Şahsevən eli

Şahsevən eli — Azərbaycan türklərinin etnoqrafik qruplarından biri.^[1]

Şahsevən adı I Şah Ismayıl Səfəvinin hakimiyyəti dönəmində yaranmışdı. Bu ad səfəviyyə təriqətinin müridləri arasında siyasi məfhum kimi işlənirdi. I Şah Abbas qızılbaşların rolunu məhdudlaşdırmaq və onların nüfuzunu qırmaq məqsədilə Şahsevən adlı özəl qoşun növü yaratdı. Onlar indiki Şahsevən elinin babaları deyildi. Şahsevən qvardiyası ilə Şahsevən elinin fərqi çoxdur.

Göründüyü kimi şahsevənlər xüsusi qəbilə və tayfa birliyi olmayıb, ayrı-ayrı qəbilə və tayfa birliklərinə daxil olan icma qəbilə qruplarının, qəbilə və oymaqlardan ayrılaraq birləşməsi nəticəsində əmələ gəlmişdi. Ona görə də şahsevənlər qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaqda böyük rol oynadı. Vilayətlərdə hökmranlıq edən qızılbaş tayfa başçılarının nüfuzu sarsıldı.

Tarixi tədqiqatlar və eləcə də mənbələr təsdiq edir ki, şahsevənlər, əsasən, Azərbaycanla bağlı olmuşdur. Azərbaycanda şahsevənlərlə əlaqədar yaranan yer adlarının geniş yayılması da bu iddianın təsdiqi kimi səslənir. Şahsevən eli türk tayfalarının birləşməsi nəticəsində yaranmış qurumdur. Elin yaranmasında oğuz kökənli qızılbaş tayfalarından avşar və bəydililərin böyük rolu var.

Səfəvilər dövlətinin yaranması və siyasi cəhətdən möhkəmləndirməsində böyük rola malik olan qızılbaşlar müəyyən mərhələdən sonra, tədricən dövlətin mərkəzləşməsi qarşısında maneəyə çevrildi. I Şah Abbas hakimiyyətinin ilk dövründə dövləti möhkəmləndirmək üçün bir sıra islahatlar keçirdi.^[2] Bu islahatlarda əsas məqsəd mərkəzdən qaçma meyllərinə son qoymaq, dövlətdə mərkəzləşdirməni təmin etmək idi. Şahsevən tayfası və onların Azərbaycanın siyasi həyatındakı mövqeyindən bəhs edən H.Ə. Dəlili yazır ki, "Nəhayət, Səfəvi hökmdarı müxtəlif vilayətlərdə ayrı-ayrı tayfalar tərkibində şah tərəfdarlaını öz ətrafında birləşdirmək və onlardan yeni bir tayfa yaratmaq qərarına gəldi. I Şah Abbas öz planını həyata keçirmək məqsədilə bütün ölkədə "şahın mübarək başını sevənlər şah ətrafında toplaşsınlar" şüarını irəli sürdü." Şahın planı istənilən nəticəni Verdi. Şahsevən tayfalarına daxil olmaq istəyi genişləndi və Dəlilinin yazdığı kimi, "az bir müddət içərisində onun sayı 100000-dən çox ailəyə çatdı".

Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil və Muğan vilayətlərində otuziki, Meşkin vilayətində qırx, Qaradağda onsəkkiz oymaq Şahsevən elinə bağlıdır.

Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında şahsevənlər haqqında bilgi var. Orda yazılır: Şahsevənlər. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu. I Şah Abbas (1587–1629) Azərbaycanın güclü tayfa başçılarının mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq cəhdlərinin qarşısını almaq və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək məqsədilə bəzi tayfaları (avşar, qacar və başqaları) öz tərəfinə çəkərək şahsevən adlı xüsusi şah qvardiyası yaratdı. Səfəvilərin əsas hərbi qüvvəsinə çevrilən şahsevənlər sonralar Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır. Onlarla tirə, tayfa və qoldan (dursunxocalılar, məstalıbəylilər, zərgərlilər, quzatlılar, inanlılar, rzabəylilər, poladlılar, talışmikayıllılar, novruzbəylilər və başqaları) ibarətdilər.^[3]

