Livoniya müharibəsi

Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər) — Livoniya konfederasiyası, Rusiya çarlığı, Böyük Litva knyazlığı (1569-cu ildən - Reç Pospolita), İsveç və Danimarka krallığının iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Döyüş əməliyyatları əsasən müasir Estoniya, Latviya, Belarus və Rusiyanın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı.

Livoniya müharibəsi
XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr
Tarix	17 yanvar 1558 — 26 may 1583
Yeri	müasir Estoniya, Latviya, Belarusun şimal-şərqi və Rusiyanın şimal-qərb əraziləri
Nəticəsi	Reç Pospolita və İsveçin qələbəsi: Yam-Zapolski sülhü; Plyus barışığı
Ərazi dəyişikliyi	Velij və Livoniyanın Böyük Litva knyazlığına, Estlandiya, İnqriya və Kareliyanın bir hissələrinin İsveçə, Ezel adasının Danimarkaya birləşdirilməsi
Münaqişə tərəfləri
Rusiya çarlığı Qasım xanlığı Livoniya krallığı (1570—1578) İsveç İmperiyası (1561—1568)[a] Danimarka-Norveç uniyası (1562—1570) 1558—1561 Livon konfederasiyası Livoniya Ordeni 1561—1582 Böyük Litva knyazlığı(1569-cu ilə qədər) Polşa krallığı (1569-cu ilə qədər) Reç Pospolita(1569-cu ildən) Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu 1570—1583 İsveç İmperiyası 1575—1578 Danimarka-Norveç uniyası[b]
Komandan(lar)
IV İvan Qroznı Şah Əli (Qasım xanı) Simeon Bekbulatoviç (Sain Bulat) Maqnus XIV Erix II Frederik Vilhelm fon Fyurstenberq Qotxard Ketler Filipp fon Bell II Siqizmund Avqust Stefan Batori III Yohan II Frederik
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müharibə 1558-ci ilin yanvarında Rusiya çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. Narva, Derpt (Yuriyev) və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu.

Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə Polotsk rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra opriçnina tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə Böyük Litva knyazlığı Polşa Krallığı ilə vahid Reç Pospolita dövləti adı altında birləşdilər.

Rus qoşunları tərəfindən Revelin uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və Pskovu mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər Narvanı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar.

Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) barışığının imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya müharibə nəticəsində ələ keçirdiyi bütün əraziləri, eləcə də Reç Pospolita və sahilyanı Baltik şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). Keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, İsveç və Danimarka arasında bölüşdürüldü.

XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın Baltik dənizinə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar.

Livoniya müharibəsi Şərqi Avropadakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, Reç Pospolitanın yaranmasına kömək etmiş və Rusiya çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu.

Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində Avropanın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi. Livoniyalıların Rusiya knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi. Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər Pskov və Novqorod şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin Buz döyüşündə məğlub edilmişdilər.

XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, reformasiya nəticəsində Livoniyada yepiskopların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.^[1] Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.^[2] Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.^[3]

1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni Pskov torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək Yuryevi ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. Ruslar bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq Pskova hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir Alman markasına və ya 6 Macarıstan qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.^[4]

1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya Narvası ilə üzbəüz yerləşmişdi.

1503-cü ildə III İvan Livoniya konfederasiyası ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.

1554-cü il danışıqları zamanı IV İvan müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin Litva knyazlığı və İsveçlə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.

İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında Moskvaya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.^[4]

1557-ci ilin yazında çar IV İvan Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.^[5] Ancaq Livoniya və Hanza ittifaqı Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular.

Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi^[6]), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, Polşa-Litva ittifaqının, İsveçin, Danimarkanın və Rusiyanın ekspansiyası Livoniya Konfederasiyasının mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.^[7]

Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur.

Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.^[8][9] Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.^[10] Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.^[11]

Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.^[12] Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.^[13]

1557-ci ildə Livoniya konfederasiyası ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.^[14][15] Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner^[16]), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.^[17][18] Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün Polşa Krallığına və Böyük Litva knyazlığına qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.^[19][20][21]

Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün casus belli olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.^[22] E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.^[23] V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının Moskva üçün casus belli olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.^[24][25]

1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: "Həm Riqada, həm Kolıvanda, həm də Yuryevdə evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər".^[26].

Habsburq imperatoru I Ferdinandın müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və lüteranlıq doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.^[26]

Çarın 1563-cü ilin payızında Litva səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.^[26]

Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya Kazan və Həştərxan xanlıqlarının, Başqırdıstanın, Böyük Noqay Ordasının, kazakların və Kabardanın ilhaqından sonra daha da güclənmişdi.

Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında Livoniya torpaqlarına rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.^[27] Onlar Estoniyanın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.^[28] Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya landtaqı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.

Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.

1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi ^[29]). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər.

Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.

Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala cəngavər fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.

