İohann Şiltberqer

İohann (Hans) Şiltberqer (17 may 1381 və ya 1380[1] – təq. 1440, Münxen[2], alm. Johannes Schiltberger‎) — alman səyyahı və yazarı. Bavariyalı İohan Şiltberqer 1394-cü ildən 1427-ci ilədək Avropa, Asiya və Afrikaya səyahətindən bəhs edən ―Reisebuch və yaxud ―Səyahət kitabını yazmışdır. Macarıstan, Bolqarıstan, Valaxiya, Moldova, Ukrayna, Anadolu, Misir, Fələstin, İordaniya, İran, Azərbaycan, Gürcüstan, Dağıstan, Çərkəz, Krım və Mərkəzi Asiyada olan İ. Şiltberqer kitabda Azərbaycanın Təbriz, Maku, Marağa, Naxçıvan, Əlincəqala, Astara, Şirvan (Lahıc, Şamaxı və Şabran), Şəki və Dərbənd şəhərləri haqqında da məlumat verir. Onun səyahətnaməsi ölümündən sonra bir neçə dəfə çap edilmiş, XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində geniş istifadə edilmişdir. Bu, səyahətnamə özündə səyahət edilən bölgələr, Mərkəzi Avropa və qeyri-Avropa ərazilərinin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən çoxsaylı mədəni müşahidələri ehtiva edir.

İohann Şiltberqer
alm. Johannes Schiltberger‎
Doğum tarixi 17 may 1381 və ya 1380[1]
Vəfat tarixi təq. 1440
Vəfat yeri
Fəaliyyəti yazıçı, tədqiqatçı-səyyah[d]
Əsərlərinin dili alman dili
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

O kitabında xristianlığın ən məşhur duası "Ey, atamız" adlı duanın türkcə tərcüməsini vermişdir. Bu dua Avropada çap edilən ən qədim türkcə mətn hesab edilir.[3]

Şiltberqer həmçinin bir sıra tarixçilər tərəfindən Türkologiya elminin banisi hesab olunur. Bir qrup tarixçilər isə onu "Alman Marko Polo" adlandırıblar.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İohann Şiltberqer 1381-ci ildə Münhenlə Frayzinq şəhərləri arasında Lohof yaxınlığında Hollern qəsəbəsində dünyaya gəlmişdir. Onun nəsli 1031-ci ildən bəri tanınan qədim lakin yoxsul cəngavər nəsli idi. Onun əcdadları marşal olub və uzun müddət Vittelsbax qraflarına xidmət göstəriblər. Onlar Ayxax yaxınlığında Şiltberq qəsrində yaşayırdılar.[4]

Macar Kralı Sigizmund Balkanlarda getdikcə yayılaraq Avropaya doğru irəliləyən türkləri dayandırmaq məqsədilə yeni bir xaçlı yürüşü təşkil etmiş və müttəfiq qoşunlarının yardımçı qüvvələri ilə birlikdə 130 minlik ordu ilə Niqbolu döyüşündə türklərə qarşı savaşmışdı.[5] Bu zaman 15 yaşı olan Şiltberqerdə Sigizmundun ordusuna qoşulmuşdu. 28 sentyabr 1396-cı ildə baş verən döyüşdə Şiltberqer Osmanlı ordusu tərəfindən əsir götürülür.[6] Ondan başqa iki əsir bir birinə bağlanaraq Sultan Bəyazidin qarşısına çıxarılır. Lakin sultan 20 yaşından kiçik olan əsirləri öldürməməyi əmr edir. Beləliklə Şiltberqer sağ qalır. O, 16 yaşında digər əsirlərlə birllikdə Geliboluya buradan isə Bursa şəhərinə göndərilir. Şiltberqer 30 sentyabr 1396-cı ildən 30 iyul 1402-ci ilə qədər Sultan Bəyazidin ordusunda carçı kimi xidmət etmiş Ankara döyüşündə məğlubiyyətdən sonra Teymurun qoşunu tərəfindən əsir götürülmüşdü.[5] Teymurun ölümündən sonra dördüncü oğlu Şahruxun əsirliyinə düşən[7] Şiltberqer sonradan onun digər oğlu Miran şaha qul kimi verilir. Miran şah 1408-ci ildə Qaraqoyunlu Qara Yusifə qarşı döyüşdə öldürüldükdən sonra isə Şiltberqer Miran şahın ikinci oğlu Əbubəkrin qulu olur. Əbubəkrin sarayında o zamanlar Çökrə va ya Şiltberqerin dediyi kimi Tzeqre adlı taxta haqq iddia edən Qızıl Orda Şahzadəsi yaşayırdı. O zaman xanları istədiyi kimi taxta qaldırıb endirə bilən bir növ qəbilə başçısı və naib olan Yedigey taxtda oturmaq üçün Çökrəyə xəbər göndərdi.[8] Əbubəkr Çökrənin ixtiyarına 600 atlı verdi. Onların arasında alman Şiltberqer də var idi. Bu vaxt Yedigey özü Sibirə ekspedisiyaya getdi. Çökrə və Şiltebrqer istər-istəməz ona qoşulmalı oldular. Onlar Gürcüstan, Şirvan, Dərbənd və Həştərxan vasitəsilə Volqadan keçərək Ağ Tatara çatdılar. Riçard Petersin iddiasına görə, Sibir adını Avropaya ilk gətirən Şiltberqer olub.[9]