Başqa mənbələrdə də şahsevənlər haqqında bilgilər var. Yeri gəldikcə həmin bilgilərdən istifadə edəciyik. Qaynaqlarda yazılır: "Шахсевены, шахсевенская конница. Тюркское племя, организованное шахом Аббасом I Великим (1587–1628) из числа семи главных так называемых кызылбашских племён, поселённых Тимуром в XIV в. в Азербайджане. Делится на ардебильские и мешкинские племена; кочуют мешкинские племена, большинство же ардебильских племён осело на землю. Общее количество и тех и других до 76500 душ. Кочуют от Ардебильского района и от северных склонов горы Савалан (летом) на Муган, где проводят зиму".^[4][5]

Bir məlumata görə, Yünsür paşa Şahqulu paşa oğlu adlı bir el başçısı Anadoludan, Osmanlı dövlətindən eldöndülük edərək Qızılbaşlar məmləkətinə sığınmışdı. Özü ilə oğul-övladlarını, qohum-əqrabalarını da gətirmişdi. Onları Muğan düzündə yerləşdirmişdilər. Yünsür paşanın Allahqulu paşa adlı qardaşı, Sarıxan bəy, Bidalı bəy, Qoca bəy adlı nəvələri ilə məiyyəti Qurd bəyin də Polad bəy, Dəmir bəy, Quzat bəy adlı xidmətçiləri vardı.

• Sarıxan bəydən Bədr xan və sarıxanbəylilər törəmişlər.
• Bidali bəydən məstalıbəyli, qaraqasımlı, alıbabalı, novruzalıbəyli oymaqları yaranmışdır.
• Qoca bəydən Qocabəylilər əmələ gəlmişdir.
• Qurd bəydən isə göstərilən kimi poladlı, dəmirçili, quzatlı tayfaları meydana çıxıb.^[6]

Bir versiyaya görə, Yünsür paşanın Qoca bəy, Bəndalı bəy, Polad bəy, Dəmir bəy, Sarıxan bəy, Novruzəli bəy adlı oğulları vardı. Novruzəlibəyli tayfasından olan 2008-ci ildə 98 yaşlı Hüseynxan bəy Nəcəfqulu xan oğluna görə, Qoca bəy, Novruzalı bəy, Sarıxan bəy, Dəmir bəy, Bəndalı bəy, Polad bəy qardaşdırlar.

• Qoca bəyin törəməsi muradlı, udulu, xəlifəlidir.
• Bəndalı bəyin uruğu alıbabalılar, bəybağlılar, xələflilərdir.
• Polad bəydən şıxlı, abıbəyli, quzatlı, yurdçu, dursunxocalı, təklə, yekəli qolları yaranıb.
• Dəmir bəyin törəməsi dəmirçili, inanlı, hacıxocalı, ərəblidir.
• Sarıxanbəyin comalağı sarıxanbəylilər, əcirli, milli-xəlifəli, balabəyli, bəydili, homunlu, zərgər oymaqlarıdır.
• Novruzəli bəyin nəvələri isə novruzəlibəylilər, geyikli və pireyvatlılardılar.

Sonrakı dönəmdə isə Şahsevən elinə qalış, sarvanlar, cilovdarlı, talışmikayıllı, qəhrəmanbəyli, muğanlı-heydər, rzabəyli, cahanxanımlı, bəybağlı və gamışçı oymaqları qoşulublar. Başqa bir versiyaya görə, inanlı oymağının qolları: pireyvatlı, kəlaş, korabbaslı, geyikli, yurtçu, dursunxocalıdır.

Bəydili oymağının qolları isə əcirli, hacıxocalı, yeddioymaq, ərəbli, çaxırlı, qubadlıdır.

Biz XVIII yüzil mənbələrini araşdırarkən Korabbaslı oymağının Yaycı elindən törəndiyinə dair bilgi tapdıq.^[7] Bu kimi qaynaqlar sübut edir ki, yuxarıda göstərilən bölgülər şərtidir, dəqiq deyildir, doğru məxəzlərə söykənməyib.

