Gelibolu müqaviləsi

Gelibolu müqaviləsi (türk. Gelibolu Antlaşması) — 1403-cü ilin yanvar-fevralında imzalanmış sülh və ticarət müqaviləsi. Gelibolu müqaviləsi Balkanlardakı Osmanlı ərazilərinin hökmdarı Süleyman Çələbi ilə Bizans imperiyası, Genuya Respublikası, Venesiya Respublikası, Arxipelaq hersoqluğu və Hospitalyerlər ordeni arasında bağlanmış sülh müqaviləsi idi. Ankara döyüşündən sonra bağlanan bu müqavilə ilə Süleyman, qardaşları ilə varislik uğrunda mübarizədə öz mövqeyini möhkəmləndirməyə çalışarkən, itirdikləri torpaqları geri qaytaran və Osmanlı hökmdarı üzərində nominal üstünlük əldə edən xristian dövlətlərinə, xüsusilə Bizanslara böyük güzəştlər etdi. Qanunlar, Süleyman və Osmanlı varislik mübarizəsinin qalibi I Mehmed dövründə qüvvədə qaldı. Lakin 1421-ci ildə I Mehmedin ölümündən sonra müqavilə qüvvədən düşdü.

Müqaviləni əsas imzalayanlar

XVI əsrin sonlarına aid Rumeli hökmdarı Süleyman Çələbinin təsviri

XV əsrə aid VII İohannın miniatür portreti

26 iyul 1402-ci ildə baş verən Ankara döyüşündən sonra Osmanlı sultanı I Bəyazid türk-monqol sərkərdəsi Əmir Teymur tərəfindən məğlub edilərək əsir alındı. Bu mühüm hadisə I Bəyazid tərəfindən ələ keçirilən müstəqil türk bəyliklərinin əksəriyyətini yenidən quran Əmir Teymurun Anadoludakı Osmanlı torpaqlarını bölüşdürməsi bölgədəki güc balansını parçalamış oldu. Əmir Teymur Balkanlara müdaxilə etmədi: Ankaradan öncə Bizans imperiyasının son qalığı olan Konstantinopolla əlaqə kəsildi və Bəyazidin əlinə keçmə ərəfəsində idi.^[1] Anadoludakı kimi, Osmanlıların gücünün qəfil zəifləməsi Balkanlarda da hakimiyyət boşluğu yaratdı. Osmanlı dövlətinə meydan oxumaq üçün bölgədəki müxtəlif xristian dövlətləri - Bizanslılar, Macarıstan krallığı, Venesiya Respublikası və bəzi kiçik hökmdarlar hər biri öz maraqlarını maksimum dərəcədə qorumağa çalışırdı.^[2]

Bəyazidin böyük oğlu Süleyman Çələbi Ankaradakı məğlubiyyətdən sonra avqustun 20-də Geliboluya gəldi. Digər qardaşları Anadoluda Əmir Teymurla mübarizəni davam etdirib, bacardıqları qədər torpaqları geri almağa çalışarkən, Süleyman Balkanlardakı Osmanlı ərazilərini (Rumeli) nəzarət altına aldı. Vəziyyətinin güvəndə olmadığı Süleyman Çələbinin vacib addımlarından biri Anadoluya qayıdıb qardaşları və digər rəqiblərinə qarşı mübarizə aparmaq oldu. Məqsədi bölgənin xristian dövlətləri ilə atəşkəs yaratmaq idi.^[3][4] Sentyabrın 22-də məsələ haqqında müzakirə aparan Venesiya Senatı Gelibolu üzərində nəzarəti ələ almağa çalışırdı. Venesiyalılar, Qərbdən kömək üçün Parisdə səfərdə olan Bizans imperatoru II Manuil ilə təmasa keçərək Manuilin qardaşı oğlu və regenti VII İohannın Venesiyanın dəniz və ticarətdə rəqibi Genuya Respublikasına rəğbət bəslədiyi üçün onu evə qayıtmağa çağırdılar.^[5]

Aparılan danışıqlar nəticəsində Süleyman həm Venesiyaya, həm də Manuilə elçilər göndərərək mühüm güzəştlər etdi. Manuil 9 iyun 1403-cü ilə qədər Konstantinopola qayıtmayacaqdı və onun yoxluğunda üç ay yarım davam edən danışıqlardan sonra razılıq əldə olundu.^[6] Afinanı ələ keçirmiş Florensiyalı I Antonio Akkiaiuoli ilə rəqabətini həll etmək üçün Osmanlının gücündən istifadə etmək istəyən Venesiyalılar ən təcrübəli diplomatları Pietro Zeno və Marko Qrimani danışıqlara,^[7][8] Genuya isə Jan de Şatemorandı elçi göndərdi.^[6]

