Dop sülaləsi

Azərbaycan sülalələri

Şah sülalələri
Knyaz sülalələri
Xan sülalələri

Dop sülaləsi, Dəfnə sülaləsi və ya Dopyanlar (erm. Դոփյաններ, Դաւփեանք) – XII – XVI əsrlərdə Xaçında hakimiyyətdə olmuş knyaz sülaləsi. Dop sülaləsinin nümayəndələri Yuxarı Xaçın və Zod ərazisinin hakimləri olmuşlar.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xudavəng monastır kompleksinin əsas kilsə binası Dop sülaləsinin ibadət kilsəsi olmuşdur.1214-cü ildə Aterk hakimi Vaxtanq Taqavoraznın xanımı Arzuxatunun sifarişi ilə daha bir kilsə binası əlavə olunmuşdu.

Dop sülaləsi adını Yuxarı Xaçın knyazı I Həsənin xanımı Dop xatunun (Դաւփ – Dop Dəfnə adının erməni dilinə uyğunlaşdırılmış formasıdır.) adından almışdır.[1] Dop özü isə Sarkis Zaxari-Dolqaruki[1] və Saakanduxt Artsruninin qızı olmuşdur. Əri I Həsənin ölümündən sonra Dop xatun Yuxarı Xaçının (Zar) hakimi olmuşdur.[1] Bu tarixdən sonra Yuxarı Xaçının hakim sülaləsi Dop sülaləsi (Dopyanlar) adlanmışdır[1] ki, bu dünya tarixində qadın adı ilə adlandırılmış çox az sülalələrdən biridir.

Dop sülaləsindən olan Zod məliklərinin malikanəsinin yerləşdiyi Göyçə mahalının Böyük Məzrə kəndində 881-ci ildə alban[2] knyazı Qriqor Nerenin məzarı üzərində ucaldılmış stella[2]

Dop sülaləsi çiçəklənmə dövrünü XIII əsrdə — Qafqazda monqol hökmranlığı dövründə yaşamışdır. I Həsən və Dop xatunun oğlu I Qriqor Dop və Saak Sevadanın oğlu birlikdə monqol sərkərdəsi Baycu noyonun Mesopotamiya yürüşündə (1242–1243) iştirak etmişdi.

Sülalənin ən məşhur knyazları II Həsən, II Qriqor və III Həsən hesab olunur. Mənbələrdə "Kiçik Sünikin – Xandaberd və Akanın, yüksək Qeqam dağlarının, Zoddan Şoxaqa qədər ərazilərin hakimi"[3] adlandırılan II Qrioq Dopun ölümündən sonra Dop sülaləsinin siyasi təsir gücü zəifləyir.

Knyaz III Həsən 1386-cı ildə oğlanları ilə birgə Azərbaycana yürüş edən Əmir Teymura qarşı döyüşdə öldürülmüşdü.[4] Lakin Teymurilər Dop sülaləsinin knyazlıq hüququnu saxlamışdı.[5]

1430-cu illərdə Dop sülaləsinin nümayəndələri Azərbaycanda hakimiyyətə gəlmiş Qaraqoyunlu xanədanı tərəfindən əsir alınmışdı. III Həsənin nəvəsi knyaz Aytin Qaraqoyunlu hakimlərinə böyük məbləğdə bac ödəyərək öz ərazilərinin bir hissəsində hakimlik hüququnu qaytarmışdı.

XV əsrin ortalarında Qafqazın çəkişmələr meydanına çevrildiyi dövrdə Yuxarı Xaçın ərazisi də üç məlikliyə parçalandı. Dop sülaləsi Ulubəyoğulları, Aytinoğulları və Doğanoğulları məlik sülalələrinin simasında varlığını davam etdirmişdir. Ulubəyoğulları sülaləsi sonradan Qeqarqunik hakimləri olan, daha sonra isə Vərəndə məliyi hüququnu əldə edən Məlik-Şahnəzərov nəslinə başlanğıc vermişdir.

Dop sülaləsindən olan knyazlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

II Qriqorun ölümündən sonra Dop sülaləsinin hakimiyyəti zəifləyir və sülalə Xaçın knyazları olan Həsən-Cəlalyan sülaləsinin təsiri altına düşür.

XV əsrin sonunda Dop sülaləsi Ulubəyoğulları, Aytinoğulları və Doğanoğulları nəsillərinə parçalandı. Ulubəyoğulları sülaləsindən Qeqarqunik və Vərəndə hakimləri olan Məlik-Şahnəzərov nəsli başlanğıc almışdı.

