Lüğətlərdə axtarış.

Çuvaşlar – türk xalqlarından biri. Çuvaş dilində danışırlar. Öz dillərindəki "чăваш" kəliməsi çuvaş ləhcələrində "çovaş", "çuvaş" və ya "çıvaş" kimi səslənə bilər. Kubratın böyük oğlu Batbayan xəzərlərin hökmdarlığı altında yaşamağa razı olmuş və xəzərlərə qatılmışlar. Xəzərlərin hakimiyyəti altında yaşamağa razı qalan bulqarlara Qara Bulqarlar deyilir. Xalqın ən əhəmiyyətli hissələrindən bir qismi şimala köç edib İdil Bulqar dövlətini qurdular və və şimala köç edən İdil Bulqarlarına Ağ Bulqarlar da deyilir. Ağ bulqarlar bugünkü çuvaş xalqının əcdadlarından sayılırlar. Çuvaşların əksəriyyəti xristiandır. 2002-ci ildə Rusiya Federasiyasında aparılmış siyahıya almanın yekunlarına əsasən 1.637.094 nəfər çuvaş yaşayır. Onlardan 889.268 nəfəri Rusiyanın Çuvaşiya Respublikasında, 126.532 nəfəri Tatarıstan Respublikasında, 117.317 nəfəri Başqırdıstan Respublikasında yaşamışdır.

Anatri çuvaşlar — çuvaş xalqının etnoqrafik qrupu. Etnoqraflar onları 3 alt qrupa ayırırlar: şimal (Anış və Uryum çayları arasında); çalılıq və ya qərb (Böyük Bula və Karla çayları arasında); cənub və ya çöl (xirti) (Kubna və Karlanın çayarası kəsişməsi). == Yaşadıqları ərazilər == Anatri çuvaşların məskunlaşma ərazisi, Uta çayı boyunca anat yençi çuvaşların yaşadıqları ərazi ilə həmsərhəddir. Onların məskunlaşma əraziləri Çuvaşıstanın cənub bölgələrini və Tatarıstan Respublikasının ona bitişik rayonlarını və Ulyanovsk vilayətini əhatə edir. XIX əsrdəonların məskunlaşma ərazilərinə Tsivilski rayonunun cənub hissəsi və Simbirski, Buinski, Tetyuşski mahallarının şimal əraziləri daxil idi. == Mənşəyi == Etnik çöl yarımqrupu XVI əsrdə Çuvaşıstanın mərkəzi rayonlarından olan insanlar tərəfindən Kazan ələ keçirildikdən sonra çar administrasiyasının təzyiqi ilə, eləcə də ərazinin sərbəst müstəmləkəçiliyi nəticəsində kolonistlər tərəfindən formalaşmışdır. Qazan xanlığı dövründə yerli çuvaşlar orijinallığı dil və digər əlamətlərlə müəyyən edilən iki alt qrupa bölünürdülər: anatri, anat yençi və viryal/turi çuvaşlar. Sonuncular şərq qonşuları — tatarlarla ən böyük etnik-mədəni təmasda idilər. XVI əsrin ortalarından çuvaşların rus etnik qrupunun təzyiqi altında cənub çöl bölgələrində, Uryum çayının cənubunda məskunlaşması zamanı anatri çuvaşlarının yeni yarımqrupu — Hirti (çöl) meydana gəldi. Sovet arxeoloqu P. N. Tretyakovun Çuvaş Muxtar Sovet Sosialist Respublikası ərazisində apardığı qazıntılar nəticəsində müəyyən edildi ki, Çuvaş torpaqlarının cənub-şərq hissəsi, Çuvaş anatri bölgəsi Bulqar türklərinin dövlətinin mühüm bir hissəsi idi.