Peradakı mirzələrə müqavilənin hazırlanmasında gördükləri işlərə görə ödəniş edildikdən sonra, müqavilə 1403-cü ilin yanvarında və ya fevralın əvvəlində imzalanmışdır.^[9] Müqavilənin günümüzə qədər yalnız bir nüsxəsi: türkcə orijinalının zəif venesiya tərcüməsi gəlib çatmışdır.^[8] Müqavilənin müddəaları aşağıdakılardır:

1. Sultan Süleyman, "Yunanların böyük imperatoru VII İohann yanında Rodosun böyük kommunaları (Hospitalyerlər ordeni), Venesiya, Genuya , Xios və Naksos hersoqluğu ilə onların Egey və Qara dənizdəki bütün torpaqları, adaları və mülkləri qarşılığında "həqiqi" sülh bağladı." ^[10]
2. Sultan Süleyman Bizans imperatoruna "Saloniki və Kalamariyanı bütün torpaqları ilə birlikdə", "Qalikosdan Paravardaro çayına qədər" sahil və Panidosdan (Mərmərə dənizində) Mesembriyaya (Qara dənizdə) qədər bölgə və bütün qalaları ilə birlikdə Palateoriya bölgəsini güzəştə getdi.^[11] Bizanslılar artıq xərac ödəməli deyildilər və istədikləri kimi qalalar inşa etməkdə sərbəst idilər. Dövrün Bizans tarixçisi Duka, Süleymanın "Lamiya qədər Struma çayı bölgələri, Peloponnes və Konstantinopol ətrafındakı torpaqları, yəni Hieron Stomiondan Varnaya qədər Boğaziçi və Qara dəniz boyunca bütün sahil qalalarını" təslim etdiyini qeyd etmişdir.^[12] Bu yazılar, Süleymanın Struma çayından Lamiya, yəni Makedoniya sahilləri (o cümlədən Halkidiki) və Fessaliya sahillərindən Maliak körfəzinə qədər bütün sahilyanı ərazilərə nəzarəti verdiyi şəklində şərh edilmişdir. Bu nəzarətin nə qədər müddətə ölkə daxili ərazilərə yayıldığı haqqında dəqiq məlumat yoxdur. ^[13]
3. Süleyman “imperatorun Türkiyədəki bütün qalalarını” tərk etdi. Anadolu sahillərindəki bəzi qalaların geri qaytarılması Bizans tarixçisi Laonikos Halkokondil tərəfindən təsdiqlənsə də, lakin Bizans mənbələrində heç bir geniş məlumata rast gəlinməyib.^[11][14] Bu qalaların bəziləri haqqında Osmanlı tarixçisi Aşıqpaşazadə tərəfindən məlumat verilmişdir. Sultan I Mehmedin 1419-cu ildə İzmit körfəzinin şimal sahilində o vaxta qədər Bizansın əlində olan Hərəkə, Qədim Gəbzə, Darıca, Pendik və Kartal qalalarını azad etdiyi bildirilir. Bununla belə, Aşıqpaşazadənin məlumatı göstərir ki, bu qalalar sonradan Bizanslılarla mübahisəli olaraq qalmış və II Mehmedin (1444-1446, 1451-1481) hakimiyyətinə qədər Osmanlılar tərəfindən fəth edilməmişdir.^[15][16]
4. Əmir Teymur Konstantinopola hücum etdiyi təqdirdə, Süleyman qalera və dənizçiləri ilə şəhərin müdafiəsinə kömək edəcəksi.^[11]
5. Süleyman həmçinin Şimali Assporat adaları Skopelos, Skiatos və Skiros adalarını geri qaytardı və onlardan alınan xəraclar ləğv edildi.^[17]
6. Konstantinopolun bütün vətəndaşlarına (yəni Bizans imperatorunun) heç bir məcburiyyət olmadan evlərinə geri dönmələrinə icazə verildi.^[17]