Şilterbqer həyatının 30 ilini özünün deyimi ilə "bütpərəstlər" arasında keçirdi. 1427-ci ildə Semeqrelodan əsirlikdən qaçaraq 4 xristian ilə birlikdə Trabzonda Frank gəmisinə minib, buradan Konstantinapola, daha sonra isə Bolqarıstan, Moldova, Lvov, Krakov, Vrotslav, Regensburq, Landsxutdan keçib Bavariyaya qayıtdı.[10] Bu illər ərzində o Kiçik Asiya, İran, Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan, Qızıl Orda, Ural, Sibir, Krım və Mərkəzi Asiyanı gəzdi.[11]

Bavariyaya qayıtdıqdan sonra Şiltberqer Bavariya hersoqu III Albrextin ordusunda xidmət edir. 1438-ci ildə Münhendə yaşadığı və təqribən 1440-1450-ci illər arasında vəfat etdiyi bizə məlumdur. Onun nəsli XIX əsrin ikinci yarısında tanındı və 1878-ci ildə “Marşal fon Şiltberq” adlandırılmaq hüququ qazandı.[12]

Əsəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şiltberqer əsərində sadəcə həyatı və həbsdə keçən vaxtlarının hekayəsini deyil əksinə hardasa etnoloji bir xarakterə bürünmüş məlumatları qeyd etmişdir. Müəllif gəzdiyi ölkələri və şəhərlərin adlarını yerli ənənələrə görə vermişdir. Buna baxmayaraq əsərdə Jon Mandevilin yazılarının təkrarlarına rast gəlmək mümkündür.[13] Yazar bunu gizləmir əksinə Sinay yarımadasındakı Müqəddəs Yekaterina monastırını heç görmədiyini, başqa şahidlərə istinad etdiyini bildirir. Əsər ümumilikdə 67 bölmədən ibarətdir. Yazar Macar kralı Sigizmundun rəhbərliyi ilə həyata keçən xaçlı səfərindən ilk 3 bölmədə bəhs etmişdir. O yazır ki, xaçlı ordusu Dunay çayını keçərək Bolqarıstana doğru yola düşür. Burada türklərlə döyüşdə Şiltberqer sahibinin həyatını xilas edir.[14]

Niqbolu döyüşündə Sultan Bəyazidin xristian əsirlərdən aldığı intiqam

Daha sonra əsir düşdüyü Niqbolu döyüşündən bəhs edən yazar türklərin əsirlərə qarşı rəftarını yazır. O yazır ki, 200 min nəfərlik orduya rəhbərlik edən Bəyazid xristianların daha əvvəllər yüzlərlə türk əsiri infaz etməsini eşitdikdə əsgərlərinə əsirləri öldürməyi əmr edir. Bu əmri yerinə yetirməyənləri isə yeniləri ilə əvəz edirdi.[15]

Bu bölmədə padişahın oğlunun xahişi ilə özü kimi yaşı 20-dən aşağı olan şəxslərin edam edilmədiyini yazır. Yazar bu zaman 16 yaşı olduğunu qeyd edir. Buradan 50 min ailənin yaşadığı Ədirnəyə gətirildiklərini bildirsə də, yazarın bu məlumatının mübaliğə olduğu düşünülür.[16] 15 gün sonra Geliboluya aparılıb burada 500 əsirlə birlikdə 2 ay saxlanıldıqlarını yazır. Buradan bir qrup əsirlə birlikdə Bursaya aparılan Şiltberqer burada xəstələndi və digər əsirlər kimi başqa ərazilərə paylanmadı. Kitabın 4-14-cü bölmələrində hərbi kompaniyalarından bəhs etdiyi Sultan Bəyazidin ixtiyarına verilən Şiltberqerin burada keçən illəri ilə bağlı verdiyi məlumat biraz şübhə doğurur. Çünki yazar Sultan Bəyazidin ordusunda 12 il xidmət etdiyini bildirsə də, əsir düşdüyü 1396-cı ildən Ankara döyüşünə (1402) qədər cəmi 6 il keçmişdi. Daha sonra yazar Konyanın fəthindən bəhs edir.[8]

6-cı bölmədə 60 xristian ilə birlikdə qaçmağa təşəbbüs göstərdiklərini lakin bu işini üstünün açılması ilə şahın huzuruna çıxarıldıqlarından danışan Şiltberqer şahın böyük oğlu Əmir Süleymanın bu dəfə də önə çıxaraq onları edamdan xilas etdiyini yazır.[17] Əmir Süleyman məhkumları azad edərək onlara sadəqət andı içdirir və maaşlarını artırır. Bundan sonra Şiltberqer Əmir Süleymanın rəhbərliyində Kayseri şəhərinə göndərilsə də bu şəhər Bəyazidin digər oğlu Mehmedə verildi.[18]

