Zəngəzur ekspedisiyası

Zəngəzur ekspedisiyası — Azərbaycan və Ermənistanın gənc respublikaları tərəfindən mübahisə edilən və Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı son maneəni aradan qaldırmaq üçün, Azərbaycan müntəzəm qoşunlarının Qarabağdan Zəngəzura girişi. Naxçıvanda Türkiyədən olan iki taqımının dəstəyi ilə oxşar hərbi əməliyyat keçirilirdi.^[1]

1918-ci ildə Zəngəzurda, eləcə də qarışıq erməni-azərbaycanlı əhalisi olan digər ərazilərdə millətlərarası müharibə başlamışdı. 1918-ci ildə çıxan qarşıdurmalar nəticəsində, Ermənistan hökumətindən asılı olmayan, yerli erməni rəhbərliyi (Zəngəzur Mərkəzi Milli Şurası) Zəngəzurun əksər hissəsini, azərbaycanlılar isə Gorusu Tatev monastırı ilə Qafan və Meğridən ayıran Bərgüşad silsiləsini və Gorusun şimalındaki dağları idarə edirdi.^[2]

Nə Azərbaycan, nə də Ermənistan, mahalı öz nəzarəti altına götürə bilmirdi. Lakin 1919-cu ilin yanvarında Qafqazdakı Britaniya rəhbərliyi Xosrov bəy Sultanovu Azərbaycan hökumətinin Qarabağ və Zəngəzurun general-qubernatoru vəzifəsinə təyin olunduğunu təsdiq etdi və bu, erməni tərəfinin etirazlarına səbəb oldu. Bundan sonra Azərbaycan tərəfinin reaksiyası gəldi. Britaniya komandanlığı tərəflərin Paris Sülh Konfransının qərarını gözləməyi təklif etdi. Britaniyalıların Ermənistana Şərur-Naxçıvan verməsi qərarından sonra Zəngəzurun Ermənistana verilməsi tələbləri daha da artdı. 1919-cu il martın 6-da Gorusa Ermənistan hökumətinin Zəngəzurun Ermənistana daxil olmasını təşviq etmək sifarişi ilə leytenant-polkovnik Arsen Şahmazyan gəldi. O, üç həftədən sonra Zəngəzur şəhərindəki il başçılarının konfransında iştirak etdi, hansı ki, Ermənistanın hakimiyyət orqanı yenidən təşkil edirdi və bu orqanı Zəngəzur və Qarabağın Regional Şurası yenidən adlandırdı. Ancaq adına baxmayaraq, orqanın hakimiyyəti Zəngəzurla məhdud idi. Əsas məqsədi mübahisəli bölgəni Ermənistana daxil edən şuranın tərkibi — daşnaklar, bolşeviklər və qeyri-partiyalı — 7 yerli liderdən, 5 Qarabağdan qovulan nəfərdən ibarət idi. Nikolay Hovsepyan mülki rəhbərliyə rəhbərlik edirdi, Şahmazyan isə müvəqqəti komissar və İrəvanla əlaqə zabiti kimi işini davam edirdi. Ermənilər Azərbaycana və hətta Britaniya komandanlığına qarşı çıxmağa hazırlaşırdılar.

Aprel ayının ortalarından etibarən yerli müsəlmanlar (əsasən azərbaycanlılar, daha az dərəcədə kürdlər) və ermənilər arasında döyüşlər başladı. Döyüşlərin nəticəsində, mərkəz Zəngəzurun bir çox azərbaycanlıları rayonun sərhədlərinə, şərqdəki çöllərə və ya İrana çəkilməyə məcbur oldular. Azərbaycan qan tökülməsinə etiraz etsə də, Ermənistan hökuməti bu pozuntuları təkzib etdi. İyunun 21-də "Azərbaycan" qəzeti Xosrov bəy Sultanovun hesabatını nəşr etdi. Nəşrdə qeyd olunurdu ki, ermənilər koridorları bağlamışdılar və dağlarda 150 min baş sürüsü olan 10 min müsəlman köçəri var idi. Sultanov hökumətdən "on minlərlə insanın önündə vəzifəsini yerinə yetirmək" üçün icazə tələb etdi.^[3]

Azərbaycanda 1919-cu ilin yayında digər cəbhələrində qələbədən sonra Zəngəzur üzərində nəzarət qurmaq üçün hazırlıq gedirdi. Qarabağ üzərində nəzarət qurduqdan bir həftə sonra, Müsavat partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Qarabağ və Lənkəranın azad edilməsini, Naxçıvan xalqının Azərbaycanla birləşmək uğrunda mübarizəsini və Zəngəzuru azad etmək və Culfa yolunu açma vaxtı gəldiyini qeyd edirdi. Azərbaycan Zəngəzurda yerli erməni qüvvələrinin mövqelərinə (daha sonra ermənilərin müntəzəm qoşunlarının olduğu qeyd olunurdu) zərbə vurmaq üçün hərbi hazırlıq işlərinə başlamışdı. Artıq oktyabr ayının sonunda bir neçə min nəfərlik ekspedisiya ordusu Cəbrayılda və Həkəridə çayı vadisində hərbi hazırlıq görmüşdü: Hacı-Şamlı tayfası Gorusu şimaldakı dağlardan vurmağa hazır idi, türk zabiti Xəlil Kutun başçılığı altında olan Naxçıvan partizanları Sisiana dərə ilə gedirdi.^[4] Artan gərginlik fonunda, oktyabrın 26-da Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri 20 noyabr 1919-cu ildə Bakıda keçiriləcək ikitərəfli konfrans barədə razılığa gəlmişdi. Lakin iki ölkə hökumətləri arasında rəsmi yazışma ağır olduğundan, mübahisəli sahələrdə gərginlik azalmırdı.^[5]

• "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti". axc.preslib.az. İstifadə tarixi: 14 iyul 2021.
• "Zəngəzur Ekspedisiya Hərbi Qüvvələri". www.aznews.az. İstifadə tarixi: 14 iyul 2021.