7. Süleymanın atası və babasının dövründən etibarən, şəxslər arasında borc mübahisələrindən başqa bütün mübahisəli məhkəmə işlərinə xitam verildi.^[17]
8. Serb hökmdarı Stefan Lazareviç Bəyazid qarşısında eyni öhdəlikləri qəbul etməsi qarşılığında, xərac vermək və hərbi yardım göstərmək şərti ilə torpaqlarını saxlamağa icazə verildi.^[17]
9. Bütün Frank, Venesiya, Genuya, Rodeziya və yunan tacirləri Süleymana məxsus istənilən ərazidə ticarət etməkdə sərbəst idilər və öncəki vergilərini ödəməli idilər.^[17]
10. Tacir cinayət törədiyi halda günahkardan başqa heç kim taciri cəzalandırılmamalıdır.^[17]
11. Süleymanın torpaqlarında gəmi qəzası baş verərsə, həm mallar, həm də sərnişinlər geri qaytarılmalıdır.^[17]
12. Süleymanın nəzarəti altında olan bütün limanlar, məhdudiyyət qoyulmadan taxıl ixrac etmələrinə icazə veriləcək xristian tacirləri üçün açıq olacaqdır. Çəkidə, Konstantinopolda istifadə olunan hər buşel (mozo) taxıl üçün vergi bir hiperpir təyin edildi.^[17]
13. Bizans imparatoru ve Xristian ittiqının icazəsi olmadan Süleymanın gəmilərinin Dardanel boğazından çıxmasına icazə verilməyəcəkdi.^[17]
14. Süleymanın və ya onun tabeliyində olan bəylərin saxladığı bütün Bizans məhkumları azad edilməli idi.^[18]
15. Osmanlı ərazisinə qaçan Genuyalı qul geri qaytarılacaqdı. Əmir Teymurun hücumundan sonra genuyalılar tərəfindən saxlanılan bütün müsəlmanlar azad edilməli idi.^[19]
16. Osmanlılar tərəfindən Xiosdan əsir alınmış 25 məhbus azad edilməli idi.^[20]
17. Qara dənizdəki Genuya koloniyaları Osmanlı dövlətinə xərac verməkdən azad edildi.^[20]
18. O zamana qədər Xiosun Alto Luoqodakı (Səlcuq) Osmanlı valisinə verdiyi 500 dük xərac kəsiləcəkdi.^[20]
19. Venesiyalılardan alınan bütün torpaqlar, qalalar və digərləri onlara qaytarılacaq və Afina suverenliyinə qayıdacaqdı.^[20] Lakin sonuncu müddəa gerçəkləşdirilmədi və I Antonio Aççayoli Afinanı nəzarətdə saxladı.^[21][22]
20. Venesiyalılar Yunan materikində Evbeya adasının (Venesiya mülkü) qarşısındakı beş mil genişlikdəki torpaq zolağını alsalar da, bölgədəki şoranlıq və limanlar Osmanlı dövlətində qalacaqdı. Venesiyalılar, Osmanlı ərazisindən gömrük rüsumunu ödəmədən taxıl götürən hər kəsi cəzalandırmağı da öhdələrinə götürdülər.^[20]
21. Süleyman, Bodonitsa markizliyindən alınan və Bəyazid dövründə artırılan xəracın artırılmamasına razı oldu.^[20][7]
22. Qarşı tərəfin ərazisindən qaçmaq istəyən hər iki tərəfdən olan qullar geri qaytarılacaqdı.^[20]
23. O zamana qədər Naksos hersoqluğu tərəfindən ödənilən 200 dük xərac sona çatacaqdı.^[19]
24. Venesiyalılar bütün Osmanlı əsirlərini azad etdikləri təqdirdə, Süleyman 500 venesiyalı əsiri geri qaytaracaqdı.^[20]
25. O vaxta qədər Yeni Foça (Genuya koloniyası) tərəfindən ödənilən 500 dük vergi dayandırılacaqdı.^[20]
26. Moreya despotu I Feodor Paleoloq tərəfindən Salona qraflığının Malta ordeninə verilməsi təsdiqləndi.^[19][23]