9-cu bölmə "Müsəlmanların sürüləri ilə qış yay otlaqlarda qalması" adlanır. O yazır ki, burada bəzi bəylərin mal-qaraları ilə birlikdə köçəri həyat sürməkləri bir ənənə idi.[19] Əslində bu bölmənin adı türkcə tərcüməsində "Müsəlmanların sürüləri ilə qış yay otlaqlarda qalması" adlansa da, alman dilində orginal variantında "Kafirlərin sürüləri ilə qış yay otlaqlarda qalması" kimi qeyd olunub. Ümumiyyətlə Şiltberqer əsərində müsəlmanlardan kafirlər olaraq bəhs edib.[20]

10-11-ci bölmələr "Bəyazidin Misir sultanının bir ölkəsini əlindən alması", "Misir Sultanı haqqında" adlanır. Burada misirli üsyançılara qarşı Məmlük sultanının 20 minlik ordusunda döyüşən yazar daha sonra Bəyazidin qoşununa qatılır.[21]

Teymuri imperiyası

12-ci bölmə "Teymurun Sivas krallığını ələ keçirməsi" adlanır. Şilberqerin yazdığına görə Teymur 1 milyon ordu ilə 21 günlük mühasirədən sonra Sivası ələ keçirdi. Burada heç kəsin qanını tökməyəcəyinə söz versə də, şəhər müdafiəçilərini diri-diri basdırdı, geri qalanını isə əsir götürdü.[22]

13-cü bölmədə Teymur və Bəyazidin 1402-ci ilin iyul ayının 20-də Ankara döyüşündə qarşılaşmasından bəhs olunur. Şiltberqer yazır ki, Bəyazid min atlı ilə qaçmağa çalışsa da tutulur.[23]

15-dən 21-ə qədər olan bölmələr Teymurun imperatorluğundakı səfərlər və daxili münaqişələr barədə məlumatları özündə ehtiva edir. Bu bölmələr "Teymurun Misir sultanı ilə döyüşü", "Teymurun Bağdadı fəthi", "Teymurun Kiçik Hindistanı fəthi" adlanır.[24] Şiltberqerin yazdığına görə Teymur əvvəlcə 400 min evin olduğu Hələb şəhərinə hücum edir. Burada bir milyon ordu ilə Bağdada doğru irəliləyir. Lakin havalar çox isti olduğuna görə geri çəkilir. Buradan Hindistana yola düşən Teymurun ordusu 400 döyüş fili olan Hind kralı ilə qarşılaşır. Teymur 20 min dəvəyə odun yüklədib ətrafı yandıraraq filləri ürküdür. Nəticədə Hind kralı xərac vermək və Teymur ordusuna 30 min əsgər göndərmək şərti ilə canını xilas edə bilir.[25]

Teymur 12 ildən sonra Səmərqəndə geri qayıdır. 20-ci bölmə "Teymurun ölümü haqqında " adlanır. Şiltberqerə görə Teymur müxtəlif səbəblərdən ötrü vəfat edir. İlk səbəb son döyüş zamanı xəstələnməsi idi. Daha sonra 3 arvadından sonuncusunun ona xəyanət etməsi, son olaraq öz vergi toplayanları tərəfindən aldadılması onu ölümə aparan səbəblər idi. Şiltberqer 20 iyul 1402-ci ildən ölümünə kimi yəni 17 fevral 1405-ci ilə qədər Teymurun ordusunda xidmət edir.[26]

21-ci bölmə "Teymurun oğlanları" adlanır. Onun ölümündən sonra geridə qalan 2 oğlu - Şahrux və Miranşah ölkəni öz aralarında bölürlər. Şahrux Səmərqəndi, Miranşah isə Azərbaycanı və İranı idarə edirdi. 22-ci bölmədə Miranşahın Qarabağ adlanan yerdə Qara Yusif tərəfindən məğlub edilməsindən bəhs olunur və "Yusifin Miran şahın boynunu vurdurması və bütün torpaqlarını ələ keçirməsi" adlanır.[27] Miran şahın öldürülməsi ilə Şiltberqer onun oğlu Əbubəkrin tabeliyinə keçir və 4 il onun qoşununda fəaliyyət göstərir. 23-cü bölmədə Qara Yusifin hakimiyyəti ələ almasından lakin əsilzadə soyundan deyil təbəə olması səbəbindən öz oğlu adına pul kəsdirməsindən bəhs edir. 24-cü bölmədə 600 nəfər ilə birlikdə Qızıl Orda şahzadəsi Çökrənin rəhbərliyinə verilməsi buradan Gürcüstana, daha sonra saf ipəyin yetişdirildiyi Şirvana gəlməsindən söz açan müəllif qeyd edir ki, Şirvan ipəyi Venesiyaya və Lukkaya göndərilir.[28] Şirvandan hərəkət edən Şiltberqer Dərbənddən Dəmir Qapı kimi bəhs edir. Dərbənddən Həştərxana buradan isə Volqa boyunca səyahət edən yazar Volqa bolqarları ilə tanışlığından və onlarla eyni dini inanca sahib olmasından söz edir. Bildirir ki, rahiblər latın dilini bilmirdilər və duaları öz dillərində türkcə oxuyurdular. Bu bölmə "Qıpçaq ölkəsində bir şahzadə" adlanır.[29]