• Şahəlibəyli oymağı Güney Azərbaycanda əsasən Ərdəbil ostanında yaşayırlar. Tarixən maldarlıq, toxuculuq, qismən də əkinçiliklə məşğul olublar. Şahəlibəyli oymağının qışlağı Kərməli, Mirzəxan, Fərəcxarabası, yaylağı Çaldağın ətrafıdır. Şahəlibəyli oymağı qələbəlik camaatdır. Hazırda bəzi nümayəndələri hələ də yaylağa köçürlər. Şahəlibəyli oymağının başçılarından Şahəli bəy, Ağa bəyin adı məlumdur.
• Kоrabbaslı оymağı Şahsevən elinin oymağı. Güney Azərbaycanda, əsasən Ərdəbil ostanında yaşayırlar. Tarixən maldarlıq, toxuculuq, qismən də əkinçiliklə məşğuı olublar. Korabbaslı Şahsevən elinin оymaqlarından biridir. Öncə adı Yaycı оlub. Kоrabbaslı оymağının qışlağı Dərəvürd (Qarasu) çayı ətrafı, yaylaqları Öküzdağı idi. Kоrabbaslı оymağının sоn başçıları Kərbəlayı Təhməz və Xanəli Mahmud oğlu оlub. Korabbaslı oymağı Korlar, Əzizli tayfalarına bölünür. Korlar tayfası Avçılı, Alıpənahlı, Aşıralılı, Abırəngli, Dəvixanlı, Mirzəxanlı və başqa tirələrə ayrılır.
• Hacıxocalı оymağı Şahsevən elinin oymağı. Güney Azərbaycanda əsasən Ərdəbil ostanında yaşayırlar. Tarixən maldarlıq, toxuculuq, qismən də əkinçiliklə məşğuı olublar. Hacıxocalı Şahsevən elinin оymaqlarından biridir. Qışlaqları Araz yaxasında, yaylaqları Qaşqadağda idi. Öncə Qaradağdakı Satımizan kəndindən Göycəbəl kimi, оrdan da Qaşqadağa qədər, оrdan da Aslandüzün Quruçayınadək yurdları vardı. Tanınmış başçılarından biri Əmir tuman (general-mayor) Cavad xan Hacıxоcalı idi.

Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti
Mədəni təsir Assimilyasiya Ksenofiliya
Azərbaycanlıların icmaları
Azərbaycan Naxçıvan Dağlıq Qarabağ icması Ermənistan Qərbi Azərbaycan İcması Dağıstan Gürcüstan İran Türkiyə Diaspora
Azərbaycanlı etnoqrafik qruplar və tayfalar
Ayrım Bıçaqçı Baharlı Bayat Cavanşir Əfşar Kəngərli İyirmidördlər Qacar Qaradağlı Qaragözlü Qarapapaq Müqəddəm Nəfər Padar Şahsevən
Tarixən Azərbaycan dilini danışan xalqlar
Axısqa türkü Avar Ağul Dargi Kürd Ləzgi Qaraçı Rutul Saxur Şahdağlı Udin Tabasaranlı Talış Tat
Azərbaycan dilinin dialektləri
Aynallu Əfqanıstan qızılbaşcası Əfşar Qaşqay Səlcuq Sonqur Keçid dillər Hibrid dillər
Tarixən Azərbaycan dilinin danışıldığı dövlətlər
Qaraqoyunlular Ağqoyunlular Səfəvilər Əfşarlar Xanlıqlar Qacarlar
b m r

Şahsevən (Šāhsevan), İranın şimal-qərbinin müxtəlif bölgələrində, xüsusən də Şərqi Azərbaycanın Muğan və Ərdəbil bölgələrində və Zəncan və Qəzvin arasındakı Ḵaraqan və Ḵamsa bölgələrində bir sıra qəbilə qruplarının adı. Sonuncu qrupların əksəriyyəti Səfəvilər dövründə Şahsevən əcdadlarının yerləşdiyi Muğana (bax DAŠT-e MOḠĀN) gəlmişdir.

Şahsevən, ənənəvi olaraq, dəniz səviyyəsinə yaxın qış otlaqları ilə Savalan və qonşu silsilələr, Ərdəbil, Meşkin bölgələrində, 100–200 km cənubda yaz məhəllələri arasında qış otlaqları arasında köç edərək köçəri bir çoban həyat tərzi sürdü. və Sarab. Köçərilər bu bölgədə əhalinin azlığını təşkil edirdi, halbuki Tatt olaraq tanıdıqları yerləşmiş çoxluq kimi, şiə müsəlmanları idi və türkcə danışırdılar.