İmperator II Manuil ilin sonunda Qərbdən qayıtdıqdan sonra müqavilə yenidən təsdiqləndi. İmtiyazlar səbəbi ilə müqavilə bir o qədər də populyar deyildi.^[24] Lakin qardaşları ilə apardığı vətəndaş müharibəsində iştirakı və təhlükəsizliyini təmin etmək ehtiyacı Süleymanı 1411-ci ildə devrilənə qədər müqaviləyə riayət etməyə məcbur etdi.^[25] Qazi Evrenos bəy kimi güclü Osmanlı sərhəd sərkərdələrinin (Uc bəyi) müqaviməti müqavilənin ən azı bir səhvlə nəticələnməsinə səbəb verdi ki, Gelibolunun özü Osmanlının əlində qaldı. 1366-cı ildə Anadolu və Avropadakı Osmanlı ərazilərini parçalayan Savoyard Səlib yürüşü nəticəsində ərazi müvəqqəti olaraq itirildi.^[26]

Tarixçi Nevra Nəcipoğlu, Süleymanın müqavilə boyunca Bizans imperatorundan "ata" olaraq bəhs etdiyinə diqqət çəkərək, Ankara döyüşünün gətirdiyi məsələlərin nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişdiyini vurğulayıb. Osmanlılara görə, müəyyən üstünlük əldə edib, ustalıqla siyasət işlədərək, Osmanlı şahzadələri arasında mövqeyini bir neçə il ərzində qoruyub saxlamağı bacardı.^[27] 1411-ci ildə Süleyman, Makedoniya, Fessaliya və Frakiyada Bizansa verilən ərazilərin çoxunu ələ keçirməyə gedən qardaşı Musa tərəfindən devrilərək, öldürüldü. Lakin 1413-cü ildə Musanın I Mehmed tərəfindən məğlub edilməsindən sonra Osmanlı vətəndaş müharibəsinə son qoyan yeni Sultan Gelibolu müqaviləsinin müddəalarını və imperator Manuilin "itaətkar oğlu" mövqeyini 1421-ci ildə ölümünə qədər qoruyub, saxladı.^[28][29]

II Muradın taxta çıxması və Manuilin oğlu VIII İohannın yüksəlişi ilə Bizans-Osmanlı arasındakı dostluq münasibətləri sona çatdı. II Murad, 1422-ci ildə Konstantinopolu və Salonikini mühasirəyə alsa da, Bizanslılar 1423-cü ildə Salonikini Venesiyaya təslim etmək məcburiyyətində qaldılar. 1424-cü ilin fevralında imzalanan sülh müqaviləsində Bizanslılar Geliboluda qazandıqları ərazilərin çoxunu yenidən itirdilər və bir daha xərac verən vassal statusuna düşdülər.^[30]

Venesiya tərəfində, Süleymanın 1406-cı ildən etibarən Anadoludakı məsələrlə məşğulunun ardından yerli Uc bəyliyinin sərbəst buraxılması ilə münasibətlər pisləşdi. Venesiya Qərbi Balkanlarda Osmanlı vassalı olan yerli xristian hökmdarı III Balşaya qarşı müharibəyə başlamışdı. Venesiya Respublikası 1406-1409-cu illərdə Süleymanın yanına dəfələrlə elçilərini göndərsə də, heç bir müsbət nəticə əldə edə bilmədi. Bu dövrdə venesiyalılar birbaşa Skopye hakimi Paşa İgid bəylə, eləcə də Süleymanla danışıqlar apardılar.^[31] Bununla yanaşı, Venesiya səfiri Françesko Custinian 1409-cu ildə Süleymanla müqavilə bağlamağa müvəffəq oldu və Süleymanın hakimiyyətinin süqutundan sonra 1411-ci ilin sentyabrında Musa ilə oxşar müqavilə olan Selimbriya müqaviləsi imzalandı.^[32]

• Bakalopulos, A. "Les limites de l'empire byzantin depuis la fin du XIV' siècle jusqu'à sa chute (1453)". Byzantinische Zeitschrift (French). 55 (1). 1962: 56–65. doi:10.1515/byzs.1962.55.1.56.
• Dennis, George T. "The Byzantine–Turkish Treaty of 1403". Orientalia Christiana Periodica. XXXIII. 1967: 72–88.
• Foss, Clive. [[[:Şablon:Google Books]] Survey of Medieval Castles of Anatolia, Vol. II: Nicomedia] (#bad_url). London: British Institute of Archaeology at Ankara. 1996. ISBN 978-1-8982-4907-8.
• Kastritsis, Dimitris. The Sons of Bayezid: Empire Building and Representation in the Ottoman Civil War of 1402-13. BRILL. 2007. ISBN 978-90-04-15836-8.
• Magoulias, Harry, redaktorDecline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, by Doukas. An Annotated Translation of "Historia Turco-Byzantina" by Harry J. Magoulias, Wayne State University. Detroit: Wayne State University Press. 1975. ISBN 0-8143-1540-2.
• Necipoğlu, Nevra. Byzantium between the Ottomans and the Latins: Politics and Society in the Late Empire. Cambridge: Cambridge University Press. 2009. ISBN 978-1-107-40388-8.
• Shukurov, Rustam. The Byzantine Turks (1204–1461). Leiden: Brill. 2016. ISBN 978-90-04-30512-0.