Çökrənin rəhbərliyi ilə Yedigeyin yanına Sibirə gətirilən Şiltberqer Sibir adını Avropaya gətirən ilk müəllifdir.[8] O yazır ki, bu məmləkətdə atlar və eşşəklər eyni boydadır. Burada Almaniyada olmayan bir çox növ heyvan var. İtlər arabaları və xizəkləri çəkirlər. Sibirdə bir çox dinə mənsub insan yaşayır.[30]

26-cı bölmədə müəəllif yazır ki, Yedigey və Çökrə 2 ay ərzində Sibirdə yaşayıb Sibiri ələ keçirdikdən sonra Yedigey söz verdiyi kimi Çökrəni taxta çıxarır və Çökrə Qızıl Orda dövlətinin hökmdarı olur.[30] 28-ci bölmə "Olduğum ölkələr" adlanır. 29-32-ci bölmələr belə adlanır: "Dunay ilə dəniz arasında gördüyüm ölkələr", "Şahin qalası və müdafiəsi", "Kasıb bir adamın Şahin qalasında növbədə durması", "Yenə Şahin qalası haqqında" adlanır.[31] Müəllif yazır:

"İndi Dunay ilə dəniz arasında olduğum ölkələrdə gördüklərimi danışacam. 3 ölkəyə də Bolqarıstan adı verilib. Birinci Bolqarıstan Macarıstandakı Dəmir Qapını keçərək çatırsan. Paytaxtı Vidindir. Digər Bolqarıstan Əflakın qarşısındadır. Payxtaxtı Tırnovadır. Üçüncü Bolqarıstan isə Dunayın dənizə töküldüyü yerdədir və paytaxtı Kaliakradır. Dunay ilə dəniz arasında qalan torpaqların hamısı türk sultanınındır. "

Bu bölmədə müəllif Yunanistan torpaqlarında gördüklərindən, Selanik, Srezdən həmçinin Gelibolu, Aydın, Ankara, Kayseri, İstanbul və Bursa şəhərlərindən bəhs edir. Bildirir ki, Bursada xristian, müsəlman və yahudi fərq etmədən hərkəsə xidmət göstərən 8 xəstəxana fəaliyyət göstərir. Müəllif sonda bu şəhərlərin hamısının Türkiyədə aid olduğunu və hər birini gəzdiyini söyləyir.[31][9]

Bu bölmələrdə Şiltberqer Trabzondakı Şahin qalası haqqında bir əfsanədən bəhs edir.[32]

“Bu qəsrdə gözəl bir qız və bir dirəkdə bir şahin var. Kim ora gəlib üç gün üç gecə oyaq qalıb yuxuya getməsə, qızdan şərəfli istəklərinin hər birini ala biləcək."[33]

31-ci bölmədə müəllif yazır:

"Bir zamanlar qalanın qarşısında 3 gün 3 gecə növbədə dayanan kasıb bir adam var idi. 3 gün gözlədikdən sonra o qalaya daxil oldu. Şahin onu görüb çığırdı. Qız otağından çıxıb onu qarşıladı və dedi - Məndən nə istəyirsən?, Bu dünyaya aid və şərəfli nə varsa sənə verəcəm.- Adam ondan özünün və ailəsinin ömürlərinin sonuna qədər şərəfli şəkildə yaşamasını istədi. Qız onun arzusunu yerinə yetirdi. Daha sonra 3 gün 3 gecə növbə tutan erməni bir əsilzadə gəldi. 3-cü gün o qalaya daxil oldu. Şahin çığırdı və qız otağından çıxaraq ondan nə istədiyini soruşdu. Oğlan kral oğlu olduğu üçün hər şeyə sahib olduğunu, sadəcə evlənmək üçün xanım axtardığını, qızdan arvadı olmasını istədi. Qız ona "sahib olduğun kibir səni və sənə aid olanları incidsin" deyir və bütün qohumlarını lənətləyir."[34]

33-cü bölmədə Azərbaycan şəhərləri və bəylikləri haqqında məlumatlar öz əksini tapır.