Bəxtiyari və Zagros'un Qaşqayilərindən fərqli olaraq Şahsevən, əlçatan və çox sıx olduğu bir sərhəd bölgəsində yaşayırdı. Orta əsrlərdə geniş şəkildə suvarılan münbit Muğan çölü, Nadir Şah Əfşar (1736-cı ildə) və Ağa Məhəmməd ŞahKhan Qacar (1796-cı ildə) tacqoyma üçün seçdikləri yer idi. Zəngin əkin sahələri ilə əhatə olunmuş Şahsevən yay otlaqları, tarixən əhəmiyyətli bir ziyarətgah şəhəri və ticarət mərkəzi olan Ərdəbil ilə keçmiş hökmdarların paytaxtı Təbriz arasında yerləşmişdir. Bölgədən gətirilən taxıl, meyvə, yun və ət uzun müddətdir geniş satışa çıxarılmışdır. Qonşu Gilan və Şirvan vilayətlərində istehsal olunan xam ipək, Şahsevən ərazisindən və ya yaxınlığından keçən beynəlxalq ticarətdə önəmli yer tuturdu. Bu mənbələrə nəzarət fəth üçün böyük bir motivasiya idi: XVI əsrdən bəri Fars, Osmanlı və Rus və Sovet qüvvələri hər dəfə bir neçə dəfə Şahsevən ərazilərinə iddia edir və ya işğal edirdilər. Belə bir yerdə Şahsevən hökumətlər ilə münasibətləri Zaqros qəbilələrindən fərqli bir yol tutdu.

Mənşəyi və tarixi. XVIII əsrin əvvəllərindən bəri Şahsevən tarixi kifayət qədər yaxşı sənədləşdirilmişdir, lakin mənşəyi qaranlıq qalır. Türk kimliyi və mədəniyyəti aralarında böyük dərəcədə üstünlük təşkil edir, baxmayaraq ki, bir neçə komponent qəbilələrin əcdadları Kürd və ya başqa mənşəlidir. Sərhəd bölgələrindən və tarixlərindən başqa, İranın digər köçəri qəbilə qruplarından mədəniyyətlərinə və sosial və iqtisadi təşkilatlarına görə fərqli cəhətləri ilə fərqlənirlər. Ən fərqli çadır-daxma, yarımkürə, keçə örtüklü alaçıqdır. Bu yaşayış və digər mədəni xüsusiyyətlər e.ə. 11-ci əsrdə Cənubi-Qərbi Asiyanı işğal edən Orta Asiyanın Göy türk tayfalarına aid edilə bilər.

Şahsevən, XVI–XVIII əsrlər arasında bir müddət bir konfederasiyada bir araya gələn qəbilə qruplarının toplusu idi. Şahsevən termininin əksər müzakirələri orijinal mənasını Səfəvi padşahlarına həddən artıq şəxsi sədaqət və dini sədaqət kimi göstərir.

20-ci əsrə qədər Şahsevən mənşəyinin üç fərqli versiyasını əldə etdi. Ən məşhur olanı, Səfəvi hökmdarlarının hərbi və qəbilə siyasətinin bir hissəsi olaraq meydana gələn yeni bir qəbilə olduqlarıdır. Bu, Ser John Malcolm-un Persiya Tarixindəki (London, 1815, I, s. 556) bir hissəyə əsaslanır ki, I Şah Abbasın (1587–1629) Şahsevən adı altında özünə məxsus bir qarışıq qəbilə yaratması. , bir əsr əvvəl Səfəvilər sülaləsini tapması üçün əcdadı Şah İsmayilə kömək etmiş üsyançı qızılbaş başçılarının təlatümünə qarşı durmaq üçün. Vladimir Minorsky, EI1'deki "Shāh-sewan" adlı məqaləsində, "bilinən faktlar Malcolm'un hekayəsini bir qədər çətinləşdirdiyini" və çağdaş Səfəvi salnamələrindəki istinadların "müntəzəm olaraq təşkil edilən bir tayfanın daima Şah tərəfindən qurulduğunu" dəlil etmədiyini qeyd etdi. Şah-sevan adı altında bbbās. " Malcolm-un hesabının sonrakı oxunuşlarında Şahsevən şəxsi bir milis, bir kral qvardiyası kimi görünür və XVII əsrin ortalarında Şahsevən adlı hərbi korpusun mövcudluğuna dair bəzi dəlillər mövcuddur.

