нареч.
1. назад:
1) в направлении, противоположном предшествующему движению
2) в направлении к задней, тыловой стороне кого-л., чего-л. Dala baxmaq оглянуться назад, дала яйилмя наклонение (наклон) назад, dala aşma кувырок назад, дала салто сальто назад
3) на прежнее место, в прежнее положение, обратно. Pulları dala götürmək брать деньги назад (обратно), sözünü dala götürmək брать слова назад
2. обратно. Dala qaytarmaq вернуть обратно, dala döndərmək повернуть обратно
◊ dala atmaq откладывать на чёрный день; dala baxmadan без оглядки, не оглядываясь; dala qalmaq отставать, отстать; dala durmaq: 1. отказываться, отказаться; 2. уступать, уступить
Betpak-Dala
Betpak-Dala, (qaz. Бетпақдала), eləcə də Şimali Mirzəçöl — Qazaxıstanın Karağandı vilayəti, Cənubi Qazaxıstan vilayəti və Cambul vilayətini əhatə edən səhra. Betpak-Dala Sarısu, Çu çayları və Balxaş gölü əhatəsində yerləşir.
== Adının mənası ==
Betpak-Dala türk dilində «batnak» - bataqlıq və ya fars dilində bedbaxt - bədbəxt, kasıb; türk dilində «dala»- tala, düzənlik deməkdir.
== Ümumi məlumat ==
Səhra 46°30' paralelində Qazaxıstan xırdatəpəliyi ilə həmsərhəddir. Sahəsi 75 min km²-dir. Səthi düz və dalğalı düzənliklərdən ibarətdir. Ərazinin hündürlüyü 300–500 m arasında dəyişir. Ərazinin meyilliyi cənub-qərb istiqamətindədir. Cənub-qərb hissəsində Jeltau yüksəkliyi(974 m) yerləşir.
Artemisia dalailamae
Artemisia dalailamae (lat. Artemisia dalailamae) — bitkilər aləminin astraçiçəklilər dəstəsinin mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin yovşan cinsinə aid bitki növü.
Ağ dalamaz
Ağ dalamaz (lat. Lamium album) — bitkilər aləminin dalamazçiçəklilər dəstəsinin dalamazkimilər fəsiləsinin dalamaz cinsinə aid bitki növü.
== Botaniki xarakteristikası ==
Çoxillik ot bitkisi olub yarpağının formasına görə gicitkənə oxşayır. Şimal jarımkürəsinin mülayim zonasında, keçmiş SSRİ-də hər yerdə, o cümlədən Azərbaycanda alaq bitkisi kimi yayılmışdır. Çiçək və yarpaqlarında aşı maddəsi, saponin, askorbin turşusu var. Yaxşı balverən bitkidir.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Lamium vulgatum Benth.
Lamium vulgatum var. album (L.) Benth.
== Yarımnövləri ==
Lamium album subsp.
Bulbophyllum dalatense
Bulbophyllum dalatense (lat. Bulbophyllum dalatense) — səhləbkimilər fəsiləsinin bulbofillium cinsinə aid bitki növü.
== Arealı ==
Bulbophyllum dalatense növü Vyetnam üçün endemik növdür.
Dalahu şəhristanı
Dalahu şəhristanı - İranın Kirmanşah ostanınında şəhristan. Şəhristanın inzibati mərkəzi Kerend Qərb şəhəridir. 2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhristanın əhalisi 42,310 nəfər vəya 9,665 ailədən ibarət idi.
Dalamaz
Dalamaz (lat. Lamium) — bitkilər aləminin dalamazçiçəklilər dəstəsinin dalamazkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
== Botaniki xarakteristikası ==
Bir, iki, yaxud çoxillik otlardır; yarpaqları dişli və bütövdür. Çiçəkləri ağ, çəhrayı, yaxud qırmızıdır, yuxarı yarpaq qoltuqlarında yerləşən yalançı süpürgə çiçək qrupunda toplaşmışdır. Meyvəsi dördtilli fındıqcadan ibarətdir. Avropa, Asiya (tropik qurşaqdan başqa) və Şimali Afrikada 40–50 növü məlumdur. Azərbaycanda 5 növü bitir. Ağ dalamaz və gövdəniqucaqlayan dalamaz geniş yayılmış alaqdır. Tərkibində aşı maddəsi, saponin, askorbin turşusu, efir yağı və s. olduğu üçün xalq təbabətində istifadə edilir.
Jan Leron Dalamber
Jan Leron Dalamber (d. 16 noyabr 1717 – ö. 29 oktyabr 1783) — Fransa riyaziyyatçısı, mexanik və maarifçi-filosof, ensiklopediyaçı; maddi nöqtələr sisteminin hərəkətinin diferensial tənliklərini tərtib etmək qaydasını vermişdir; riyazi analiz, diferensial tənliklər nəzəriyyəsi, sıralar nəzəriyyəsi, cəbr üzrə əsərlərin müəllifidir.