Şiltberq bələdiyyəsi gerbi

34-35-36-cı bölmələr "Babildəki böyük qala" və "Böyük Tatarıstan", "Tatarıstanda gördüyüm yerlər" adlanır. 34-cü bölmədə şəhərin müsəlmanlar (kafirlər) tərəfindən Bağdad adlandırıldığını burada iki dildə - fars, ərəb- dillərində danışıldığını qeyd edir. Şiltberqer daha sonra isə Kiçik Hindistana səfəri zamanı burada bir çox fil və zürafə gördüyünü yazır.[35] 35-36-cı bölmələrdə isə Tataryadan bəhs edən müəllif burada insanların çörək deyil qarğıdalı yediklərini, şərab deyil dəvə sütü içdiklərini yazır. Müəllif qeyd edir ki, tatarlar ətlərini atların yəhərləri altına qoyub mühafizə edirlər. Amma bu ət əvvəlcə duzlanır. Səhər duranda sənə ac qarına at südü təqdim edilir. Hökmdar və məmləkət ağaları arvadları, uşaqları, heyvanları və hətta onlara məxsus olan hər şeylə birlikdə yayda-qışda bir yaylaqdan digərinə köçərək çöllərdə yaşayırlar, çünki ölkə düzənlikdir.[36][37]

37-ci bölmə "Mən müsəlmanların arasında olarkən nə qədər sultan gəldi keçdi"[38][39], 38-ci bölmə "Sinayda Əziz Katerina monastrı"[38][40], 39-cu bölmə "Mamredəki qurumuş ağac"[38][41], 40-cı bölmə "Qüds və müqəddəs məzar"[42][43], 41-ci bölmə "Cənnətdə 4 fərqli suyu olan qaynaq"[44][19], 42-ci bölmə "Hindistanda bibər necə yetişdirilir"[45][19], 43-cü bölmə "İsgəndəriyyə"[46][47], 44-cü bölmə "Div kimi cəngavər"[48][49], 45-ci bölmə isə "Bütpərəstlərin müxtəlif dinləri" adlanır.[50][51] 46-57-ci bölmələr "Məhəmməd və onun dininin zühuru"[52], "Müsəlmanların Pasxa bayramı (Ramazan bayramı)"[53], "Müsəlmanların daha bir bayramı"[54], "Müsəlmanların qanunu", "Məhəmməd niyə müsəlmanlara şərabı qadağan etdi"[55], "Müsəlman məzhəbi haqqında", "Xristian necə müsəlman olur"[56], "Müsəlmanların İsa və Məryəm Haqqında İnancları"[57], "Müsəlmanların Xristianlar Haqqında Dedikləri"[58], "Xristianlar hansı məsələlərdə əmrlərə əməl etmirlər?", "Məhəmməd nə vaxt yaşayıb?"[59] adlanır.[60]

57-60-cı bölmələr İstanbul şəhərinə həsr olunub.[61][62] Burada Kral Konstantin əfsanəsindən, yunanların dini inanclarından, dillərindən bəhs edən müəllif İstanbul barədə yazır ki, 1453-cü ildən əvvəl də bizanslılar şəhərə İstimboli, türklər isə Stanbol deyirdi. Qalataya bizanslılar və türklər "Kalathan" deyirdi. İstanbul boğazı isə bizanslılar arasında Hellaspont, türklər arasında isə Boğaz olaraq adlandırılırdı.[61]

61-67-ci bölmələrin adları bunlardır:

61. "Gürcülər və Ossetlərdə evlənmə ənənələri"[63][64]

62. "Ermənilər, şəhərləri və adətləri"[65][66]

63. "Ermənilərin inancları"[67]

64. "Müqəddəs Qreqori"[68]

65. "Bir əjdaha və tək boynuzlu canavar"[69]

66. "Rum və ermənilərin düşmən olma səbəbləri"[70][71]

67. "Müsəlman ölkəsindən hansı yollardan keçərək qayıtdım".[72][73]

Azərbaycan haqqında qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Səyahət kitabı" adlı əsər Azərbaycanda akademik Ziya Bünyadovun redaktəsi ilə 1984-cü ildə rus dilində çapdan çıxmışdır. Kitab Türkiyədə "Türkler ve Tatarlar arasında (1394–1427)" adı ilə tanınır. Əsərin Naxçıvana aid hissələri 2014-cü ildə Elnur Kəlbizadə və İsmayıl Hacıyev tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[74]

Qeyd edək ki, bavariyalı hərbçi İohann Şiltberqer Azərbaycanın Təbriz, Maku, Marağa, Naxçıvan, Əlincəqala, Astara, Şirvan (Lahıc, Şamaxı və Şabran), Şəki və Dərbənd şəhərlərində də olmuşdur.[75]

"Səyahət kitabı"nın "İpək yığılan ölkələr, Persiya və digər krallıqlar" adlanan 33-cü bölməsində alman müəllifi Azərbaycandakı feodallıqlar və şəhərlər haqqında məlumat verir. Təbriz, Sultaniyyə və Rey haqqında məlumat verdikdən sonra Şiltberqer yazır: "Daha bir şəhər Nuhun gəmisinin dayandığı dağların əhatəsində yerləşən Naxçıvandır. Bu şəhərin ətrafındakı torpaqlar məhsuldardır".[75]