Minorski, 19-cu əsrdə təmasda olduqları Moḡān Şahsevəninin ənənələrini qeyd edən bir neçə rus məmurunun yazılarına diqqət çəkdi. Malcolmun hekayəsindən fərqlənən, lakin bunlarla ziddiyyət təşkil etməyən bu ənənələr təfərrüatlı şəkildə dəyişir, lakin Şahsevən əcdadlarının bir Yünsür Paşanın rəhbərlik etdiyi Anadoludan gəldiyini qəbul edirlər. Şahsevən qəbilələrini Yünsür Paşadan gələn ən böyük başçılar (elbey / ilbegi) tərəfindən idarə edildiyi və əsasən beyzadä (beg-zada; orijinal mühacirlərin nəsilləri) ilə adi (hampa və ya rayät / raʿiyat) arasında bölündüyü kimi təqdim edirlər. Onlar Ərdəbil və Moḡan'dakı orijinal otlaq krallıq otağına və müdirlərin çağdaş kral təyinatına istinad edirlər. Güman ki, rəislərdən qaynaqlanan bu əfsanələr həm adi insanlar üzərində səlahiyyətlərini, həm də bütün köçəri ardıcılları üçün ən vacib mənbəyi olan otlaqlara nəzarəti qanuniləşdirir. Bu yazıçı 1960-cı illərdə oxşar əfsanələri keçmiş dirsək nəsillərindən eşitmişdi.

• Bəybağılar Güney Azərbaycanda yaşayan Şahsevən tayfalarından biridir. Maldarlıq,qismən də əkinçilik və toxuculuqla məşğul olaraq cecim, palaz, gəbə toxuyublar.
• Qocabəylilər Şahsevən tayfalarından biri. Soyları Anadolunun Türkmən oğuz elinə dayanır. Osmanlı paşalarından Yünsür Paşanın oğlu Qocabəyin nəslindən gəlirlər. Güney Azərbaycanda əsasən Ərdəbildə yaşayırlar. Tarixən maldarlıq, dulusçuluq, toxuculuq, qismən də əkinçiliklə məşğul olublar. Cəngavər bir qəbilə olduqları üçün Qacar şahları zamanı orduda yer alırdılar.

Əksəriyyəti şiə müsəlman olub ancaq aralarında ələvilik və Bəhailik dininə inanan kəndlər və ailələrdə var.

On doqquzuncu əsrin altmışıncı-yetmişinci illərinə müraciət etsək görərik ki, ən xırda istisna olmaqla, bütün yaşayış məntəqələri çay kənarında yerləşirdi. Kür, Araz, Akkuşa və Bolqarçay çayları, lakin həm Muğanın daxili hissəsində, həm də Salyan çölündə bir dənə də olsun və ya demək olar ki, daimi yaşayış yeri yox idi. Lakin o dövrlərdə müvəqqəti, sırf köçəri yaşayış məskənləri var idi və onlar Muğan çölünə qış otlağına gələn və yayda mal-qaraları ilə Savalana gedən Persia (Qacarlar) təbəələri olan şahsevənlər tərəfindən işğal olunmuşdu. 1870-ci ilin inzibati statistikasına görə, şahsevən köçəriləri (Persia təbəələri) Muğanda aşağıdakı ərazilərdə yerləşirdilər:^[8]

1. Xırdapay 2. Xəlfəli 3. Muğanlı (Muğan çölünün şimal hissəsi, Araz çayı boyunca)

4. Poladlı (Qalaqayın kəndinin aşağısında Araz çayının Çeylçala çuxuruna doğru)

5. Bəydəlibəyli (Muğanın şimal hissəsi, quru Çatkevak arxının Çeyilçala çuxuruna (gölü) qovuşduğu yerdə)

6. Əkəli (Muğanın bəzi hissələri, quru Orta-Koba arxının cənubu)

7. Rzabəyli (şimalda Muğanın bir hissəsi, quru Govurarx arxı ilə Şəkərabilçala çuxurunun qovşağının yaxınlığında)

8. Xamustı-Poladlı (şimalda Muğanın Xırmandaçala çuxurunun yaxınlığındakı hissəsi)

9. Sarxanbəylilər (Şinçaladan Kamışevançalaya qədər olan kanalın yaxınlığında)

10. Cahanxanımlı (Muğanın cənub hissəsində, Mahmudçalanın şərqində)

11. Novruzəlibəyli 12. Balabəyli (Muğanın cənub hissəsində, Mahmudçalanın şərqində)

13. Kozadlu (Mahmudçalanın cənub hissəsində)

14. Talış Mikayıllı 15. Kodmabəyli (Mahmudçalanın qərbində)

16. Poladlı (Daran postunun şərqində)

17. Seyidlər (Muğanının orta hissəsində, Qəzlu duz gölünün yaxınlığında)

18. Dəmirçi (Oxçi duz gölünün yaxınlığında)

19.Bəybəyli (Tapalu düz gölünün yaxınlığında)