== Həyatı ==
Dalamber Fransa akademiyasının (1754,1772-ci ildən oranın daimi katibi) üzvü, Peterburq Elmlər Akademiyasının(1764) və başqa elmi müəssisələrin əcnəbi fəxri üzvüdür. Mazarini Kollecini bitirmişdir(1735). Orada hüquq elmini öyrənirdi. Riyaziyyatla müstəqil məşğul olmuşdur. 1747-ci ildən Deni Didro ilə birlikdə “Elm, incəsənət və peşələrin ensiklopediyası”nın yaranması üzərində çalışmışdır. 1757-ci il dən “Ensiklopediyadakı” işindən uzaqlaşmış və riyazi fizika ilə məşğul olmuşdur. Dalamber ilk dəfə dinamika məsələlərini statikaya gətirərək (Dalamber prinsipi) maddi sistemin hərəkətini ifadə edən diferensial tənliyin tərtibi üçün ümumi qayda vermişdir (1743).
Pinus dalatensis
Pinus dalatensis (lat. Pinus dalatensis) — şamkimilər fəsiləsinin şam ağacı cinsinə aid bitki növü.
Sonuncu Dalan
The Last DeadEnd (azərb. Sonuncu dalan) — "AzDimension" tərəfindən hazırlanan, Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən, qorxu elementlərini daşıyan və döyüş-macəra və qorxu janrlarında olan indi videooyun. Bu, Azərbaycan videooyun şirkəti olan "AzDimension"nun hazırladığı beşinci videooyunudur. Oyun 5 may 2018-ci il tarixində Microsoft Windows platforması üçün "Steam"də satışa çıxarılmışdır.
Oyun əsasən Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərinə daxil olan İçərişəhərdə cərəyan edir, ancaq bəzi epizodlarda Xəzər dənizi sularına qərq olmuş Bayıl qalası da göstərilir. Oyunun baş qəhrəmanı Fərhad Novruzov adlı gənc bir alimdir. Fərhad öz ana vətəninə – Azərbaycana beynəlxalq bir telekanal üçün sənədli film çəkməyə gəlir. O, burada qədim Zərdüştilik dini ilə əlaqədar qəribə hadisələrə şahid olur.
Oyun tənqidçilər tərəfindən ümumiyətlə müsbət rəylər almışdır. Oyun dərin hekayəsi, əsas geympleyi və maraqlı personajlarına görə təriflənmiş, ancaq zəif səs aktyorluğu və animasiyalarına görə tənqidlənmişdir.
XIV Dalay Lama
XIV Dalay Lama (Nqaqvanq Lovzanq Tençzin Qyamçxo, tib. བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་; 6 iyul 1935[…]) — Tibet, Monqolustan, Buryatiya, Tuva, Kalmıkiya və digər regionlarda yaşayan buddistlərin dini lideri. Sülh üzrə Nobel mükafatı laureatı (1989). 2006-cı ildə ABŞ-nin ali mükafatı sayılan - Konqressin Qızıl medalı ilə təltif olunmuşdur. 2011-ci il 27 aprelə qədər o sürgündə olan Tibet hökumətinə başçılıq etmişdir (onu Lobsanq Sanqay əvəz etmişdi).
== Bioqrafiya ==
XIV Dalay Lama, Tençzin Qyamçxo tibet xalqının dini lideri hesab olunur. Tibet buddistləri Dalay Lamanın Avalokiteşvara (Çenrezi), Bodxisatva iztirabın Yerdəki təcəssümü hesab edirlər. Onlara görə, Dalay Lama insanlara xidmət etmək üçün dünyaya gəlmişdir.
== Erkən illəri ==
XIV Dalay Lama 6 iyul 1935-ci il tarixində Tibetin şimal-şərqində yerləşən Amdo vilayətinin geniş vadisində təpədə yerləşən balaca və kasıb Takçer adlı kənddə kasıb bir ailədə anadan olmuşdur. İndi bu ərazilər Çinin əyaləti olan Çinxayın tərkibinə daxildir.
Yair Dalal
Yair Dalal (ivr. יאיר דלאל; 25 iyul 1955, İsrail) — İraq-Yəhudi mənşəli bir İsrail musiqiçisidir.
Onun əsas alətləri ud və skripkadır və o, bəzən müşayiət kimi də oxuyur. Öz musiqisini bəstələyir və ərəb və yəhudi adət-ənənələrini, eləcə də Avropa klassik və hind musiqiləri yardır. O, eyni zamanda bir sülh fəalıdır və ərəblər və yəhudilər arasında anlaşma və ünsiyyəti artırmaq üçün çalışan aktivistdir.