Qeyd edək ki, mənbənin həm Kaliforniya Berkli Universitetinin kitabxanasından əldə edilən ingilisdilli tam versiyasında, həm də 1984-cü ildə Braunun tərcüməsi əsasında akademik Ziya Bünyadovun redaktəsi ilə nəşr olunan ixtisarlı rusdilli versiyasında bu məlumatlar bir-birini təkrarlayır. Lakin Berkli Universitetindən əldə edilən "Bavariyalı İohann Şiltberqerin əsirliyi və səyahətləri (Avropa, Asiya və Afrika 1396–1427)" adı ilə nəşr olunmuş səyahət kitabının ingilis dilində olan tam mətni ilə tanış olarkən aydın olur ki, rusdilli tərcümədə bəzi məsələlər və şəhərlərin adı təhrifə uğradılmışdır. Rus dilində olan versiyada mətnin davamı belədir: "Sonra isə üç şəhərin ölkəsi gəlir: Marağa, Hilat və Karni. Həmçinin dağlar üzərində yerləşən Maqu adlı şəhər də var. Burada daha bir zəngin ölkə var ki, Gilan adlanır. Hansı ki, orada düyü və pambıq yığılır. Onun sakinləri dəri başmaqlar toxuyurlar. Sonra isə böyük bir vadidə yerləşən şəhər var ki, Rəşt adlanır. Sonra isə Astrabad, hansı ki o da əlverişli mövqedə yerləşir. Qala divarları qırmızı olan Antioxiya adlı şəhər də var". Naxçıvan bölgəsinin şəhərlərindən danışan müəllifin qəflətən Xəzərin cənub sahillərindəki şəhərlər haqqında məlumatlara keçməsi, sonra isə yenidən Şərqi Anadoludan cənubda – Aralıq dənizi sahillərində yerləşən Antioxiya şəhəri haqqında məlumatları qeyd etməsi bir az qəribə görünür. Şəhərlərin ərazi ardıcıllığı ilə deyil, qarışıq verilməsi sual doğurur. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elnur Kəlbizadə yazır: "Elə bu məqsədlə də biz Berkley Universitetinin kitabxanasından əldə etdiyimiz kitaba üz tuturuq və mətnin analoji hissəsi ilə tanış olarkən məsələ aydınlaşır: "Burda Naxson (Nachson) adlanan daha bir şəhər var; Nuhun gəmisinin dayandığı dağların yaxınlığında yerləşir və bu ölkənin münbit əraziləri var. Burda üç şəhər də var, biri Marağa (Maragara), digəri Hilat (Gelat) və üçüncüsü Kırna (Kirna) adlanır. Hər üçünün torpaqları məhsuldardır. Burada həmçinin dağlar üzərində yerləşmiş Maku (Meya) adlı bir şəhər də var. Burada pambıq və düyü yetişdirilən və əhalisi dəri ayaqqabılar toxuyan Gilan adlı bölgə də var. İpək örtüklərin (ləçək) toxunduğu böyük bir şəhər də var ki, Ress adlanır. Həmçinin Strauba adlanan bir şəhər də var. Digər bir şəhər isə qala divarları qırmızı rəngdə olan Antioxiyadır"."[75]

Bu nəşrin də izahlar bölməsi Novorossiya Universitetinin professoru Braunun şərhlərinə əsaslandığı üçün Kırna – Gərni kimi, Ress-Rəşt kimi, Strauba (Strawba) – Astrabad kimi təqdim olunmuşdur. Kəlbizadə mətni diqqətlə araşdırdığı zaman, Şiltberqerin ayrı-ayrı ölkələrin şəhərlərindən qarışıq olaraq deyil, Naxçıvan və ətrafındakı ərazilərdən bəhs etdiyini anlayıb. Naxçıvan ərazisində "Kırna" adlı toponim bu günə qədər qalmaqdadır.[75]

Əlyazma və nəşrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şiltberqerin kitabının günümüzə bir sıra nüsxə və əlyazmaları çatmışdır. Bu sensasiya yaradan və o dövrün ən çox oxunan kitablarından biri olan memuar kitabı əvvəlcə əlyazma şəklində nəşr edilmiş, sonralar çoxaldılmışdır. Kitabın bu günə qədər yalnız 4 əlyazması gəlib çatmışdır.

Münhen-Nürnberq əlyazması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Heydelberq nüsxəsindən bir səhifə