Anat yençi çuvaşlar — çuvaş subetnosu. Əsas məskunlaşma sahəsi Çuvaşıstanın şimal-şərqidir. Miqrasiya nəticəsində anat yençi çuvaşların nümayəndələri də Volqaboyu və Uralın bir çox bölgələrində məskunlaşıblar. Anat yençi çuvaşlar 3 alt qrupa malikdirlər: Anat-Sivilskaya, Nijnetsivilskaya və Kozlovskaya. == Mənşəyi və yayılma arealı == Anat yençi çuvaşlar Çuvaşiyanın şimalında və şimal-şərqində məskunlaşıb. Onlara Başqırdıstan Respublikasında və Tatarıstan Respublikasında, Ulyanovsk, Orenburq vilayətlərində rast gəlinir. Lakin anat yençi çuvaşlar ən çox Penza, Samara və Saratov vilayətlərində yaşayır. Çuvaşların (anat yençi) əcdadları VII-VIII əsrlərdə Şimali Qafqaz və Azov çöllərindən gəlmiş bulqar tayfalarıdır. == Dialekt == Anat yençi çuvaşların dialektlərinin tədqiqi problemli olaraq qalır. Bəziləri anat yençi çuvaşların dialektlərinin müstəqil bir dil təşkil etdiyin hesab edir.

Viryal/Turi çuvaşlar (viryal, çuvaş dilində vir "yuxarı, qərb" və yal "kənd, icma" deməkdir) — çuvaşların iki böyük etno ərazi qrupundan biri. "Viryal", yəni Volqaboyu daha yüksəklərdə yaşayan atlılar adı "anatri" (çuvaş dilindən anat "aşağı, şərq"), yəni Volqaboyu daha aşağılarda yaşayan yerli çuvaşlar adına qarşıdır. Bir sıra alim və antropoloqların fikrincə, atlı çuvaşların əcdadları burada yaşamış yerli fin-uqor tayfalarıdır (marilər, mordvalar). Rus salnamələrində viryal çuvaşlar Maris dağı ilə birlikdə "dağ çeremisi" kimi qeyd olunur. Marilərin özləri çuvaşları "suasla mari", tatarları isə "suas" adlandırırdılar. Tədqiqatçıların (N. İ. Qagen-Torn və digərləri) fikrincə, Çuvaş-Viryal və dağ Mari arasında qadın köynəklərinin kəsimi, eləcə də qadın geyimlərinin bütün kompleksi demək olar ki, eynidir. Viryal və dağ Mari arasında samandan çarıq hazırlamaq texnologiyası Anatri çuvaşların istifadə etdiyi texnologiyadan fərqli olaraq üst-üstə düşürdü. Anatri çuvaşlar uzun ayaq paltarı və onuçi geyinirdilər. Ayaqlarını fin-uqor qonşuları kimi qalın bükürdülər. Viryal ayaq örtükləri qara parçadan, anat ençi — qara və ağdan, anatri — yalnız ağdan toxunurdu.

Tuvalar/Tıvalar və ya Tuvalılar/Tıvalılar (tıvaca: Тывалар, Tıvalar) — Cənubi Sibirdə yaşayan türk xalqlarından biri. Tuvalılar türk xalqlarının uyğur qrupuna daxildirlər. Tubalar, tocinlər və urianxaylar tuvaların etnik qruplarıdır. Əsasən Rusiya Federasiyasının bir hissəsi olan Tıva Respublikasında, qismən Monqolustanın şimal-qərb oymaqlarında (Rusiya və Tıvayla olan sərhəd bölgələrində), və az sayda Çinin Şincan Uyğur Muxtar Rayonunun şimal qismində yaşayırlar.

Çuvaş dili (Чăваш чĕлхи) - türk dillərinin oğur qoluna aid dil, Rusiyanın Çuvaşiya Respublikasının rus dili ilə yanaşı ikinci rəsmi dili. Эктор Алос-и-Фонт. Оценка языковой политики в Чувашии Picket in defense of the Chuvash in Cheboksary Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.

