туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) кьве затӀ сад-садавай чара ийизвай чка, мензил. Кьве хуьруьн ара буш я, тарар хьайитӀани цазвач. Р. # гуьтӀуь ~, гьяркьуь ~, ~ тун, ~ кӀевун, ~ гегьеншарун. 2) вахт, са гьерекат хьана муькуь гьерекат жедалди амукьзавай вахт. Нагьакь ерда къалмакъалун адет туш, А арада ам низамсуз кар жеди. Е. Э. ТӀварун стхадиз. А арада шахси гъараз Тахьуй, пис ният авуна. С. С. Эй юлдашар, и чистка... Амма и арада аялди вич квай пекер къежирна ва кӀевиз шехьна. А. Къ. Немсерин аскерар ва куьрпе. 3 ) жерге, кӀватӀал. Рушарин арада цуьк хьиз аквада. Е. Э. Ярдин тариф. ХупӀ тӀвар ава ви халкьарин арада. Е. Э. Яру» цӀару гуьллуь чит. Им чи юлдашарин арада Тур са адават хьана хьи. С. С. Мегер мусурмандин къайда... 4) куьч. алакъа, рафтарвал. Адет я хьи, дустар ара агатда. Е. Э. Гуьзел. ГьакӀ тахьайтӀа, дустар ара яд жеди. Е. Э. Зав рахамир. Гьич са гъейри пачагьлугъра КукӀунни рахун кими туш. Чпи чӀурна чпин ара, Сада-сад ягъун кими туш. С. С. Чпи чӀурна чпин ара.
* ара-ара нар. кьериз-цӀаруз. Ара-ара къув язавай вагьшида, Ятахрилай кицӀеризни ван къвезвай. И. И. ХъуьтӀуьн йиф. Гатуз ара-ара тӀурфанар жеда. 3. К. ТӀебиат чирун. Гьатерсвал ара-ара Рагьимханахъ вичихъни жезвайди ва ада чӀуру нетижайрал гъизвайди адаз аквазвай. А. Гьажимурадов. Сабурди хвейи кӀвал. Синоним: ара-бир, ара физ, са бязи вахтара, саса вахтара, гагь-гагь.
* ара атӀуз \[ физ \] нар. тӀимил вахт алатиз-алатиз. За вилер чи виликай авахьзавай, гьамга хьтин цел алаз, сугьбетдиз яб гузвай ва ара физ заз акӀ жезвай хьи, на лугьуди ихтилат ийизвайди зи къвалав ацукьнавай Сефер буба ваъ, гьа хипен булах вич тир. Б. Гь. Гъетер.
* ара-бир нар. вахтунал гьалтайла, кьериз-кьериз. Исли баде, цӀуьдгъуьнна алукъ тавурай лугьуз, мукъаятдиз, чилиз килигиз хквезвай. Ара-бир ада, акъвазиз, «мукъаят хьухь, свас» лугьузвай. А. Сайд. Цекверин кӀунтӀ. Ара-бир санал хьайи вахтар рикӀел хкведа. Р. Синоним: ара-ара, ара физ, са бязи вахтара, саса вахтара, гагь-гагь.
* ара гун гл., ни-куь вахт ракъурун, алатун Вакъиф кис хьана. Са ара гана, ахпа ада рахун давамна: - АкӀ хьайила за ваз сифте кьилелай ачухин... М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. Гьеле акъваз тавунвай марфади пенжердин гуьзгуьяр гатазвай, ара гуз кицӀерни элуькьзава. 3. Гь. Лезгийрин риваят.
* ара датӀана (датӀуз ) нар. Гьамишанда, маса кардал энгел тахьана, акъваз тавуна. Ара датӀуз къе гузвай къимет я ваз: «Ах-тфу, душман, еке лянет я ваз!» X. Т. Лянет. Умуми регьбервал гунилай гъейри, тежрибалу руководитель вич ара датӀана отделенийра, отрядра колониядин гьар са пипӀе аваз аквадай. ЛГ, 2001, 26. VӀӀ. Заз... тапархъан алимрин фикирар кӀелдайбурув агакьариз кӀанзава. А алимриз ара датӀана субутиз кӀанзава хьи, Кавказдин Алпан гьукуматдин асас тайифаяр туьркер тир. М. М. Лезги тӀвар алатӀа.
* ара физ нар. кьериз-кьериз, тӀимил-тӀимил вахтар алатайла. Адан шиирар ара физ «Лезги газетдизни» акъатзава... ЛГ, 2001,19. VӀӀ.
* ара хьун гл., вуж нив-квев алакъалу хьун. Жемир, Фекьир, адав ара, Адахъ дуьз фикир жедайд туш. С. С. Къара пулуниз.