20. Əlibabalı (Muğanın orta hissəsində, Çenaq duzlu gölünün yaxınlığında)

21. Qaraqasımlı (Eyni Çenaq gölünün yaxınlığında)

Hazırda təbii ki, bu miqrasiyaların heç biri mövcud deyil və keçən əsrin 80-ci illərinin ikinci yarısına qədər hamısı yoxa çıxıb. Lakin maraqlıdır ki, sadalanan köçərilər qışda Arazın köhnə kanalları və ümumiyyətlə çuxurlar boyunca axan və köçəri şahsevənlərin mal-qarasına xidmət edən suların yaxınlığında yerləşirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz quru arxlar və süni su anbarları olmayan yerdə köçlər və insanların məskunlaşmasından əsər-əlamət yox idi. Yeri gəlmişkən, hazırda Orta kanalın, eləcə də Muğanın mərkəzinin (Şoraçala şoranlığı) tutduğu boşluqlar tamamilə boş idi. Məlum olduğu kimi, 1868-ci ildə Arazın yarılmasından sonra müasir Yeni Arazın cənubunda və daha da cənub-şərqdə Lənkəran bölgəsinə qədər olan ərazi fasiləsiz su ilə zəbt edilmişdir.^[9]

Şahsevənlərin mənşəyi hələ müəyyən edilməmişdir. Hətta onların müasir Persiada (Qacarlar dövləti) görünmə vaxtı da məlum deyil; İrandakı rus sərhəd komissarı polkovnik Oqranoviç şahsevənlərin Fətəli Şah Qacarın sarayında görünməsini hicri təqvimlə 1216-cı ilə, yəni 1800-cü ilə aid edir; digər tədqiqatçılar şahsevənlərin türk Asiyasından gəldiyini və XVI əsrdə, Şah Abbasın dövründə İranda məskunlaşdıqlarını deyirlər. Hər halda, Muğanda biz şahsevənlərə 1800-cü ildən çox-çox əvvəl rast gəlirik. Belə ki, məsələn, P. Q. Butkovun məşhur "1722-ci ildən 1803-cü ilə qədər Qafqazın yeni tarixi üçün materiallar” əsərində belə bir qeyd var: “Köçəri Muğan çölü, qışda Salyan torpağına gələn kürdlər və şahsevənlər özlərinin 1728-ci ildə rus təbəəliyinə keçdilər və Gilan Şah Təhmasibə verildikdən sonra 1732-ci ilə qədər orada qaldılar”.^[10] Yeri gəlmişkən, bəzi Muğan kəndlərinin adı onların şahsevənlərlə (Poladtuqay kəndi və s.) sıx bağlılığından xəbər verir.

Persiada şahsevənlər Azərbaycan vilayətində, qismən də Xorasanda məskunlaşdılar. Yayı Savalan kəndlərində keçirirdilər, qışda isə Muğana köçürdülər.

Şahsevənlər haqqında çox dəyərli tarixi-entoqrafik essenin müəllifi V. S. Markov “Şahsevənlərlə tanışlığımız 1828-ci ildən, yəni Türkmənçay müqaviləsinin bağlanmasından başlayır” deyir.^[11] Əslində, bu ildən və daha yaxından şahsevənlərlə olan münasibətlər Rusiya ilə onlar arasında təsadüfi əlaqələrin yüz il əvvəl gerçəkləşməsi səbəbiylə başlayıb. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi Persia hökuməti Qafqazdakı rus hakimiyyətinə müraciət etdi ki, şah təbəələri köhnə adəti üzrə Muğana qış köçləri üçün gəlsinlər, nəhayət, Muğan bu ilhaqdan öncə Rusiyaya verildi. Şahsevənlərdən müəyyən haqq alan Talış xanlarına tabe olan çöl (cənub hissəsi) otlaqlardan istifadəyə görə Persia hökuməti özü kəndlər üçün ildə 2000 rubl gümüş ödəməyi təklif etdi, 1831-ci ildə Tiflisdə ilkin akt tərtib edildi və ona əsasən Muğanın yalnız həmin hissəsi üçün 2000 rubl ödənilməli idi. əvvəllər Talış xanlarına məxsus olan; Şahsevən sərhədindən keçmə qaydası da bu aktla müəyyən edilirdi. Bu müqavilə təsdiq olunmazdan əvvəl Qafqazda rus hökuməti Persia şahsevənlərinə pulsuz olaraq Muğanda hərəkət etməsinə icazə verdilər.