Yaşayış binası (Nizami küçəsi, dalan 5, ev 33)
Nizami küçəsi, dalan 5, ev 33 ünvanında yerləşən yaşayış binası – Gəncə şəhərində yerləşən yerli əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidəsi. Gəncə üçün xarakterik olan "Günbəzli ev"lərin dövrümüzə çatmış azsaylı nümunələrindən biridir.
== Memarlıq xüsusiyyətləri ==
Evin fasadları sadə və lakonikdir. Fasad divarı gəclə üzlənmişdir; sonradan əlavə edilmiş və bütün fasad boyunca uzanan taxta veranda yaxşı işlənmiş detalları ilə diqqət cəlb edir.
Evin planı kifayət qədər sadədir. O, orta örçülü bir otaqdan ibarətdir. Xidməti otaqlar ehtimal ki, əlavə tikililərdə yerləşmişdir. Evin interyeri, fasadla müqayisədə daha zəngin həll edilmişdir. İnteryerdə divarlar yerli mənşəli açıq tonlu gəc məhlulu ilə üzlənmişdir; kəsişmə yerlərində tünd xəttlər keçir ki, bu da tağın konstruksiyasını vurğulayır.
Otağın bütün perimetri boyunca "ləmə" adlandırılan tağçalar yerləşdirilmişdir.
Çin dalaqotu
Çin dalaqotu (lat. Chrysosplenium sinicum) — bitkilər aləminin daşdələnçiçəklilər dəstəsinin daşdələnkimilər fəsiləsinin dalaqotu cinsinə aid bitki növü.
Çılpaqgövdə dalaqotu
Çılpaqgövdə dalaqotu (lat. Chrysosplenium nudicaule) — bitkilər aləminin daşdələnçiçəklilər dəstəsinin daşdələnkimilər fəsiləsinin dalaqotu cinsinə aid bitki növü.
Dalaq arteriyası
Dalaq arteriyası — insan anatomiyasında sol mədə və ümumi qaraciyər arteriyaları ilə birlikdə çolyak gövdəsinin üç əsas qolundan biri. Dalağa, mədəyə və mədəaltı vəziyə qan ötürür. Dalağa gedən əyri yolu ilə tanınır.
== Tərkibi ==
Dalaq arteriyası dalağa çatmazdan əvvəl mədə və mədəaltı vəzi tərəfə budaqlar.
Qeyd etmək lazımdır ki, dalaq arteriyasının budaqları mədənin daha böyük əyriliyinin aşağı hissəsinə qədər bütün yollara çatmır. Əvəzində bu sahə qastroduodenal arteriyanın bir qolu olan sağ qastroepiploik arteriya ilə təmin edilir. Bu zaman iki qastroepiploik arteriya bir-biri ilə anastomozlaşır.
== Əlaqələri ==
Dalaq arteriyası dalaq-böyrək bağının təbəqələri arasından keçir. Yolda dalaq arteriyası qaraciyərin portal venasına axan dalaq venası ilə müşayiət olunur.
== Klinik əhəmiyyəti ==
Dalaq arteriyasının anevrizması (arteriya divarının şişkinlik şəklində qabarması) nadirdir, lakin yenə də qarın aortasının və iliak arteriyaların anevrizmalarından sonra üçüncü ən çox görülən abdominal anevrizmadır.
Dalağın transplantasiyası
Dalağın transplantasiyası — dalağın və ya onun hissələrinin bir şəxsdən digərinə köçürülməsi. Digər transplantasiya edilmiş orqanlara immunoloji dözümlülüyün induksiyası üçün araşdırılır. Gəmirici modellərində müvəffəqiyyət əldə edilmişdir. Bu yaxınlarda balaca donuzlarda dalaq transplantasiyasının tolerogen təsirinə dair sübutlar əldə edilmişdir. Bundan əlavə, dalağın primitiv hematopoetik progenitor hüceyrələri var. Qarışıq nəticələri olan insanlarda dalaq transplantasiyası həyata keçirilib.
== Autotransplantasiya ==
Splenektomiyadan sonra dalaq toxuması bilərəkdən autotransplantasiya edilə bilər, çünki bəzi toxumalar hələ də canlı olacaq və dalaq funksiyasını qoruyub saxlamağa çalışacaqlar (Böyük post-splenektomiya infeksiyasının (BPSİ) qarşısını almaq məqsədi ilə). Bu proses splenoz başa düşüldükdən sonra edildi; splenoz dalaq toxumasının travma və ya cərrahi müdaxilə nəticəsində dalaqdan qoparıldıqdan sonra bədənin başqa yerlərində (adətən qarın boşluğunda) qəfil reimplantasiyasıdır.