Digər nümayəndələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sotk məlikləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Arakel Təbrizli - «Tarix», VIII
Tiflisdən çıxan şah, Geqam havarına gəldi və şah ordusu burada düşərgə saldı, Şah Abbas özü isə Məzrə kəndində, yerli sakin erməni məlik Şahnəzərin evində qaldı. Hakim sülalədən olan və xristian inamı daşıyan məlik Şahnəzər şahı qonaqpərvərlik və mehribanlıqla qarşıladı; o başqa cür idi, şaha daha yaxşın idi və şahın hörmətini qazanmışdı. Buna görə də, sevinən şah, ona nəcib və şərəfli geyim xələt verdi, onu həmin havarın məliyi kimi təsdiq etdi. Və etibarlı bir fərman yazdı, möhürünü basdı və ona verdi ki, həmin ərazilər dəyişilməz olaraq ona və nəsilbənəsil ondan sonra gələn varislərinə məxsus olsun.

Sotk məliklərinin malikanəsi Böyük Məzrə kəndində yerləşirdi.

Ulubəyin adı ilə nəslin ondan sonrakı nümayəndələri Ulubəyoğulları (erməni dilinə uyğunlaşdırılmış Ulubəyants) soyadını daşıyırdılar.

  • Mirzəcan – 1502-ci ildən[7]
  • Məlikbəy – 1580-ci ilə kimi[7]
  • Şahnəzər
  • Övri – 1621-ci ildə vəfat edib.[7]
  • Kamal
  • Astvaçapov – 1650-ci ilə kimi[7]
  • Məlikbəy – 1670-ci ilə kimi[7]
  • Şahnəzər – XVII əsrin sonları[7]

Vərəndə məlikləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vərəndə məliklərinin malikanəsi Xocalı rayonunun Çanaqçı kəndində yerləşir.

  • Mirzə bəy – XVI əsrin sonları, Sotk hakimi Şahnəzərin qardaşıdır.
  • I Məlik Baqi
  • I Şahnəzər
  • II Məlik Baqi
  • Məlik Hüseyin – 1736-cı ildə vəfat edib.[8]
  • Hovsep
  • II Məlik Şahnəzər

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Levon Chorbajian, Patrick Donabédian, Claude Mutafian. Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh. Arxivləşdirilib 2023-07-07 at the Wayback Machine — Zed Books, 1994. — С. 66:

    As the head of the principality of Tsar, we find at the end of the twelfth century another Prince Hasan, married to another daughter of Sarkis Zakarian, Dop. Probably due to the death of her husband, Dop took over leadership of the domain which grew by virtue of his unification whith Haterk. The fact that she was the sister of Generalissimo (Amir Sipahsalar) Zakare and of the regent (atabek) of Georiga, Ivan, may explain such a transfer. What is remarkable is that her descendants took her name, a woman's name, and called themselves Dopian. At the beginning of the thirteenth century the Dopians controlled all of the north and west of Khachen
  2. ↑ 1 2 Documenti di Architettura Armena:Khatchkar (English) (Facolta di architettura del Politecnico di Milano. Accademia delle Scienze dell' Armenia S.S.R). 1969: Éditions ARES. Milano. 20.
  3. ↑ Свод армянских надписей, т. 4, с. 315, 355:

    …Գրիգոր իշխան Հայոց՝ տէր եւ պարոն Փոքր Սիւնեաց՝ Հանդաբերդոյ եւ Ականւոյ եւ բարձր լերանց ծովակին Գեղամայ, Սոթից մինչեւ ի Շաղուագայ եւ գաւառք մեր յանուանէ այս է՝ Սոթ Գլուխ եւ Բերդաձոր եւ ճոխանց, Հասկաբակս, Ատրենիս, Կաղեր, Ուռիաձոր եւ Խորուագետ, Դւանոց եւ այլ իւրեանց միջոց մսզրովն ի մեր նախնեաց մնացեալ հայրենիքէ, իւրեանց չորս սահմանովն…
  4. ↑ Levon Chorbajian, Patrick Donabédian, Claude Mutafian. The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh. Arxivləşdirilib 2014-06-22 at the Wayback Machine — Zed Books, 1994. — С. 69.:

    Tsar is also mentioned on the sad occasion of the first invasion by Tamerlane in 1386; its fortress were taken and the family of Hasan Dopian was put to the sword.
  5. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People From Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century Arxivləşdirilib 2014-01-12 at the Wayback Machine. — Palgrave Macmillan, 2004. — Т. I. — С. 270:

    The Timurids preserved the Orbelians in Siunik, the Dopians in Tsar, the Proshians in Vayots Dzor and Shahapunik.
  6. ↑ Б. Улубабян. История Арцаха от начала до наших дней. — Ер., 1994. — С. 121
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Б. Улубабян. История Арцаха от начала до наших дней. — Ер., 1994. — С. 131–132
  8. ↑ Б. Улубабян. История Арцаха от начала до наших дней. — Ер., 1994. — С. 150–151

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]
П: "Qafqaz Albaniyası" portalı

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]