Şürele
Şürele — türk mifologiyasında və xalq mədəniyyətində cindir. Müxtəlif dillərdə, Şurala, Çurala, Çürele olaraq da bilinər. Tək gözlü, tək qollu, tək ayaqlıdır. Meşələrdə gəzir. Bədəni tüklü və hər yanı dırnaklarla örtülüdür. Qədim bulqarlardan Şüreli Xan adıyla ölüm tanrısı mövqesindədir. Alnının ortasında tək buynuzu olduğu deyilər. Oğuz Xaqan dastanında kərgədan (Kıyat, Qanda) olaraq keçən canlı, daha primitiv dövrlərdə ehtimalla bu varlıqdır.
Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qadın və ya kişi ola bilər, meşələrdə sürü sürü və ailəliklə yaşayarlar. İnsan kimi danışırlar, bir az əyilərək gedərlər. Meşədə yolunu itirənləri yaxşıca çaşdırıb ən gizli künclərə aparırlar. Günəş doğularkən və ya batarkən görünə bilər. O, meşə yolunda insanın qarşısına çıxar və yolu çaşdığını söyləyib ağlar, yardım istər. Kömək etməyə çalışan insan oğlunu da meşənin heç bilinməyən küncünə aparar, lakin meşəyə tək gəlməyən və ya yanında köpək olan birinin yolunu əsla kəsməz. Bu varlığın maraqlı bir vərdişi vardır: Özü sual soruşmağı sevsə də heç bir zaman ona verilən suallara cavab verməz. Barmaqları, ağac budaqları kimi əyri-üyrü və tüksüzdür və yaşadığı müddətcə barmaqlarını bir neçə dəfə dəyişdirər. Çox sürətli qaçar və gövdəsi də ağaca bənzədiyi üçün ağaclar arasından fərq edilməz. Geyimləri və ayaqqabıları tərs geymək, ya da gedilən yolu gizləmək üçün geriyə getmək lazımdır, çünki elə quruluşun tərəfindən davamlı tərs tərəfə qaçar. Sudan çox qorxduğu üçün ondan xilas olmaq istəyən bir insanın suya doğru qaçması lazımdır. Davamlı "Suyun başı nə tərəfdə?" deyə soruşsa, ona suyun axdığı tərəf göstərilməlidir. Tatarların istifadə etdiyi "Şüreleye suyun başını göstərmək" deyimi, ən hiyləgər insanları belə aldatmağı izah edər. Anadoludakı "şeytana papışını tərs geyindirmək" sözü ilə də əlaqəli və bənzərdir. Bu cinin bir xüsusiyyəti də ata minməyi çox sevməsidir. At sürüsünün içindən ən yaxşı atı seçər və onun üzərinə minib gün boyu qaçdırıb oynayır. Meşədə yalnız səyahətin təhlükələrini ehtiva edən bir varlıqdır.
Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
(Çor / Şor / Sür) kökündən törəmişdir. Əskik yarım deməkdir. Qorxmaq mənası ehtiva edər. Çuvaş dilinde ağlıq və yarımlıq mənaları olan cüre / müddət sözcüyü vardır. Bəzi ləhcəlerde Sura / Şura sözü ağ və ya sarı rəng bildirir ki, bu aktivin bu rənglərdə olduğunun düşünülməsiylə də əlaqədardır.
Ədəbiyyatda təsviri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Görkəmli tatar şairi Qabdulla Tukay "Şürele" poemasında onun haqqında xalq təsəvvürünə əsaslanmış təsvirini vermişdir. Daha sonra bu poemaya əsaslanmış eyniadlı balet də səhnəyə qoyulmuşdur. (müəllifi Əhməd Feyzidir).
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)