Bu hüquqdan istifadə 1847-ci ilə qədər davam etdi, Persia hökuməti 2000 rubl məbləğində ilk ödəniş etdi. İcarə haqqının ödənilməsi az-çox müntəzəm olaraq aşağı-yuxarı cəmi on il boyunca gerçəkləşdi, sonra isə həm bilavasitə şahsevənlərlə, həm də buna görə Persia hökuməti ilə anlaşılmazlıqlar dövrü başladı. Məsələ burasındadır ki, şahsevənlər Muğana keçdiyi ilk andan özlərini çox pis tərəfdən göstərməyə başladılar. V.S.Markov "Sərhədimizdə və sərhədlərimizin daxilində onların törətdikləri bütün qanunsuzluqları və iğtişaşları saymaq çətindir" deyə yazır.^[12] Şirvan köçərilərinin ixtiyarında olan şahsevənlər rus təbəələrinin kəndlərini zorla ələ keçirməyə, köçərilərə hücum etməyə, onları öldürməyə və mal-qaralarını oğurlamağa başladılar. Bunun ardınca Muğanın məskunlaşmış əhalisinə basqınlar və əkin sahələrinin dağıdılması nəticəsində şahsevənlər öz məqsədlərinə çatdılar və Muğanın hər iki hissəsini tamamilə ələ keçirdilər, Talış bölgəsini və Şirvanı demək olar ki, tamamilə ələ keçirdilər. Bu arada çay sahilində əhali artdı. Kür və Araz qovşağı keçmiş Talış xanlığından və rus təbəələri kimi Şirvandan gələn mühacirlərlə doldu. Köçərilər 1849-cu ildə Şamaxı hərbi qubernatoru Bardan yadelli basqınlardan qorunmağı tələb etdi. Kür və Araz onlardan təxminən 7 mil məsafədə idi. Dəqiq müəyyən edilmiş məntəqələrdə mal-qaranın suvarılması üçün sahələr işarələnmişdir. V.S.Markov deyir ki, göstərilən xətt daxilində 2000 kvadrat verst qədər sahə var idi.

Lakin bu tədbir sərhəddə şahsevənlərə nəzarətin gücləndirilməsi ilə birlikdə müsbət bir nəticə vermədi və köçərilərin vəhşilikləri davam edərək, əsasən yerli kəndli əhalinin üzərinə düşürdü. Əslində, şahsevənlər heç bir hakimiyyətə tabe deyildilər: qafqazlılar onlara yad idi,persialılar isə əhəmiyyət kəsb etmirdi,üstəlik iğtişaşlara qarşı mübarizə aparmaqdan daha çox kömək edirdi; unutmaq olmaz ki, 80-ci illərdə köçəri şahsevənlərin sayı 13 min çadıra çatırdı.

Nəhayət, Qafqaz səlahiyyətliləri belə nəticəyə gəldilər ki, şahsevən məsələsinin ən rasional həlli Muğanın tamamilə Persia (Qacar İranı) köçərilərinin üzünə bağlanmasıdır. Rusiya hökuməti ilk dəfə kompromis yolu sınayaraq dərhal bu qərara gəlmədi: 1882-ci ildə sənaye nəzarətinin xüsusi qaydaları hazırlanmışdır. Şahsevənlər üzərində hökmranlıq mövcud idi,lakin Persia hökuməti bu bununla razılaşmadı.