Çavuldur və ya Çuvaldar boyu — Oğuz Xaqanın Dastanına görə Oğuzların 24 boyundan biri və Qaşgarlı Mahmuda görə Divân-ı Lügati't-Türk'təki yirmi iki Oğuz boyundan yirmincisi; Çuvaldarlardır. Qaşqarlı Mahmudun lüğətindəki Oğuz boylarının adları, zamanlarındaki deyiliş şəkillərinə görə yazmışdır. Ankarada Yukarı Çavundur və Aşağı Çavundur kəndləri var. Ayrıca Türkmənistanda da Çavundur vilayəti var. Bu boyların Üç Oxlar Qolundan (sol qolundan) Oğuz Xaqanın oğlu Göy Xanın soyundan gəldikləri kəbul edilir. Çuvaldar boyu Qaşqarlı Mahmudun "Man qışlaq" "Oğuz ölkəsində bir yer adı" şəklində təsvir etdiyi bölgəyə, Xəzər Dənizi sahilindəki yarım adaya gedərək yurd tutmuşlar və buraya Man qışlaq adını vermişlər. 1916 ilində Kilisli Müəllim Rüfətın yayımladığı Kitabi dədə qorquda Oğuzlarda "Çuvaldar" şəklində istifadə edilən bu boy adı, Türkmənçədə "Çovdur" olarak günümüzə gəlib çatmışdır. Günümüz Türkmənistanında "Çovdur" adını daşıyan çoxlu yer və yurd adları vardır. Əlamət olarak Şunqar (akdoğan) quşunu istifədə edirdilər. "Çavuldur" kəliməsi məşhur, şöhrətli mənasında istifədə edilirdi.

Yuvalar (fars. يوالار‎) — İranın Qərbi Azərbaycan ostanının Urmiya şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 622 nəfər yaşayır (174 ailə).

Çuvaşca Vikipediya — Vikipediyanın çuvaş dilində olan bölməsidir. Bu günə gədər bu vikidə 56.194 məqalə yaradılıb. 2004 ildə istifadçi Kostik Vento (gəlçək adı Konstantin Xlızov) Vikimediya Fondundan Çuvaşca Vikipediyanı açmağa xahiş etdi. 7 dekabr 2005 — Иркутск 1500 məqaləni yazıb. 9 mart 2006 — 2000-ci məqalə — Drojanovsk Rayonu. 22 noyabr 2006 — 4500-cü məqalə — Lava (çat). 17 iyul 2008 — 8000-ci məqalə — Roqaçov Yakov Kapitonoviç. 6 aprel 2009 — 10 000-ci məqalə — Haydeqqer Martin. 13 fevral 2010 — 11 000-ci məqalə — Monqol dili. 26 yanvar 2011 — 12 000-ci məqalə — Tokay.

Cavadlar — Azərbaycan Respublikasının Xocalı rayonunun Kosalar kənd inzibati ərazi dairəsində kənd. 1992-ci ildən 2020-ci ilə kimi Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin işğalı altında olub. İkinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrinə əsasən imzalanmış 10 Noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanata uyğun olaraq Cavadlar kəndi Rusiya Sülhməramlı qüvvələrinin nəzarətinə keçmişdir. 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli antiterror əməliyyatları nəticəsində Azərbaycan Respublikası Silahlı Qvvələrinin nəzarətinə qaytarılmışdır. Cavadlar Xocalı rayonunun Kosalar inzibati ərazi vahidində kənd. Dağətəyi ərazidədir. Etnotoponimdir.

Cumalar — Azərbaycan Respublikasının Bərdə rayonunun Mirzəxan Qaraqoyunlu kənd inzibati ərazi dairəsində kənd. == Tarixi == Qarabağ düzündədir. Əsl adı Cumalardır. Yaşayış məntəqəsi cumalar nəsli tərəfindən salındığına görə həmin nəslin adını daşıyır. Etnotoponimdir. == Əhalisi == Əhalisi 581 nəfərdir (2009). Gənc şair və Bütöv Azərbaycançılığın yeni nəsil fikir adamlarından olan Murad Hüseyn Difai də bir müddət bu kənddə yaşamışdır.