İyul ayında P.Şuyski Derpti mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi^[30] derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də Livoniya Konfederasiyasını qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi.

1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan Rinqen qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu Riqaya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.

Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın (Fölckersam) komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar Livoniya Konfederasiyasının torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və Riqaya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək Prussiya sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.

1559-cu il qış basqınından sonra IV İvan əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. Moskva Livoniya torpaqlarında gözü olan Litva, Polşa, İsveç və Danimarkanın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər.

Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra Avropa dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: "Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".

Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust İngiltərə kraliçası I Yelizavetaya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: "Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."

Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların Baltik sahilini əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin Krım xanlığının ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.^[31] Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu.

Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler Vilnoda Böyük Litva knyazı II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə Revel İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu Ezel adasını Danimarka kralının qardaşı hersoq Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi.

Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.^[31]

1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu (Latviyada indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin (Estoniyada indiki Vilyandi) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən İsveç və Litva, Moskvadan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. IV İvan bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə Rusiya Litva və İsveç koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu.

1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.^[32] Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.^[33]

1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında Vilen Uniyası bağlandı.

1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru I Ferdinand Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi.

1562-ci ildə Litva dəstələri Smolensk və Velij şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi^[c], bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.^[34]

Litvanın paytaxtı Vilnaya gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün Velikiye Lukidən çıxaraq ora doğru getdi.^[31] Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu.

Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində vəftiz olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal Dvina çayında boğmaq əmrini verdi.^[35]

Alman imperatoru Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada lüteranlara qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.^[36] IV İvan Habsburqların siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.^[31]

Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski Baltikyanı ölkələrdəki çar agentlərini deşifrə etdi və Litvanın Velikiye Lukiyə basqında iştirak etdi.

Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar IV İvan Qroznı tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə opriçnina tətbiq edildi. 1566-cı ildə Moskvaya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta Riqanın tutulmasına qədər Baltikyanı ölkələrdə mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi.

İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə Osmanlı ordusu Həştərxan üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə Moskvanı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş iki millətin dövlətində uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi.

Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün Polşa, ondan sonra isə İsveç Baltik dənizində ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə Baltik dənizindəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. IV İvan Qroznı danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu.

1572-ci ildə Molodi döyüşündə I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.^[37] 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, Pernov isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya Riqa və Revel istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi.

Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: "Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni Romaya və ya İspaniyaya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim".

1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.^[38] 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri Riqanın yaxınlığında, digəri Vitebsk yaxınlığında gözləyir”.^[39] Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - Revel və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.^[40] 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.^[41]

Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori^[42] ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla seperat müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.^[43] Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.^[44]. Batorinin ordusunda xeyli sayda Avropanın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.^[45][46] Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: "Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.^[47]

1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş Oberpalen şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.^[48] Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.^[49] Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı:

Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.[45]

Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları Qrodno bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca Velikiye Lukiyə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.^[50]

Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. IV İvan Qroznı dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın Polşaya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.^[51][52]

Polşa və Litva dəstələri Smolenskə, Severski torpaqlarına, Novqorodun cənub-qərbinə və Ryazanşinaya soyğunçu basqınlar edib, Volqanın yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə Çerniqovu talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri Yaroslavl ətrafını viran etdilər.

Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. Alman və macar muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda Veliki Novqorod və Moskva üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi.

Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın Baltik və Ağ dənizlərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə isveçlilər Estoniyanın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər.

1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı Stefan Batori ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası XIII Qriqorinin və "Praqaya Sezar Rudolf"un yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi.

1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə Narvanı ^[53], sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, status quo ante bellum ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə (Pskov yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.^{[50][54][55][56][57]}.

1581-ci ilin noyabrında İsveç kralı Cənubi Finlandiyanın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri isveçlilərin əlində idi.

Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra^[58], Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı.

Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.^[59] Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan Narva və Şimali Estoniyanın qalan hissəsini polyaklara təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.^[60].

İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı.

1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi.

Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər.

Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.^[61] Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.^[59]

Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar:

• çarın avantürizmi və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi;
• opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu.
• hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran.

Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o Rusiyanın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - Baltik dənizinə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu.

Livoniya konfederasiyasının mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri İsveç, Danimarka və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - Reç Pospolitaya keçdi.

Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı. Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, krım tatarlarının basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.

1582-ci ilin yanvar ayında Pskov yaxınlığında, Reç Pospolita ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və Belarus torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.

1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalandı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və Fin körfəzinin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə IV İvan Qroznının oğlu - I Fyodrun dövründə geri qaytarıldı.

• Oscar Halecki, The Struggle for the Dominium Maris Baltici  (ing.)
• William Urban, The Origin of the Livonian War, 1558 (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983) (ing.)
• Andres Adamson, The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War Arxivləşdirilib 2011-10-02 at the Wayback Machine (2006, dissertation) (ing.)