* арада гьатун гл., вуж нин кьве касдин алакъаяр дегишарун, дегишариз гьарекатар авун. Гьатна иблис зинни ярдин арада... Е. Э. Заз сабур гуз
* арада затӀ аваз хьун гл., са кар кьилиз акъудун патал гудай гьакъи сада вичин кӀвалах туькӀуьрун паталай масадаз гудай затӀ аваз хьун. ТуькӀуьрда за Ви кар, шаксуз, Пака хъша КӀани чӀавуз. Арада затӀ аваз хьурай. Ж. Арада затӀ аваз хьурай.
* арада къал тун гл., нинни нин алакъаяр пис жедай гьалдиз гъун. Твамир тӀун чи арада къал, Пис фитне. Гъавгъа самавар. С. С. Лавгъа самовар.
* арадай акъатун гл, вуж-вуч амукь тавун. Хъсан адетар арадай акъатзава. Р.
* арадай акъудун гл., ни вуж-вуч къурулушдик тун тавун. Кулакрихъ галаз женг чӀугунихъ галаз санал ада хуьре колхоз тешкилунин, авамвал, савадсузвал арадай акъудунин... карда еке гьевесдалди иштаракна. А. С. Хуьруьг Тагьир. Недай-хъвадай суьрсет, промышленный товарар чкадал гьасилун, кьасухдай арадай акъудна, къецепатан уьлквейрин йисаралди къатканвай товарар ва гьайванриз гудай шейэр Урусат галайвал ахмишна. И. Мурадов. Къайдасузвиликай къанун хьайила || ЛГ, 2000, 2. ӀӀӀ.
* арадай кац фин рах., гл., нинни нин араяр пис хьун, къун. - Ваъ! - лагьана за зи рикӀяй, - бес и Асланни Мерзият фадлай инихъ чеб чпел Ашукь хьанвайбур я лугьудай. Бес гила абурун арадай фенвай кац гъим я? Б. Э. Булахдал. Синоним: никӀин рувар акахьун.
* арадай фин гл., вуч тайин кьадар вахт алатун. Арадай кьве югъни фенач, алишверишчи Къадира вичи гайи кафандин къимет ва бурж вугай пул элкъуьр хъувурай лугьуз хабар агакьарна. А. Ф. Бубадин веси. Зур сят арадай фейила башламиш хьайи ягъунар, къвердавай къати жез, пуд юкъуз давам хьана. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пӀуртӀ. Бес вун югъ арадай физ икӀ ава хьи! А. Сайд. «Алад, ваз югъур хьурай!»
* арадал (арадиз) атун \[акъатун \] гл., гьакъикъат яз хьун. Чи халкьдин дегь девирдилай амай хъсан адетар ава. Абурукай садни мелер я. Гзаф инсанрин куьмек герек тир кӀвалахар кьилиз акъудунихъ галаз алакъалу яз арадиз атанвай и адет бязи хуьрера гилани ама. М. М. Лезги тӀвар алатӀа. Набатат тумуникай икӀ арадал къвезва... 3. К. ТӀебиат чирун. Храхуба сифте кӀапӀалар жедай вахтунда, яни 30 - йисара, арадиз атана. Д. Шерифалиев. «ГъвечӀи чилин» чӀехи къазаяр || ЛГ, 2000, 6. ӀV. Суал арадал атун мумкин я: Вучиз чна Шарвилидикай квез эпос мубаракзава? Вучиз ам квез тебрикзава? И. Я. Шарвили! Шарвили! Шарвили! Гьар са цӀийи пайда хьун хьиз, азабдик, Азиятдик къведа умуд арадиз. А. Къ. Умуд.
* арадал вегьин гл., ни вуж-вуч 1) масадбур алай чкадал эцигун, къалурун 2) никай-квекай ятӀани рахунар авун.
* арадал гъун гл., ни вуч авачир затӀ хьурун.
* арадал са затӀни \[карни\] алачиз нар. са себебни авачиз. Арадал са карни алачиз зи гада Хидирнаби дустагъда тунва, адаз судди гьакӀ гьавая пуд йис кар ганва. Я. Къафаров. Автомат.
* арадиз гъун гл., ни вуч гьасилун. Малум тирвал, чапхунчи халкьар чпин медениятдай ацукьай халкьарилай хейлин гуьгъуьна амукьун адетдин кар тир. Куьз лагьайтӀа, куьчеривили меденият арадиз гъана, ам вилик финиз къулай шартӀар яратмишдач. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. Эгер гьар са касди ишлемиш тийиз амай чилерикай икӀ менфят къачуз ва зегъмет чӀугваз са хъсан затӀ арадал гъиз хьанайтӀа, чун алахьна фидачирни? ЛГ, 2001, 19. VӀӀ.
* араяр къун гл., нинни нин рафтарвилер пис хьун. ГьакӀ гьавайда чи араяр къурда за... М. Б. Эминан сурал.