Bu əlyazmalardan biri Münhendəki Monacensia şəhər kitabxanasında L1603 nömrəsində saxlanılır. Bu əlyazma əslində 5 ayrı səyahətnamənin birləşməsindən hazırlanıb. 251 səhifədən ibarət 272x190 mm ölçüdə olan əlyazmanı 190-249-cu səhifələri Şiltberqerin yazıları, 1-59-cu səhifələr Marko Polonun səyahətləri, 62-86-cı səhifələr Con Hartlebin, 88-166-ci səhifələr Jon Mandevilin səyahətnaməsi, 168-186-cı səhifələr isə Konrad Stekel: Odoriko Pordenonenin Çin səyahətindən qeydlərinin tərcüməsi kitabları təşkil edir.[76] Nyuman hesabatında qeyd edir ki, bu əlyazma böyük ehtimal ilə nəşrə hazırlamaq məqsədilə Münhendən Nürnberqə göndərilmiş və burada kitabxanada qalmışdır. [77]Əlyazma 1488-ci ildə  kolleksioner Matthaus Bratzl tərəfindən əldə edilmiş və digər səyahətnamələr ilə birləşdirilərək kitab halına salınmışdır. Kitaba da bir ədəd xəritə də əlavə edilsə də bu xəritə 1778-ci ildə artıq yoxa çıxmışdı. Sonradan Abraham Yakob Penzel adlı bir şəxs əlyazmanı kitabxanadan götürərək nəşr etdirmişdir. Nəşr edilən kitab “ 1395-ci ildə Niqbolu döyüşündə türklərə əsir düşən, bütpərəstliyə sürüklənən və 1427-ci ildə vətənə dönən Münhenli Şiltberqer, Şərqə səyahəti və özü tərəfindən yazılan möhtəşəm hekayələr” adlandırılmışdır. Daha sonra 1813 və 1814-cü illərdə yenidən Münhendə çap edilən nüsxənin mətni Penzel tərəfindən işlənilib və köhnə çaplar əsas götürülərək müasir alman dilinə tərcümə edilib. Penzel 1819-cu ildə vəfat edəndə evində bu nüsxə  aşkarlanmır. Neumann əlyazmanın 1859-cu ildə itdiyini qeyd etdi, lakin onun izahı yuxarıda adı çəkilən Münhen əlyazmasına da aiddir (şəhər kitabxanası, L 1603).[76]

Heydelberq əlyazması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nyumanın nəşri Heydelberq əlyazmasına əsaslanır və bu əlyazma Heydelberq Universitetinin kitabxanasında saxlanılır. Əlyazma 96 səhifədən ibarət olub 165x105 mm ölçüdədir. Mətnin dili Aşağı Aleman dialektindədir. Hər səhifədə 25 sətir, tək əllə Bastard şrifti ilə yazılıb. Kitab ağac üzərində qəhvəyi dana dərisi ilə cildlənib. Ön tərəfində çərçivə içərisində Pfals kürsfürstü Otto Henrinin portreti rəsm edilib. Bu əlyazma 1962-ci ildə restavrasiya zamanı aşkar edilib. Əsər kitabxanada “Schiltberger von frembden landen” başlığı altında saxlanılır. Əlyazmanın 1443-cü ilə aid olduğu düşünülür.[78]

Karlşrux-Donauşingen əlyazması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir başqa əlyazma isə Almaniyanın Donauşingen əyalətində Fürstenberq kitabxanasında aşkar edilib və hal-hazırda Baden Şəhər kitabxanasında 481 nömrədə saxlanılır. Bu əlyazma İonahh Şiltberqerin 1394-1427-ci illər arasında Münhenden Avropa, Asiya və Afrikadaya səyahətləri” adlanır və 134 səhifədən ibarətdir. Əlyazma ağac üzərində qoyun dərisi ilə cildlənib.[78]

Fraqmentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XV əsrin ikinci yarısına aid bir başqa əl yazma fraqmenti Müqəddəs Qallen monastrının kitabxanasında yerləşir. Əl yazma 940 səhifədən ibarət olsa da, Şiltberqerin yazıları 918-940-cı səhifə aralığında yerləşir. Digər hissələr: Dünya Xronikləri (3-796), Müqəddəs Qaller Kato (250 səh), Con von Hildeşim: 3 kralın tarixi və Con Mandevilin səyahətnaməsi (854-917) kitablarıdır.[78]

Digər bir fraqment Berlin Şəhər kitabxanasında yerləşir. XV əsrə aid olan bu fraqmentin ölüçüsü 250x180 mm-dir və 18 səhifədən ibarətdir. Strasburq Milli və Univsersitet kitabxanasında yerləşən fraqment isə 299 səhifədən ibarətdir və 290x197 mm ölçüdədir. Bu fraqmentdə XV əsrin ikinci yarısına aid edilir.[78]

Nəşrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əl yazmanın bilinən ilk nəşri “ 1395-ci ildə Niqbolu döyüşündə türklərə əsir düşən, bütpərəstliyə sürüklənən və 1427-ci ildə vətənə dönən Münhenli Şiltberqer, Şərqə səyahəti və özü tərəfindən yazılan möhtəşəm hekayələr” adı ilə ABraham Yakop Penzel tərəfindən 1813 və 1814-cü illərdə nəşr edilmişdir. Elmi tələblərə cavab verən digər çaplardan biri 1859-cu ildə Heydelberq nüsxəsi əsasında nəşr olunan

