Strukturalizm

Strukturalizm — XX əsrin əvvəllərində dilin təbiəti haqqında meydana çıxan yeni nəzəriyyələrin tərkibində yaranmış ədəbi şərhin tarixi formalarından biri.

Qədimlərdən bir elm sayılmış ədəbiyyat və dilçilik strukturalizmdə yenidən birləşmişdir. Strukturalizmə qədərki dilçilik əsas iki anlayışa – söz və məna anlayışlarına bağlı idi. Klassik dilçilik çox zaman sözlərin mənasını izah edən və tərcümədə gərəkli olan lüğətçilik elmindən ibarət idi. Lap qədimdən, Platondan gələn sadə nəzəriyyəyə görə, sözlər mənalı səslər kimi qəbul edilirdi.

Yeni dil nəzəriyyəsi klassik dilçiliyi alt-üst edən dilin işarəviliyi anlayışını irəli sürdü. Sözün yeni formulu belə oldu: işarə edilən – işarə – məna. Bu nəzəriyyədə sözlə onun bildirdiyi şeylər arasında heç bir əlaqə olmadığı aşkara çıxdı. Sözü işarə, dili isə işarə sistemi kimi təqdim edən semiotikanın əsas müddəalarını amerikan filosofu Çarlz Pirs (1839–1914) və isveçrəli dilçi və psixoloq Ferdinand De Sösür (1857–1913) irəli sürdülər.

Ç. Pirs bu ideyaları F. Sösürdən əvvəl qələmə almışdı, lakin strukturalizm F. Sösürün müdiri olduğu Ümumi dilçilik kafedrasının tələbə və müəllimləri tərəfindən inkişaf etdirildi və Avropa universitetlərinin dilçilik kafedralarında yayıldı.

Strukturalizmin sürətlə yayılmasının bir səbəbi psixoloji dilçilik məktəbinin və ədəbiyyatşünaslıqda psixoloji məktəbin öz istiqaməti ilə dilin işarəviliyi nəzəriyyəsinə yaxınlaşmaları idi. O biri tərəfdən, psixologiya elmi insan təfəkkürünü tədqiq edərkən yaddaşın işarə prinsipi ilə qurulduğu nəticəsinə yaxınlaşırdı. Ədəbiyyatşünaslıqda psixoloji məktəb poetik epiteti, bənzətməni, təini araşdıraraq onun bədii təsvirdə və deməli, dünyanı elmi təsvirdə də universal əhəmiyyət daşıdığı nəticəsinə gəldilər.

Strukturalizmin əsas nailiyyətləri dilin, mətn mədəniyyətinin işarə sistemi olması barədə təsəvvürlərin müəllif yaradıcılığına və mədəniyyətin müxtəlif sahələrinə şamil edilməsidir. Bunun sayəsində mədəniyyətin müxtəlif sahələrində şərti işarəvi obraz, mətn dilləri barədə təsəvvürlər xeyli konkretləşmişdir. Bu bədii əsərin və obrazın strukturunun yeni nəzəriyyəsini irəli sürməyə imkan vermişdir. Lakin bu nəzəriyyə hələ süjet, kompozisiya, fabula, konflikt, əhvalat və s. kimi klassik terminlərin əhəmiyyətini heç də tam aradan qaldırmamışdır. Strukturalizm bu gün də dilin təbiəti və quruluşu barədə nəzəriyyələrdən bədii əsər şərh etmək üçün istifadə etmək təşəbbüsüdür və klassik ədəbi şərhdən fərqli təsəvvürlərə yol aça bildiyi üçün müasir ədəbiyyat elmində öz yeri vardır.

• Rəhim Əliyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. – Bakı: Mütərcim, 2008. – 360 səh./76–83-cü səhifələr