Dağ iyəsi

Dağ iyəsi - türk mifologiyasında dağın qoruyucu ruhu. Müxtəlif türk dillərində Tav (Tag, Tak, Dak) iyəsi və monqolcada Uğul (Ula) Ezen olaraq bilinər.

Xüsusiyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hər dağ üçün fərqli bir iye vardır. Dağ ruhu birinin adını deyəndə dönüb baxmamaq lazımdır. Bunu etməyən insanı yox edər və ya canını alır. Bir görüşə görə dağlar canlıdır, ildən-ilə böyüyür, yerlərini dəyişdirər, hətta öz aralarında vuruşa bilərlər. Sarı saçlı bir qız görünüşündə görünməsi mümkündür, musiqini çox sevər. Qaya iyəsi olaraq da adlandırılar. Uçurumlu dağlara isə Yar adı verilər.

  1. Kaya (Kayah, Hayah, Heyeh) İyesi: Qayalıq bölgələrin qoruyucu ruhu.
  2. Yara (Yarah, Carah, Yere) İyesi: Uçurumların qoruyucu ruhu.

Dağların daha kiçik olanlarının qoruyucu ruhları isə təpə iyeləridir.

Dağların mifoloji təfəkkürdə inikası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türklərdə müqəddəs dağların dünyanın mərkəzində olduğu qəbul edilir. Yaxın Şərq mifologiyalarının təsiriylə mifoloji təfəkkürə daxil olan Qaf dağı da yenə dünyanın mərkəzi olaraq nəzərdən keçirilmişdir. Qaf dağları böyük ehtimalla Qafqaz dağlarıyla əlaqəlidir. Ancaq, türklərdəki ən müqəddəs dağ Altaydır. Qonşu millətlərin digər bir müqəddəs dağı da Ural dağlarıdır. Xüsusilə macarlar və fin-uqor mənşəli millətlər üçün Ural dağları önə çıxar. Dağların insan formalı və ya insanabənzər xüsusiyyətlərlə düşünülməsi türklərdə hər vaxt bir şəkildə özünü göstərər.

Tayqa iyəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tayqa iyəsi - Altaylara xas bir bitki örtüyü və ova növü olan tayqanın qoruyucu ruhudur. Dağ iyəsi ilə əlaqəli və bənzər bir varlıqdır. Tayqa, şimal yarımkürəyə xas bir bitki örtüsüdür; yayılmış yer, çöldə olan ərazi mənası vardır. Dağ sözü ilə də əlaqəli olduğu da deyilər. Yakut dilində meşəlik ərazi deməkdir.

Dağ xanları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk mifologiyasında adı çəkilən və dağlarda yaşayan əfsanəvi xanlar bu şəkildədir. Bunlar eyni zamanda əfsanəvi dağların iyeliridirlər.

Gil xan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk və altay mifologiyasında əfsanəvi xaqan. Kil xan olaraq da deyilər. Gildağda yaşayır. Özünə dağın ətrafını çevirən palçıqdan çatıla bilməz. Gil "palçıq" sözü ilə təxminən eyni mənalar daşıyar.

Qur xan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qurdağda yaşayan bir xaqan olduğu deyilər. Kür xan, Gur xan və ya Gür xan olaraq da tanınır. Oğuz xanın əmisidir. Şumerlerde yer altı tanrısının adı Kür olaraq keçər və onun qoruduğu çayın adı da Qurdur. Yer altı dünyasına da bu ad verilər. Kür/Qur/Gur sözü; güc, qüvvət, dayanıqlılıq, müstəqillik mənalarına gəlir.

Quz xan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk və altay mifologiyasında Quzdağda yaşayan əfsanəv xaqan. Küz xan və ya Güz xan olaraq da bilinər. Yaşadığı dağa çatmaq istəyənlər soyuqdan və küləkdən çata bilməzlər. Quz/Guz sözü; soyuq, gizli, qaranlıq deməkdir.

Buz xan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Musdağ (Buzdağ)da yaşayan bir xaqandır. Bus xan, Mus xan, Büs xan və ya Müs xan olaraq da deyilər. Monqollar Mos qan deyərlər. Buzlaqlar səbəbiylə özünə çatıla bilməz.

Or xan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ordağda yaşayan xaqandır. Soyuqdan və küləkdən ona çatıla bilməz. Ur xan olaraq da deyilər. Oğuz xanın əmisidir. Ordu (Ordo) şəklində hərbi örgütlenmeyi ilk reallaşdıran adam olaraq qəbul edilir. Or sözü güc, qüvvət, ordu, yıxılmazlıq mənalarına gəlir. Ordu (hərbi), orda (xalq) bu kökdən törəmiş sözlərdir. Yerləşmək və mövqe mənaları vardır. Ucalıq ifadə edər.

Daş Xan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk və altay mifologiyasında Taş xan olaraq da xatırlanan və Daşdağda yaşayan bir xaqandır. Qayalıq bölgələr özünü qoruyar.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(Dağ/Tağ/Tav) kökündən törəmişdir. Böyük bir torpaq və / və ya qaya kütləsi. Yayılmaq, genişləmək mənasını ehtiva edər.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]