Kral Fridrix Nyumanın nəşridir.[79] Bu kitab "Schiltberger, Hans: Reisen des Johannes Schiltberger aus München in Europa, Asia und Afrika" adlanır və Münhendə çapdan çıxmışdır. Eyni mətn əsasında 1866-cı ildə Odessada Filip Bruunun rus dilinə tərcüməsi, 1879-cu ildə Londonda Buchan Telferin ingilis dilinə tərcüməsi və yeni nəşri çap edildi. Ulrix Şlemmer müasir almancaya çevirib çap etdirdiyi nəşrdə də (Als Sklave im Osmanischen Reich und bei den Tataren) Nyumanın kitabından faydalanıb. Şlemmerdən fərqli olaraq V. Lanqmantel Münhen nüsxəsi əsasında hazırladığı kitablara insan və yer adlarının yazılışına və mənşələrinin müəyyənləşdirilməsinə diqqət yetirmiş, digər bütün əl yazmalarda görünən fərqləri "Lesarten" adlş başlıq altında toplayaraq, mətndəki insan və yer adlarının siyahısını tərtib edib öz nəşrinə əlavə etdi.[17]

1997-ci ildə əsərin türk tarixinə aid bölmələri Turgut Akpınar tərəfindən tərcümə edilmiş, "Türklər və tatarlar arasında" adı altında çapdan çıxmışdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Историческая энциклопедия Сибири (rus.). / под ред. В. А. Ламин Новосибирск: 2009. ISBN 5-8402-0230-4
  2. ↑ 1 2 Deutsche Nationalbibliothek Record #118795007 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
  3. ↑ Belleten, 1960. səh. 2
  4. ↑ Langmantel, 1890. səh. 262
  5. ↑ 1 2 Homann, 1999. səh. 1465
  6. ↑ Tremmel, 2005. səh. 773
  7. ↑ Langmantel, 1890. səh. 263
  8. ↑ 1 2 3 Akpınar, 1995. səh. 3
  9. ↑ 1 2 Akpınar, 1995. səh. 4
  10. ↑ Tremmel, 2005. səh. 774
  11. ↑ Homann, 1999. səh. 1466
  12. ↑ Langmantel, 1890. səh. 264
  13. ↑ Rupprich. səh. 160
  14. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 16
  15. ↑ Akpınar, 1995. səh. 2
  16. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 17
  17. ↑ 1 2 Akpınar, 1995. səh. 47
  18. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 14-15
  19. ↑ 1 2 3 Schıltberger (en), 1859. səh. 61
  20. ↑ Develi, 1995. səh. 478
  21. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 19
  22. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 20
  23. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 21
  24. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 23-24
  25. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 26-27
  26. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 29-30
  27. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 32
  28. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 33
  29. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 35
  30. ↑ 1 2 Schıltberger (en), 1859. səh. 36
  31. ↑ 1 2 Schıltberger (en), 1859. səh. 39-43
  32. ↑ Schiltberger, 1879. səh. 41—43
  33. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 41
  34. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 42
  35. ↑ Okay, 2009. səh. 53
  36. ↑ Okay, 2009. səh. 61
  37. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 50-51
  38. ↑ 1 2 3 Okay, 2009. səh. 68
  39. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 51
  40. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 54
  41. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 56
  42. ↑ Okay, 2009. səh. 71
  43. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 57
  44. ↑ Okay, 2009. səh. 75
  45. ↑ Okay, 2009. səh. 76
  46. ↑ Okay, 2009. səh. 77
  47. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 62
  48. ↑ Okay, 2009. səh. 78
  49. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 64
  50. ↑ Okay, 2009. səh. 79
  51. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 65
  52. ↑ Okay, 2009. səh. 80
  53. ↑ Okay, 2009. səh. 86
  54. ↑ Okay, 2009. səh. 89
  55. ↑ Okay, 2009. səh. 87
  56. ↑ Okay, 2009. səh. 90
  57. ↑ Okay, 2009. səh. 91
  58. ↑ Okay, 2009. səh. 93
  59. ↑ Okay, 2009. səh. 94
  60. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 78
  61. ↑ 1 2 Okay, 2009. səh. 95-99
  62. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 79
  63. ↑ Okay, 2009. səh. 101
  64. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 85
  65. ↑ Okay, 2009. səh. 102
  66. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 86
  67. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 87
  68. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 89
  69. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 90
  70. ↑ Okay, 2009. səh. 111
  71. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 96
  72. ↑ Okay, 2009. səh. 114-118
  73. ↑ Schıltberger (en), 1859. səh. 99
  74. ↑ Kəlbizadə, Hacıyev, 2018. səh. 83
  75. ↑ 1 2 3 4 Kəlbizadə, 2013. səh. 3
  76. ↑ 1 2 Schiewer, 1992. səh. 174
  77. ↑ Schiewer, 1992. səh. 173
  78. ↑ 1 2 3 4 "Hans Schiltberger: Reisebuch" (PDF). ub.uni-heidelberg.de (alman). 2022-10-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-10-16.
  79. ↑ Akpınar, 1995. səh. 14

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Elnur Kəlbizadə. Naxçıvan ərazisinin Nuh Peyğəmbərlə bağlı olduğunu təsdiqləyən daha bir mənbə. Bakı: Şərq Qapısı qəzeti. 23 noyabr 2013. 3.
  • İsmayıl Hacıyev, Elnur Kəlbizadə. Naxçıvan tarixinə dair qaynaqlar. Bakı: Elm və təhsil. 2018. səh. 238.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]