Diplomatik yazışmalar bir qədər gözlənilmədən başa çatdı: 1884-cü il oktyabrın 23-də Tehran hökuməti Rusiyanın Tehrandakı elçisinə nota göndərdi və orada bildirilirdi ki, hökumət heç bir şəraitdə şahsevənlərin Muğana köçməsinə, onları orada buraxmamağa qərar verməmişdir." Görünür, Persia hökuməti qorxurdu ki, şahsevənlərin Muğanda qaldıqları müddətdə Rusiya hakimiyyətinə tabe olması bir keçidə gətirib çıxaracaq. Şahsevənlər məsələnin belə kəskin həlli ilə dərhal barışmadılar: 1884-1885-ci illərin qışını Persiada sakit keçirdilər, lakin 1885-ci ilin payızında onların bəzi tayfaları sərhədi keçdi və yenidən köçdü. Muğana yerləşənlər 1885-ci ilin dekabrına qədər tarixdə bir neçə min nəfərə çatdılar və əyalət rəhbərliyi vəzifəsindən qovuldu. "Şahsevənlər hərbi gücə əl atdılar. Yeri gəlmişkən, şahsevənlər Persia hakimiyyətinin dəhşətli zülmü ilə Muğana köçməyə məcbur olduqlarını elan edərək, İrana qayıtmaqdansa ölümü üstün tutaraq Rusiya təbəəliyini qəbul etmək istəklərini bildirdilər".^[13] Şahsevənlərin xahişi təbii ki, təmin olunmadı və 1885-ci il dekabrın 27-də Muğan tamamilə şahsevənlərdən təmizləndi, baxmayaraq ki, İrana belə vaxtsız qayıdış köçəriləri demək olar ki, tamamilə məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qoydu.

Beləliklə, şahsevənlərin Muğan qışlaqları ilə çoxəsrlik əlaqəsi qırıldı və sonuncular tezliklə öz fizioqnomiyalarını dəyişməyə, mədəni torpaqlara çevrilməyə və oturaq əhali ilə dolmağa başladılar. Şahsevənlərin Muğana yenidən gəlməyə son cəhdi 1917-ci il inqilabının ilk illərinə təsadüf edir, o zaman sərhədin denudasiyası və köçərilərin sistemlərdən çıxarılması Persia köçərilərinin çöllərin geniş ərazilərinə axışmasına imkan verirdi. Lakin bu köçəri qayıdış tezliklə aradan qaldırıldı və görünür, uzun müddət, hətta əbədi olmasa da, xüsusən də indi şahsevənləri təşkil etmək vəzifəsini İran hökuməti öz üzərinə götürdüyünə görə onların ən narahat tayfaları tərksilah edildi, peşmenlərin başçıları öldürülmüş və şahsevənlərə nəzarət gücləndirilmişdir. Yeri gəlmişkən, bütün bu hadisələrin nəticəsi dinc Persia kəndlilərinə uzunmüddətli mühacirətdən qayıtmaq imkanı oldu.

Persiaya gedib əkinçiliklə məşğul olmağa başladılar. Muğanın şahsevənlər üçün bağlanmasından sonra yerli oturaq əhalinin və yeni gələn Zaqafqaziya köçərilərinin təhlükəsizliyi təmin edildi və zəmanət verildi. Həm birinci, həm də ikincilər öz mal-qaraları ilə çölün içinə daha dərinə getməyə başladılar. Lənkəran köçərilərinin yerləşməsi Muğanın cənub yarısında, Bolqarçaya yaxın ərazidə daha sabit əhali yaratdı.

• Ənvər Çingizoğlu. Şahsevən eli. "Soy" dərgisi, № 4 (12), Bakı: 2008.
• COBET ТРУДА И ОБОРОНЫ. KOMИCCИЯ по СБСЛЕДОВАНИЮ МУГАНИ.

ОБЩЕСТВО ОБСЛЕДОВАНИЯ И ИЗУЧЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА. МУГАНЬ И САЛЬЯНСКАЯ СТЕПЬ НАСЕЛЕННО-ЗЕМЛЕПОЛЬЗОВАНИЕ ВОДНОЕ ХОЗЯЙСТВО. (Обследование 1925 г.) БАКУ 1927 год. https://elib.rgo.ru/safe-view/123456789/216490/1/MDAwMDIwNjBfQXZkZWV2LCBNaWto0LBpbCBOaWtvbNCwZXZpY2ggKDE4ODEtKS4gTXVn0LBuYCBpIFPQsGxgLnBkZg==

• http://www.moghanshahr.com/moghan-tavayef/hajkhajelo.html Arxivləşdirilib 2013-07-03 at the Wayback Machine
• Shahsevan — Encyclopaedia Iranica – yoxlanılıb: 10.06.2014

• Şahsevənlər məhəlləsi
• Şahsevən xalçası