ilə motivasiya olunan müxtəlif qarşılıqlı əlaqə formalarını əhatə edir^[11][12]. Bir insanın seksual davranışı onun seksual oriyentasiyasına uyğun gəlməyə bilər.

İnsan seksual davranışı üç funksiyanı yerinə yetirir: reproduktiv, hedonik (həzz almağa yönəlmiş) və kommunikativ ^[12] .

Bir insanın seksual davranışı onun mənasından və hansı xüsusi ehtiyacların ödənilməsindən asılı olaraq köklü şəkildə dəyişir. İ.Konson məqsəd və yaşından asılı olaraq insanın cinsi davranışının bir neçə əsas formasını müəyyən etmişdir^[12][13] :

• Seksual davranışın əsas məqsədi cinsi gərginliyi aradan qaldırmaqdır.
• Vəziyyətin erotizminə böyük əhəmiyyət verilməklə, həssas həzz aparıcı yer tutur.
• Qeyri-seksual faydalara nail olmaq üçün vasitədir (məsələn, razılaşdırılmış evlilik)
• Evlilik ritualını saxlamaq üçün bir vasitədir.
• Kommunikativ seksuallıq, cinsi davranışın təklikdən qaçma formasıdır.
• Cinsi maraqları təmin edir.
• Seksual özünütəsdiqləmə vasitəsidir.

Psixoloqlar qeyd edirlər ki, insanlarda cansız cisimlərə də sevgi var. Məsələn, İsveç vətəndaşı Eija-Rita Eklof Berlin divarına aşiq olmuş və nikahda özünü ona bağlamışdır. Toy mərasimindən sonra o, Eklof-Berliner-Mauer soyadını götürmüşdür. Yaxud amerikalı Erika Eyfel (qızlıq soyadı Labri) 2007-ci ildə Eyfel qülləsi ilə evlənmişdir^[14] .

Bu cür psixoloji mexanizmin patoloji yığılma ilə izah edən bir fikir var .

• Sevgi
• Cinsi həvəs
• Cinsi cazibə
• İnsanın seksual fəaliyyəti
• Seksologiya

• Секс и культура. Беседа социолога Сергея Голода с писателем Алексеем Самойловым // Аврора. — 1990. — № 4. — С. 92—114.
• Басс Д. Почему мужчины делают это. Корни сексуального обмана, домогательств и насилия = David M. Buss. When Men Behave Badly: The Hidden Roots of Sexual Deception, Harassment, and Assault. — М.: Альпина нон-фикшн, 2022. — 372 с. — ISBN 978-5-00139-756-4.
• Бовуар С. Второй пол. — М.: Прогресс; СПб.: Алетейя, 1997. — 831 с.
• Дерягин Г. Б. Криминальная сексология. Курс лекций для юридических факультетов. — М., 2008. — 552 с. — ISBN 978-5-93004-274-0.
• Рикёр П. Сексуальность: чудо, заблуждение, загадка // Рикёр П. История и истина. — СПб.: «Алетейя», 2002. — C. 221—233.
• Роуч М. Секс для науки. Наука для секса / Пер.: Галина Шульга. — 6 изд. — М. : Альпина нон-фикшн, 2020; 2019. — 354 с. — (Alpina Popular Science). — 5000 экз. — ISBN 978-5-91671-922-2. — ISBN 978-5-91671-895-9. — ISBN 978-5-91671-519-4. — ISBN 978-5-91671-678-8.
• Рэнд А. Голос разума. Философия объективизма. Эссе. — М.: Альпина Паблишер, 2021. — ISBN 978-5-9614-7286-8.
• Фатыхов C. Г. Мировая история женщины. — 2-е изд., испр. и доп. — Екатеринбург: Банк культурной информации, 2008. — 943 с. ISBN 978-5-7851-0653-6
• Эллард К. Среда обитания: Как архитектура влияет на наше поведение и самочувствие = Colin Ellard “Places of the Heart: The Psychogeography of Everyday Life”. — М.: Альпина Паблишер, 2016. — 282 p. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9614-5390-4.

Vikianbarda İnsan seksuallığı ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Francoeur, Robert T. (ed.), The International Encyclopedia of Sexuality
• Haeberle, Erwin J., Human Sexuality: An Encyclopedia. Edited by Erwin J. Haeberle. Original editors: Vern L. Bullough and Bonnie Bullough
• Janssen, D. F., Growing Up Sexually. Volume I. World Reference Atlas
• Теория невероятности. Формула сексуальности
• History of Surveys of Sexual Behavior из Encyclopedia of Behavioral Statistics
• Сексуальность по Фрейду