18 eksperimental tədqiqatın 2020-ci il icmalına əsasən, transplantasiya edilmiş dalaq funksional görünür, reimplantasiya edilən toxumanın 95%-i bərpa olunur (sintiqrafiya vasitəsilə) və xəstələrin 90%-də qan yaxması normallaşır (funksional qan filtrasiyası nəzərdə tutulur).
Bütün tədqiqatlar həmçinin antitel səviyyələrinin bərpasını bildirir.
Əlavə dalaq
Əlavə dalaq — dalağın əsas gövdəsindən ayrı olan dalaq toxumasının kiçik bir düyünü. Əlavə dalaqlar əhalinin təxminən 10%-də rast gəlinir və adətən diametri təxminən 1 sm. olur. Onlar limfa düyünlərinə və ya kiçik dalağa bənzəyirlər. Əlavə dalaq ya inkişaf anomaliyaları ya da travma nəticəsində əmələ gəlir və tibbi əhəmiyyət kəsb edir, çünki o, diaqnostik təsvirin yanlış təfsirinə və ya terapevtik splenektomiyadan sonra simptomların qalmasına səbəb ola bilər.
Polispleniya bir normal dalağın deyil, bir neçə əlavə dalağın olmasıdır.
== Səbəbləri ==
Əlavə qalaq embrional inkişaf zamanı inkişaf edən dalağın bəzi hüceyrələri dalağın əmələ gəldiyi orta xəttdən qarın boşluğunun sol tərəfində 9–11-ci qabırğalardakı son yerə qədər olan yol boyunca yerləşdirildikdə əmələ gələ bilər. Əlavə dalağın ən çox yayıldığı yerlər dalağın hilum hissəsi və mədəaltı vəzinin ucudur. Əlavə dalaq damarlarının hər hansı bir yerində — qastrosplenik bağda, dalaq bağında, mədə və ya bağırsaq divarlarında, mədəaltı vəzi ucunda olur. Tipik ölçü təxminən 1 sm-dir, lakin bir neçə ml-dən 2–3 sm-ə qədər olan ölçülər də rast gəlinir.
Dalat
Dalat (vyet. Đà Lạt) — Vyetnamın mərkəzi dağlıq ərazilərində yerləşən şəhər, Lamdonq vilayətinin paytaxtı. Dəniz səviyyəsindən təqribən 1,475 metr yüksəklikdə Lanqbian platosunda yerləşir. Hanoydan 1,491 km, Hoşimin şəhərindən 300 km məsafədə yerləşir.
Şəhərin adının lati dilindən yaranmışdır və mümkün tərcümələrdən biri də "lat tayfasının çayıdır".
== İqtisadiyyatı ==
Şəhərin iqtisadiyyatını kənd təsərrüfatı (meyvə, gül, çiyələk, üzüm, qəhvə becərilməsi), şərabçılıq, turizm, elmi tərəqqi (Dalat Vyetnam elminin mərkəzlərindən biridir) təşkil edir.
Dalanum
İşırqan (lat. Galeopsis) — bitkilər aləminin dalamazçiçəklilər dəstəsinin dalamazkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
== Sinonimləri ==
=== Heterotipik sinonimləri ===
Dalanum Dostál
Ladanella Pouzar & Slavíková
Ladanum Gilib.
Tetrahit Adans.
Dalağın yırtılması
Dalağın yırtılması — çox ağır simptomlarla müşayiət olunan bir orqanın anatomik struktur bütövlüyünün bədən tərəfindən pozulması nəticəsində yaranan bir patoloji. Tez-tez qarın boşluğunun digər orqanlarının zədələnməsi ilə birləşir. Orqan qanla yaxşı təmin olunduğundan, həyat üçün dərhal təhlükə yaradan və təcili cərrahi müdaxilə tələb edən ağır qanaxma ehtimalı var.
== Dalaq yırtığının səbəbləri ==
Dalağın yırtılmasının əsas səbəbi qarın boşluğunun küt travmasıdır. Yırtılma həmçinin nüfuz edən yara (bıçaq və ya atəş), splenomeqaliya və artan parenxima sürüşməsi ilə müşayiət olunan patoloji proses, həddindən artıq fiziki fəaliyyət, hamiləlik zamanı əmələ gələn çoxlu qan və qarın boşluğunun şiddətli gərginliyi ilə də baş verə bilər.
Dalamazkimilər (yarımfəsilə)
Dalamazkimilər (lat. Lamioideae) — bitkilər aləminin dalamazçiçəklilər dəstəsinin dalamazkimilər fəsiləsinə aid bitki yarımfəsiləsi.
